Šta su političke stranke?
Da bismo razumjeli uzrok stalnih i nepomirljivih političkih podjela i sukoba u današnjoj Bosni i Hercegovini, krenućemo od njihovog ishodišta – političkih stranaka. Prema jednoj od definicija, političke stranke su dobrovoljne ideološki afilirane asocijacije građana koje nastaju radi ostvarivanja određenih političkih ciljeva, od kojih je najvažniji osvajanje vlasti u jednom ili više mandatnih perioda u kojima će politička stranka pokušati društvu i aktualnom političkom miljeu nametnuti kao opštedruštvene, političke i druge vrijednosti one koje ona smatra ispravnima i dobrima. Prema definiciji koju je davne 1966. godine u svom djelu Političke stranke dao profesor Lukić, „politička stranka je politička organizacije koja obuhvata ljude s istom političkom ideologijom, koju oni teže da što više prošire, s osnovnim ciljem potpunog ili djelimičnog vršenja državne vlasti, do koje oni teže da dođu prvenstvenom legalnim, demokratskim putem, dobijanjem većine na izborima“. (dr. R. Lukić, Političke stranke, Naučna knjiga, Beograd, 1966). U tom smislu, političke stranke participiraju u vlasti na način da, nakon što osvoje određeni procenat poslaničkih (zastupničkih) mjesta na različitim nivoima političkog organizovanja u državi, pokušavaju nametnuti i afirmirati svoju ideologiju – aksiološke postavke – vrijednosti koje su definirane u njihovim programima, koje prestavljaju osnov njihovih političkih akcija.
Političke stranke i vlast
Kao što je porodica osnovna biloško-ekonomsko-emotivna jedinica društva, političke stranke su okosnica političkog sistema jedne zemlje i temelj na kojem se zasniva vršenje vlasti u toj zemlji. Ako se pod ideologijom koja je jedan od konstitutivnih elemenata svake političke stranke „podrazumijeva svaki više ili manje cjelovit sistem ideja, različit od drugih“ (Lukić), u situaciji kada je ta ideologija shvaćena kao sistem predstava i vrijednosti različit od drugih gotovo isključivo zato jer se radi o idejama jedne etno-klerikalne skupine, onda vlast te skupine nužno izaziva društveni konflikt te skupine na vlasti i drugih (etno)skupina, koji konflikt može biti rješavan čak i u oružanom sukobu, jer su idološke vrednote takvih političkih stranaka nepomirljive. Radi se, ustvari, o sučeljavanju etno-klerikalnih ideologija, ne političkih programa, pri čemu ne postoji mjesto za političku metaideologiju kao “nadređeni rodni pojam (genus) pojmu političkih ideologija”, jer je sasvim jasno da zajedničkih gradivnih komponenti u duboko podijeljenom bh. političkom podneblju nema (Šalaj, B. Grebenar B, Puhalo, S. (2019) Ideologije, stranke i stavovi građana – studija o Bosni i Hercegovini, Friedrich Ebert Schtiftung, Sarajevo). Sam religijski nacionalizam, koji je samo jedna podvrsta nacionalizma, u potpunosti prožima bh. političku pozornicu i pojavljuje se kao „faktor prijetnje opstojnosti bosanskohercegovačkog društva“ (D. Abazović, Za naciju i Boga, Magistrat – Centar za interdisciplinarne postdiplomske studije Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2006).
U skladu sa navedenim, za pretpostaviti je da članstvo opisane političke stranke objedinjuje ideološka dimenzija organizovanja – jednak pogled na društveno-političku stvarnost jedne zemlje, da ih okuplja sistem vrednota čiju afirmaciju politička stranka želi postići u jednoj zemlji, u vrijeme dok je na vlasti. U Svijetu politički normalnog, ideja okupljanja može biti briga za Planetu (Stranka zelenih), afirmacija radničkih i drugih socijalnih prava na globalnom ili nacionalnom nivou (Socijal-demokratska stranka), afirmacija seljaštva kao bitne demografske, socijalne i proizvodne komponente jednog društva (Seljačka stranka) i sl. Većina bh. političkih stranaka u svojim nazivima ima pridjev „demokratska“, što je formalna legitimacija stranke kao organizacije (udruženja) koje brine o narodu, ma šta se podrazumijevalo pod tim terminom. U svakom slučaju, članstvo u jednoj klasičnoj političkoj stranci odlikuje etno-diverzitet, odnosno, stranke, u pravilu, ne bi trebale imati mono-etnički sastav, pogotovo ne u jednom multi-etničkom društvu, jer bi se tada, uprkos nazivu, de facto radilo o političkim pokretima. Drugo, sasvim različito pitanje je pitanje političke stranke kao aktivnog subjekta ostvarivanja nacionalnog (dakle, državnog) interesa. U tom smislu, politička stranka kao neka vrsta političkog pokreta ima smisla ukoliko ujedinjuje različite etno-komponente koje nastupaju zajedno u svrhu (p)ostvarivanja vrhovnog političkog cilja (nastanak države). Takav subjekat je, npr. bio Savez Komunista Jugoslavije, odnosno politička stranka koja je, među ostalim, bila i jasno oruđe klasne borbe (Lukić)
Može li Bosna naprijed sa postojećom političkom arhitekturom?
Ukoliko pogled na stanje započnemo od postavljenih premisa, koje su naučne postakve teorije političkih stranaka i političkog sistema, te političkog organizovanja i djelovanja uopšte, onda nije teško odgovoriti na pitanje kakva je sudbina političkih odnosa u jednoj državi ukoliko osnova okupljanja i djelovanja rukovodstva i članstva predstavlja etnos (etnička pripadnost, etnička afilijacija). „Uticaj partija na politički sistem može se predstaviti na linearnom kontinuumu (sa mnog međustupnjeva), čiji je jedan pol borba za očuvanje sistema, a drugi borba za njegovo razaranje i za uspostavljanje novog političkog sistema (V. Goati, Savremene političke partije, Naučna biblioteka, Beograd 1984). U multi-etničkom društvu, kakvo je bosansko-hercegovačko, na prvim demokratskim izborima održanim 1990. godine, registrovane su političke stranke sa mono-etničkim (krivo titulirano: jednonacionalnim) sastavom, i od tada, već trideset i dvije godine, ove osnovne jedinice političkog društva i sistema, djeluju sa pozicija etno-nacionalizma i političkog ekskluzivizma, uz sveprisutnu i naglašenu klerikalnu notu, u isto vrijeme pokušavajući sačuvati ideološko-politički supstrat vlastite projekcije novonastale države ali i razoriti antagonističke komponente političkog sistema – one koje afirmišu etnički suprotstavljene političke stranke. Na taj način, bh. politički pokreti koje pogrešno zovemo političkim strankama, djeluju dvostruko: kao snage izgradnje i snage razaranja države, svaka na svoj način preferirajući jedan od naizgled nespojivih aspekata vršenja političke vlasti koji, generalizacijom, biva smatran jedinim ispravnim i poželjnim. U tom uzavrelom političkom loncu političkih sukoba i borbi, etnički ekskluzivitet se pojavljuje kao standardna, tipska komponenta pogleda na svijet, društvo i državu a „svaka stranka kao činjenicu uzima ne ono što jest, nego ono što ona smatra da je činjenica“ (W. Lippmann, Javno mnijenje, Naprijed, Zagreb, 1995). U ovakvom političkom konglomeratu ideja i interesa, politički i etnički stereotipi postaju značajan agens za zbijanje vlastitih čestitih etno-redova. Nedopuštena i kriva etno-generalizacija se pokazuje kao snaga koja poništava zajedništvo, jer „generalizirati i to provizorno i doličnom skromnošću, moguće je o komparativnim razlikama unutar iste kategorije naobrazbe i iskustva, pa čak i to je škakljiv pothvat, jer ni dva iskustva nisu tačno jedna“ (Lippmann). Sasvim je jasno da u ovoj situaciji etno-diverzitet (p)ostaje fenomen čije ostvarenje ostaje vječni i nedostižni ideal a etno-ekskluzivitet neprelazni politički rubikon. Zajedničko se ne gradi ušančenim i krutim političkim stavovima, retorikom i djelatnošu – time se zajedništvo, zapravo, razgrađuje, bez obzira na deklarativnu ravan pojedinih oficijelnih etno-stranačkih diskursa.
Nacija, etnija, vjera, politika, država
Kraj ovakvog stanja stvari, glavne političke snage i poluge vršenja vlasti u BiH predstavljaju mono-etničke stranke. Njihov mono-etnički karakter „narušavaju“ samo neki pojedinci suspektih moralnih repera koji su stranci koja ne konvenira njihovoj etničkoj pripadnosti pristupili isključivo radi vlastitih političko-ekonomskih probitaka i koristi. Nije potrebno posebno naglašavati da, ovakvom političkom organizacijom, decenijama neriješeno nacionalno pitanje na Balkanu biva još bremenitije potencijalnim političkim ali i oružanim konfliktima, jer različit ideološko-politički diskurs etno-nacionalnih stranaka diktira i pogled na sudbinu države, pa na snazi imamo tri dijametralno različita i suprotstavljena koncepta: deklarativni patriotski diskurs multietničke građanske BiH (SDA), zatim jasan, od 1990. nepromijenjen separatistički diskurs (SDS i SNSD) i konačno magloviti deklarativni patriotski narativ koji nema manifestnu notu separtizma ali mu je imanentna latentna želja za ostvarenjem teritorijalnog ekskluziviteta (HDZ).
Ako se ovakvim, potpuno nepomirljivim pogledima na političku budućnost zemlje, dodaju samo dvije ključne stvari a to je da stranačko rukovodstvo i članstvo pripada jednoj konfesiji (tri stranke, tri konfesije) i da ona ne krije bliskost sa „matičnim“ klerom, te da su ove stranke predvodile etničke grupe (narode) u međunarodnom oružanom sukobu koji se vodio na teritoriji Bosne i Hercegovine, onda nije teško zaključiti da model etno-političkog organizovanja, duboko uronjen u nesekularni milje, kao anomalija sui generis, ne može biti način i sredstvo rješavanja nagomilanih političkih i drugih problema u BiH, jer ovaj model, per se, svoju egzistenciju temelji na etno-isključivosti i bezrezervnoj uvjerenosti da je njihova ideologija i organizacija države i vlasti u njoj, jedina ispravna i da su sve druge pogrešne. Generalno posmatrano, savremena politička stranka je borbena organizacija. (R. Michels, Sociologija partija u suvremenoj demokraciji, Informator, Zagreb, 1990). Naravno, misli se na političku borbu, no ona, u uslovima etno-pluraliteta, može završiti u oružanom sukobu u kojem etno-klerikalne stranke preuzimaju vođstvo „vlastitog“ etničkog korpusa. Etno-ekskluzivizam i nacionalizam se „razotkriva“ i pogledom na izborne rezultete za najviši zakonodavni organ. „Analizom izbornih rezultata za Parlament Bosne i Hercegovine od 1996. do 2014. godine, te koristeći mjeru volatilnosti između stranačkih segmenata, dokazujem postojanje četiri (ili tri i pol) etnički definirana stranačka podsustava s gotovo nepostojećom prohodnosti glasača. Istovremeno postoji znatna volatilnost unutar ovih segmenata, što potvrđuje da se političko natjecanje u Bosni i Hercegovini odvija isključivo unutar četiri segmenta stranačkog sustava među strankama istog etničkog predznaka” […] Zapravo, osnovna razlika između stranaka u BiH jest prema tome kojem podsustavu pripadaju (tj. klasifikaciji kao srpske, hrvatske, bošnjačke ili multietničke). (D. Kapidžić, Segmentirani stranački sustav Bosne i Hercegovine, Fakultet političkih nauka Sarajevo, Sarajevo. Stavljanje znaka jednakosti između nacije, etničke grupe, vjere i političkog djelovanja savršen je recept za sahranu originalne bh. multietničke socijalne supstance, ali i za uništenje države u kojoj ovakve političke opcije djeluju.
Ne, neće biti dobro
Zbog svega navedenog, može se sa sigurnošću u(s)tvrditi da etno-političko organizovanje u Bosni i Hercegovini nije niti može biti način organizovanja i vršenja vlasti u državi i da kao takvo, naprosto bremenito svakom vrstom konflikta, predstavlja permanentan izvor političkih tenzija i sveopšte nesigurnosti te kontaminira i razgrađuje vjekovno multietničko tkivo države, stalno produbljujući etničke tenzije i svojim postojanjem i djelovanjem naprosto zaziva sukob. Kako ovo znamo? Tako što se osvrnemo trideset godina unazad i vidimo krivulju izgradnje države i zajedništva koja ima uspone i padove, ali, posmatrana u cjelini, permanentno ide prema dole.