Vanredna situacija je definisana Zakonom o zaštiti i spasavanju u vanrednim situacijama. Ona predstavlja situaciju u kojoj su rizici i prijetnje ili posljedice katastrofa, vanrednih događaja i drugih opasnosti za stanovništvo, životnu sredinu i materijalna dobra takvog obima i intenziteta da njihov nastanak ili posljedice nije moguće spriječiti ili otkloniti redovnim djelovanjem nadležnih organa i službi, zbog čega je za njihovo ublažavanje i otklanjanje neophodno upotrijebiti dodatne mjere, snage i sredstva uz pojačan režim aktivnosti.
Vanredna situacija po pravilu se proglašava odmah po saznanju o neposrednoj opasnosti od nastupanja vanredne situacije, ali ona može biti proglašena i nakon nastupanja, ako se neposredna opasnost nije mogla predvidjeti ili ako zbog drugih okolnosti nije mogla biti proglašena odmah poslije saznanja za neposrednu opasnost od nastupanja vanredne situacije.
Odluku o proglašenju vanredne situacije za teritoriju Republike Srpske donosi Vlada na prijedlog Republičkog štaba za vanredne situacije.
Nadležnosti i aktivnosti u vanrednoj situaciji
Republički štab za vanredne situacije, kojeg osniva Vlada, pored ostalih aktivnosti, rukovodi i koordinira rad subjekata i snaga sistema zaštite i spasavanja u vanrednim situacijama na sprovođenju utvrđenih zadataka.
Kada su u pitanju vanredne situacije, u cilju njihovog rješavanja, sprovode se različite aktivnosti, od onih preventivnih do onih koje se sprovode u toku situacije. Različiti organi, kao što su Vlada, ministarstvo, republički organi uprave, građani, privredna društva i drugi imaju različite nadležnosti i dužnosti u okviru sistema zaštite i spasavanja i te nadležnosti su definisane Zakonom o zaštiti i spasavanju u vanrednim situacijama.
Zaštita od zaraze i Covid-19
U trenutnoj situaciji sa virusom Covid-19 bitna je i primjena Zakona o zaštiti stanovništva od zaraznih bolesti. U ovom zakonu je definisano da je svaki građanin Republike Srpske dužan da se liječi od zarazne bolesti koja može ugroziti zdravlje drugih lica, kao i da u skladu sa preporukama nadležnih institucija i zdravstvenih ustanova preduzima mjere za zaštitu drugih lica, te da omogući i učestvuje u sprovođenju mjera određenih zakonom.
U situaciji u kojoj dolazi do ugrožavanja bezbjednosti i zdravlja ljudi postojanjem neposredne opasnosti za masovno prenošenje zaraznih bolesti, sprovode se vanredne mjere za sprečavanje i suzbijanje zaraznih bolesti. Te mjere zakonski obuhvataju, između ostalog:
1. ograničenje kretanja u zaraženom i ugroženom području i stavljanje pod zdravstveni nadzor lica koje je bilo u kontaktu za zaraženim licem,
2. prestanak rada vaspitno-obrazovnih ustanova i zabranu okupljanja na javnim mjestima,
3. izolaciju oboljelih u kućnim uslovima ili drugom adaptiranom objektu, kada zbog masovnog oboljevanja nije moguća izolacija u zdravstvenoj ustanovi,
4. ustupanje i adaptaciju drugih objekata i angažovanje potrebnih sredstava i opreme za potrebe zdravstvene službe,
5. uspostavljanje karantina i stavljanje u karantin lica koje je bilo u kontaktu sa licem oboljelim od posebno opasne zarazne bolesti, te u skladu sa preporukama i druge mjere koje priroda bolesti nalaže, odnosno mjere koje predloži Svjetska zdravstvena organizacija i
6. informisanje javnosti o aktuelnoj epidemiološkoj situaciji, postojećim resursima, mjerama koje se preduzimaju i koje treba da preduzmu građani.
Ukoliko se pojavi epidemija zarazne bolesti sa brojem oboljelih koji premašuje bolničke kapacitete, izolacija i liječenje može se sprovoditi i u drugim adaptiranim objektima ili u kućnim uslovima, u kojima se mogu obezbijediti preduslovi za liječenje i izolaciju lica oboljelih od zaraznih bolesti.
Vanredno stanje
Šta je vanredno stanje i ko, kad i kako ga proglašava?
U pravnoj teoriji se, između ostalih definicija, vanredno stanje definiše kao režim ograničenja određenih prava i sloboda, koji karakteriše proširenje policijskih vlasti civilnih organa, zbog određenih okolnosti koje prijete interesima društva ili države.
Ustavom Republike Srpske i Zakonom o Vladi Republike Srpske je definisano ko i kako može proglasiti vanredno stanje. Republika Srpska tako ima pravo da uređuje i obezbjeđuje mjere iz svoje nadležnosti za slučaj vanrednog stanja koje proglase institucije Bosne i Hercegovine i institucije Republike Srpske.
Kada je na teritoriji ili dijelu Republike Srpske ugrožena bezbjednost usljed elementarnih nepogoda, prirodnih katastrofa, epidemija, povreda ljudskih prava i sloboda i normalnog funkcionisanja ustavnih organa Srpske, Vlada predlaže Narodnoj skupštini da proglasi vanredno stanje i sama predlaže akte za preduzimanje mjera u takvim okolnostima.
Predsjednik dobija posebne nadležnosti
Predsjednik Republike Srpske ima posebne nadležnosti za vrijeme vanrednog stanja, time što dobija pravo da vrši određene nadležnosti koje pripadaju Narodnoj skupštini, kao što je donošenje uredbi sa zakonskom snagom. Uredbe sa zakonskom snagom su akti koji se donose u slučaju vanrednog stanja, imaju istu snagu kao zakon, ali ih ne donosi redovno zakonodonosilačko tijelo, što je Narodna skupština u Srpskoj.
Zakonom o Vladi i Ustavom Srpske je određeno da za vrijeme vanrednog stanja ili ratnog stanja, koje proglasi nadležni organ Bosne i Hercegovine, predsjednik može donositi ove uredbe.
Za to je potrebno da se ispune tri uslova. Prvi uslov je da Narodna skupština ne može da se sastane. Drugi je da Vlada predlaži predsjedniku donošenje uredbe, ali on to može uraditi i po sopstvenoj inicijativi. Treći uslov je da predsjednik sasluša mišljenje predsjednika Narodne skupštine.
Takođe, za vrijeme vanrednog stanja predsjednik može i da imenuje i razrješava funkcionere, koje bira, odnosno imenuje i razrješava Narodna skupština.
Ipak, uredbe i odluke o imenovanju i razrješenju imaju samo privremeno dejstvo, i njih predsjednik Republike Srpske podnosi na potvrdu Narodnoj skupštini čim ona bude u mogućnosti da se sastane.
Prava građana
Kada su u pitanju prava građana, aktima Narodne skupštine, odnosno aktima predsjednika ako Narodna skupština ne može da se sastane, za vrijeme vanrednog stanja mogu se, izuzetno, dok to stanje traje, obustaviti pojedine odredbe Ustava koje se odnose na donošenje zakona, drugih propisa i opštih akata i preduzimanja mjera republičkih organa, mijenjati organizacija i ovlašćenja izvršnih, upravnih i pravosudnih organa i njihov personalni sastav, kao i teritorijalna organizacija u Republici Srpskoj.
Isto tako mogu se obustaviti pojedine ustavne odredbe koje se odnose na određena ljudska prava i slobode. Međutim, slobode i prava iz Ustava koje se ne mogu obustaviti su:
1. ravnopravnost građana i uživanje iste pravne zaštite bez diskriminacije,
2. neprikosnovenost života čovjeka, nepovredivost ljudskog dostojanstva, tjelesnog i duhovnog integriteta, privatnosti, ličnog i porodičnog života,
3. kažnjivost nezakonitog lišavanja slobode,
4. pravo na naknadu štete koju nezakonitim ili nepravilnim radom nanese službeno lice ili državni organ, odnosno organizacija koja vrši javna ovlašćenja,
5. pravedno suđenje u krivičnim stvarima,
6. pravo na odbranu, slobodan izbor branioca i nesmetano opštenje sa njim,
7. nekažnjivost za djela koja nisu, prije nego što su učinjena, bila zakonom predviđena kao kažnjiva djela, kao i princip da niko ne može biti smatran krivim za krivično djelo dok to ne bude utvrđeno pravosnažnom sudskom odlukom,
8. nepovredivost stana, sem u zakonskim izuzecima i
9. sloboda misli i opredjeljenja, savjesti i uvjerenja, kao i javnog izražavanja mišljenja.
Takođe, kada su u pitanju prava građana, za vrijeme vanrednog stanja zakonom se može ograničiti raspolaganje ili utvrditi poseban način korišćenja dijela sredstava pravnih i fizičkih lica.
Vladina ovlašćenja
Vlada može, za vrijeme vanrednog stanja, odlučiti o prestanku ili prekidu rada javnih preduzeća ili dijelova preduzeća, javnih ustanova i finansijskih organizacija, koje su od opšteg interesa za Republiku Srpsku, kao i o pripajanju ili spajanju navedenih subjekata. Takođe, ona može odlučiti o načinu organizovanja novonastalih subjekata i o ustupanju sredstava, kojima su raspolagali subjekti koji prestaju da rade, novonastalim subjektima.
Osnovne razlike
Dakle, osnovna razlika između vanredne situacije i vanrednog stanja je u ovlašćenjima i nadležnostima.
Kada je na snazi vanredna situacija, onda se primjenjuju zakonske odredbe koje trenutno postoje, kao što su gore spomenuti Zakono o zaštiti i spasavanju u vanrednim situacijama i Zakon o zaštiti stanovništva od zaraznih bolesti kao i drugi zakoni, dok predsjednik nema pravo da donosi uredbe sa zakonskom snagom. Kada je u pitanju vanredno stanje, primjenjuju se odredbe zakona koji trenutno postoje, ali i predsjednik ima pravo da donosi uredbe sa zakonskom snagom.
Vanredna situacija se definiše i sprovodi na osnovu zakona u Republlici Srpskoj, poštujući ustavne odredbe, dok se vanredno stanje definiše i uvodi na osnovu najvišeg pravnog i političkog akta najjače pravne snage u Srpskoj – Ustava Republike Srpske, ali i Zakona o Vladi Republike Srpske.
Vanrednu situaciju proglašava Vlada Republike Srpske, dok vanredno stanje proglašava najviši zakonodonosilački, parlamentarni i predstavnički organ u Srpskoj – Narodna skupština Republike Srpske.
U vanrednoj situaciji predsjednik nema pravo da obustavi pojedine odredbe Ustava. U vanrednom stanju predsjednik može da dobije to pravo.
Za vrijeme vanredne situacije predsjednik nema pravo da imenuje i razrješava funkcionere, koje bira, odnosno imenuje i razrješava Narodna skupština. U vanrednom stanju, predsjednik ima to pravo.
U vanrednoj situaciji ljudska prava i slobode se mogu ograničiti samo u onom obimu u kojem je to propisano u zakonima i međunarodnim pravnim aktima koje je dužna poštovati Republika Srpska. U vanrednom stanju, postoji mogućnost ograničavanja određenih ljudskih prava i sloboda navedenih u Ustavu, sem apsolutnih prava i sloboda, u skladu sa međunarodnim pravom ljudskih prava i onih za koja je eksplicitno navedeno u Ustavu da se ne mogu ograničiti.
Vanredna situacija predstavlja situaciju u kojoj je za ublažavanje i otklanjanje opasnosti za stanovništvo neophodno upotrijebiti dodatne mjere, snage i sredstva uz pojačan režim aktivnosti, jer opasnost nije moguće spriječiti ili otkloniti redovnim djelovanjem nadležnih organa i službi. Vanredno stanje je stanje u kome je ugrožena bezbjednost usljed određenih događaja, kao što je epidemija. Dakle, može se reći da je vanredno stanje stepenica više od vanredne situacije, kada je u pitanju nivo opasnosti, jer se ono uvodi zato što je bezbjednost ugrožena, a opasnost se nije mogla otkloniti ni redovnim djelovanjem organa i službi niti dodatnim mjerama.