Prema službenim istorijskim podacima, 9. maja 1945. godine potpisana
je kapitulacija nacističke Njemačke, što se smatra krajem Drugog
svjetskog rata. Ne treba zaboraviti da su se i poslije tog datuma još
uvijek na nekim stranama vodile borbe i da je došlo do tragične upotrebe
atomske bombe u Japanu, ali vodeća sila rata bila je pobijeđena.
U
istoriji se kao događaj kojim je završen rat pamti ratifikovanje
sporazuma o njemačkoj kapitulaciji 9. maja 1945. godine. Sovjetski
maršal Žukov je ispred Saveznika ratifikovao sporazum o kapitulaciji,
koji je dan ranije u ime Trećeg rajha potpisao njemački feldmaršal
Vilhelm Kajtel. Od tada se taj dan u velikom broju zemalja svečano
obilježava kao međunarodni dan pobjede nad fašizmom. Najveća parada
održava se svake godine 9. maja u Moskvi, sa velikim mimohodom vojske i
preleta avijacije.
Šta je fašizam?
Sam
termin fašizam je jedan od najkompleksnijih pojmova u društvenoj nauci i
njegovom upotrebom u svakodnevnom životu dovodi se do banalizacije
istog, jer se ovaj pojam koristi za svakog ko je netolerantan ili
neliberalan. Fašistički režim ne treba poistovijetiti sa svakom vrstom
represije, rasizma ili diktature, jer se u osnovi fašizma krije spoj
određenih rasističkih, socio-bilologističkih i psiholoških ideja.
Iako
se identifikuje jedinstven skup fašističkih vrijednosti, okvirno se
pravi razlika između ideja koje su se razvile u fašističkoj Italiji,
gdje se najviše njegovao ideal države, i nacističkoj Njemačkoj, gdje se
isticao značaj rase. Međutim, tim razlikama se nećemo detaljnije baviti u
ovom tekstu.
Ideologija fašizma razvijala se u prvim decenijama prošlog vijeka.
Fašizam je na neki način „čedo“ XX vijeka, jer su se u njemu fašističke
ideje jasno iskristalisale i bile sprovođene na istorijskoj sceni. Te
ideje dovele su do nečeg što se smatra najmračnijim periodom u ljudskoj
istoriji.
Njemački filozof Teodor Adorno rekao je da se „nakon
holokausta ne može više pisati poezija“, jer kako bi mogli uopšte
poetizirati poslije svega što se desilo i to u vremenu koje se smatralo
duhovno najrazvijenijim u istoriji. ”Slika progresa ljudskog duha,
kakvu smo nasledili s kraja 18. veka, nije se održala pred prizorima
užasa i perverzija nacizma” (Žilijar, 1999. str. 24.). Sve
prosvjetiteljske priče su pale u vodu, jer se na svjetskoj pozornici
pokazalo da razvoj i napredak ne moraju doslovno voditi prema boljem.
Sam termin fašizam vuče korijene iz carskog Rima kad se italijanskom riječju fasces,
što znači snop pruća iz kojeg izlazi oštrica sjekire, označavao
autoritet magistrata. Do kraja XIX vijeka, termin fascia u Italiji se
koristio za određene političke grupe, uglavnom revolucionarnog
karaktera. Sve do fašističkog diktatora Benita Muslinija ovaj termin
nije poprimio jasno ideološko značenje. Terminom fašizam Musolini je
označavao paravojne naoružane jedinice koje je formirao u ratu.
Na političku scenu, fašističke ideje su došle posredstvom političkih
partija koje su pobijedile na demokratskim izborima sa jasnim stavom
borbe protiv modernog načina života. Zagovornici tih ideja željeli su
revitalizirati tradicionalne tekovine života, a istovremeno nisu uviđali
da je put kojim su krenuli krajnost koja se nije smjela dogoditi.
Poražavajuće
je da fašizam nije nestao narodnim odbacivanjem, protestima ili
građanskim otporom, nego ratnim porazom. Fašizam, odnosno njegova
manifestacija u određenom istorijskom periodu, jeste pobijeđen, međutim,
mnogi teoretičari smatraju da je opasnost koju je fašizam nosio i dalje
prisutna, jer se njegovi korijeni nalaze u ljudskoj psihologiji i od
toga je nemoguće pobjeći.
Duboko u njemu prepoznajemo patrijarhalne i elitističke ideje koje
ističu dominaciju jedne vrste ljudi koja bezuslovno mora da vlada
svijetom i za tu je vlast spremna da se bori do kraja. Takve
ekspanzionističke namjere nisu mogle biti ostvarene, a ni osujećene,
nenasilnim putem.
Fašističke „ideje se zasnivaju na verovanju da
su apsolutno vođstvo i vladavina elite prirodni i poželjni. Ljudska bića
se rađaju s radikalno različitim svojstvima i sposobnostima, što se
ispoljava kroz činjenicu da se oni s retkim kvalitetom vođstva, borbom
uspinju iznad onih koji su sposobni da budu samo sledbenici. Fašisti su
verovali da je društvo, uopšte uzevši, društvo sastavljeno od tri vrste
ljudi. Prvo i najvažnije, tu je vrhovni, svevideći vođa koji poseduje
neuporedivi autoritet” (Hejvud, 2005, str 232).
U sprovođenju ovih ideja korištene su metode koje su dovele do
koncentracinih logora, masovnih progona, ubijanja, i zbog toga su svi
koji su učestvovali u konstrukciji fašizma u XX vijeku morali biti
zaustavljeni. Međutim, kao što smo već ranije primijetili, postavlja se
pitanje da li je fašizam utihnut za sva vremena?
—————————————————
Hejvud Endru, Političke ideologije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005.
Žilijar Žak, Fašizam koji nadire, Radio B92, Beograd 1999.