Velika dama nauke, dr Rita Levi Montalčini (sefardska Jevrejka; po ocu Adamu, inženjeru i matematičaru, Levi, po majci Adele, slikarki, Montalčini), prošla je put od nekog kome su se podsmijavali, pa do zvjezdanih visina akademskog svijeta i naučnih dostignuća. Kao žensko dijete rođeno 1909. godine, morala je prvo da se izbori sa sopstvenom porodicom, tj. ocem, koji je smatrao da njegove kćeri (Rita i njene dvije sestre) ne bi trebalo da se školuju, jer bi to narušilo njihovu, kako je on to smatrao, osnovnu ulogu – da budu supruge i majke. Rita pak, nije bila konformista – da jeste, sada ne bismo o njoj pričali – i u 20. godini je objasnila ocu da ne može da se pomiri sa njegovim konceptom njene budućnosti i insistirala je na svojoj želji da se školuje, tako da je on ipak popustio i podržao njena nastojanja. U osam mjeseci je uspjela sama da „popuni rupe“ u znanju iz latinskog, grčkog i matematike, položi maturu u gimnaziji i upiše se na medicinu na Univerzitetu u Torinu. Tu je imala veliku sreću da bude student Đuzepea Levija (nisu bili u rodu, Levi je često jevrejsko prezime; Đuzepe Levi je bio otac poznate italijanske književnice Natalije Ginzburg), jednog od najvećih italijanskih histologa, s kojim je ostala da radi u svojstvu asistenta i nakon što je 1936. diplomirala (o kvalitetu Levija kao profesora govori i činjenica da su, osim Rite, još dva njegova studenta iz iste generacije kasnije dobila Nobelovu nagradu, a prvi je u Italiju donio metod eksperimenata in vitro). Susretala se sa mnogo otpora od strane kolega zbog svog pola, ali ju je Levi, koji je vrlo dobro znao o kakvom se talentu radi, uzeo pod svoje i naučio, između ostalog, i tehnici „bojenja“ nervnih ćelija srebrom kako bi se lakše vidjele pod mikroskopom.
Godine 1938. fašisti su se potrudili da iz Ritinog života eliminišu monotoniju, pa su ovu sjajnu ženu, kao Jevrejku, izbacili s univerziteta i prognali iz akademskog života, što je bio direktan rezultat Musolonijevog „Manifesta za odbranu rase“, „dubokoumnog“ dokumenta koji je potpisalo deset predstavnika naučne zajednice i kojim se svim nearijevcima zabranjivao rad. Takav ishod primjene Nirnberških zakona u Italiji za Ritu je značio samo da se njen rad seli u improvizaciju i ilegalu, nikako da prestaje. Zajedno sa Levijem emigrira u Belgiju, gdje radi na Univerzitetu u Briselu, sve do 1940. kada, pod prijetnjom njemačke okupacije te zemlje, odlučuje da je vrati u Torino. U svojoj spavaćoj sobi u kući roditelja, Rita je uz pomoć brata Đina napravila laboratoriju, a nedugo zatim profesor Levi, u međuvremenu i sam pristigao u Torino, nalazi Ritu i zamoljava je da radi zajedno s njom u tako stvorenim uslovima. Kad su grad počele zasipati bombe, preselili su svoje aktivnosti u kuću Ritine porodice na selu. Rita je po komšiluku kupovala kokošija jaja, kako bi ona i Levi mogli da proučavaju način na koji nervi koji rastu iz kičmene moždine embriona pronalaze udove kroz koje će se razgranati. Instrumente kojima su radili pravila je sama, od predmeta koje je imala kući (tipa skalpeli od igala za šivanje), a da su uhvaćeni na djelu, i ona i profesor bi bili zatvoreni i pogubljeni. Taktika im je, ipak, bila besprekorna, jer niko nije mogao posumnjati previše u ženu koja u selu kupuje jaja, koja bi nakon eksperimentisanja često i pojeli. Radili su na provjeri teorije Amerikanca Viktora Hamburgera, po kojoj rana neuronska proliferacija karakteristična za ekstremitete zavisi od prisustva održivih zametaka ekstremiteta koji proizvode određen hemijski signal. Tokom svojih eksperimenata dr Rita Levi Montalčini i njen profesor, dr Đuzepe Levi, došli su do zaključka da je Hamburger otkrio nešto bitno, ali da mu zaključak nije bio dobar, te da je ono što začeci ekstremiteta zapravo proizvode supstanca koja stimuliše rast nerava. Osim toga, otkrili su i nešto što će biti priznato tek tridesetak godina kasnije, a to je bila apoptoza, tj. mehanizam programirane ćelijske smrti.
Kapitulacijom Italije 1943. godine i njemačkom okupacijom, porodica Levi-Montalčini se seli u Firencu u potpunu ilegalu (tokom koje su bili raštrkani na nekoliko mjesta i stalno se seljakali kako bi izbjegli deportaciju u koncentracione logore, a time i smrt), koja se završava naredne godine dolaskom saveznika kojima se Rita, koja je stalno bila u kontaktu s partizanima, odmah priidružuje kao ljekar i radi po izbjegličkim kampovima. Nakon rata, Rita se vraća u Torino i svoj univerzitet, te nastavlja rad. U međuvremenu se njeno ime pročulo po akademskoj zajednici, zahvaljujući radovima koje je objavila zajedno sa svojim profesorom Levijem u nekim od važnijih stručnih časopisa. Tako je njen rad došao i do Viktora Hamburgera, koji ju je 1947. godine pozvao na Univerzitet Vašington u St. Luisu da mu se pridruži na, kako je rekao, „nekoliko mjeseci“, kako bi, zapravo, provjerio ko od njih dvoje ima pravo. Dr Rita Levi Montalčini je u St. Luisu ostala ne samo taj semestar, nego i narednih trideset godina, te je samim tim tu provela i ključni dio svoje karijere. Ubrzo nakon dolaska u Ameriku, pročula se po svom radu. Godine 1951. postavlja tezu o faktoru koji pospješuje rast nervnih vlakana i predstavlja je pred njujorškom Akademijom nauka. Naredne godine svoju tezu dopunjava rezultatima eksperimenata in vitro koje je sprovela sa Hertom Majer na Institutu za biofiziku u Rio de Žaneiru (čuvena je priča o tome kako je u Brazil u torbi odnijela nekoliko svojih laboratorijskih pacova, jer je procijenila da će tamo bolje sprovesti ono što je naumila). Sa svojim asistentom, biohemičarem Stenlijem Koenom, na ćelijama tumora kod miševa izoluje protein koji sintetišu sva tkiva, a posebno egzokrine žlijezde, te ga definiše kao „faktor nervnog rasta“ (Nerve Growth Factor, NGF). Ovo otkriće potpuno se kosilo sa dotadašnjim konceptom nervnog sistema kao mehanizma određenog genima i donijelo im je podsmijeh i negodovanje, koji će kasnije biti zamijenjeni najvećim priznanjem u nauci.
Univerzitet Vašington je 1956. imenovao dr Ritu Levi Montalčini za vanrednog profesora, a samo dvije godine kasnije joj dodjeljuje zvanje redovnog profesora, što je bila sve do 1977. godine, kada je postala profesor emeritus. Šezdesetih godina prošlog vijeka, ime Rite Levi Montalčini je već bilo veoma poznato u naučnim krugovima. Nedostajala joj je Italija, pa 1961. godine osniva istraživački ogranak u Rimu (na čijem čelu ostaje do 1969. godine) te je od tada živjela između Rima i St. Luisa. Počela su da se ređaju zvanja, priznanja, nagrade, pa je između ostalog bila direktor Laboratorija citologije Nacionalnog savjeta za istraživanja u Rimu (CNR), superekspert u Institutu za neurobiologiju pri CNR, prva žena primljena u Papsku akademiju nauka u Vatikanu (iako je bila Jevrejka i deklarisani ateista), član mnogih svjetskih akademija nauka i umjetnosti i vlasnik još brojnih priznanja za čiju listu je prostor ovog teksta previše mali. Ono najveće priznanje, Nobelovu nagradu za medicinu, dobila je 1985. zajedno sa Stenlijem Koenom, za već pomenute eksperimente koji su doveli do izolovanja faktora nervnog rasta.
Dr Rita Levi Montalčini je bila naučnica koja nikad nije prestala biti žena. Sa izuzetno razvijenom kreativnom stranom (majka Adele i sestra bliznakinja Paola bile su slikarke), dizajnirala je sopstvenu odjeću i nakit i sama ilustrovala svoje naučne radove. Neke kolege su joj zamjerile stil pisanja naučnih radova koji je odudarao od esencijalnog i rigidnog, a Stenli Koen ju je nazvao kombinacijom Marije Kiri i Marije Kalas. Veoma uspješna u svojim aktivnostima, koje su joj bile motor života, uvijek besprijekorno dotjerana, otmjena i ženstvena, u laboratorijskom mantilu i štiklama, bila je simbol žene u nauci i, znajući to, iskoristila je sav svoj uticaj da poboljša položaj žena u akademskom svijetu i aktivno se uključivala u društvene prilike. Bila je vrlo strastvena u svemu što je radila, a njena kreativnost se savršeno poklapala sa intelektom, tako da je, za razliku od većine kolega, mogla da unaprijed zaključi neke stvari i eksperimentom ih potvrdi, dok su ovi eksperimentisali kako bi vidjeli gdje će ih to odvesti. Mnogo se angažovala oko mladih, za koje je izjavila: „Danas, u poređenju sa juče, mladi imaju pristup nevjerovatno širokom spektru informacija; to je cijena hipnotičkom efektu koji proizvode televizijski ekrani koji im uništavaju naviku da misle (osim što im kradu vrijeme koje bi trebalo da posvećuju učenju, sportu i aktivnostima koje stimulišu njihove kreativne sposobnosti). Stvaraju im jednu konačnu realnost koja im koči sposobnost da „izmisle svijet“ i uništava privlačnost nepoznatog.“
Godine 2001. tadašnji italijanski predsjednik, Karlo Aceljo Čampi imenuje dr Ritu Levi Montalčini doživotnim senatorom Italijanske Republike. Aktivno je učestvovala u radu Senata, bespoštedno kritikovala vladavinu Silvija Berluskonija, a nije se spasio ni Mario Monti, kojem je zamjerila ukidanje peer-review sistema u raspodjeli sredstava akademskih fondova. Desničari su je vrijeđali i otpisivali kao staru i senilnu, odgovarala im je bez dlake na jeziku, jer je zapravo bukvalno do posljenjeg trenutka imala potpunu kontrolu nad svojim intelektom. Bila joj je velika želja da Italiji podari naučnu instituciju najvišeg nivoa, pa je 2002. u Rimu osnovala Evropski institut za istraživanje mozga.
Dr Rita Levi Montalčini je ostavila neprocjenjiv doprinos nauci i čovječanstvu uopšte. Umrla je u 104. godini, 30. decembra 2012. u svom domu u Rimu, i ostavila veliko naslijeđe i neprikosnoven primjer ljudskog dostojanstva, bezuslovnog zalaganja i želje da se doprinese nečemu što ostaje generacijama poslije nas. Najbolji oproštaj od ove velike žene su njene sopstvene riječi:
U životu se nikad ne treba prepustiti, predati prosječnosti, nego izaći iz te „sive zone“ u kojoj je sve navika i pasivno prepuštanje, treba gajiti hrabrost za pobunu.
Malo mi je oslabio vid, mnogo sluh. Na predavanjima ne vidim projekcije i ne čujem dobro. Ali sada razmišljam više nego kad sam imala dvadeset godina. Tijelo neka radi šta hoće.
Ja nisam tijelo: ja sam um.
Bolje dodati život danima, nego dane životu.
Veoma sam zahvalna.
Hvala vam svima!
Rita Levi Montačini
Od iste autorke: