Iseljavanje u inostranstvo, masovni gubitak stanovništva i loša demografska situacija nisu društveni fenomeni koji su se u Bosni i Hercegovini pojavili tek zadnjih 10 ili 20 godina.
I pred početak rata 1991. godine BiH je bila najveće iseljeničko područje u Evropi. Odlazilo se masovno na “privremeni rad” u inostranstvo, ali se i trajno iseljavalo u susjedne republike - Hrvatsku i Srbiju, kojima je BiH služila kao populaciona rezerva.
Beogradski pravnik i masterant na Demografskom odseku Geografskog fakulteta u Beogradu, Miodrag Pantović, koji privodi kraju master rad o vezi demografije i sukoba 1992.-1995. u BiH za BUKU je situaciju pred sami rat opisao metaforom - Bosna i Hercegovina je krajem 80-tih i početkom 90-tih godina demografski bila jedan ekspres lonac koji je samo čekao da eksplodira, a danas je šerpa sa toplom vodom koja se polako hladi: “Ako pogledate demografsku strukturu u BiH krajem 80-tih i početkom 90-tih, primijetan je ogroman broj mladih od 18 do 30 godina. To je bh. demografski istorijski vrhunac po broju mladih, ali i po broju obrazovanih mladih ljudi. Naime, 70-tih godina dolazi do masovnog otvaranja univerziteta, do velike urbanizacije, da bi već od sredine 80-tih, pogotovo poslije Olimpijade u Sarajevu, BiH zapala u neku vrstu ekonomske stagnacije, a od 1988. godine rapidno počinje da raste nezaposlenost, smanjuju se investicije i pojavljuje ogroman broj nezaposlenih mladih ljudi sa diplomama. Drugi veliki problem je samo ustrojstvo društveno-političkog sistema u BiH, koji je zapravo na snazi od dolaska Austro-Ugarske pa sve do danas. Znači od vremena Autro-Ugarske, sa formiranjem prvih predstavničkih tijela lokalnih samouprava do prvog Bosanskog sabora 1910. god., pa do današnjice, BiH ima neku vrstu nacionalnog ključa u podjeli funkcija i poslova u javnom sektoru. I koliko god je to negdje bilo formalno, negdje neformalno, 90-tih je ozakonjeno na prvim višestranačkim izborima. A ako imate društvo sa tri konstitutivno nacionalne elite ili grupe, gdje se svaka raspodjela društvene moći vrši po nekom ključu, u takvim sistemima se guši i kreativnost i neki vidljiviji napredak, što je sve bh. društvo poprilično koštalo. Ja lično mislim da su upravo unutrašnji demografsko-strukturalni problemi, da ih tako nozovemo, pred sam rat bili glavni okidač za početak krvavog rata u BiH.
Zadržimo se još malo na BiH prije rata i iseljavanju u tom periodu. Naime, Njemačka je potpisala sporazum s bivšom Jugoslavijom o vrbovanju radne snage još krajem 60-tih. Mnogi su tada otišli i više se nisu ni vratili…
BiH je i prije početka rata 90-tih bila najveće iseljeničko područje u cijeloj Evropi. To ljudi ne znaju. Kada sam radio ovaj rad, morao sam da sakupljam statistike koje su ostale razbacane po arhivima cijele bivše zajedničke države. Recimo mene je frapirao podatak, da po zadnjem popisu 1991. godine koji je proveden u svim jugoslovenskim republikama, 600.000 ljudi iz BiH je doseljeno u Hrvatsku, Srbiju i Sloveniju, a u samu BiH se u tom periodu, znači do 1991. godine, doselilo nekih 150.000 ljudi. Znači, vi već na početku rata imate četiri puta više ljudi koji žive van BiH, nego onih koji su se doselili u tom periodu. To su podaci samo o teritoriji Jugoslavije tada. A plus ste imali 220.000 ljudi koji su popisani, kako se to tada vodilo, na privremenom radu u inostanstvu. To je bilo stihijsko iseljavanje na neki način.
Odakle se tada najviše iseljavalo stanovništvo?
Bilo je nejednako iseljavanje, to je poprilična karakteristika BiH. Imali ste takođe ogromno iseljavanje Srba i Hrvata, blizu 90% iseljenih iz BiH do 1991. činili su Srbi i Hrvati. Dok je iseljavanje Bošnjaka, koji su se tada izjašnjavali kao muslimani, bilo dosta manje i krenulo je krajem 70-tih i to uglavnom iz zapadne Bosne, a posebno iz Cazinske krajine, koja je bila izuzetno nerazvijena i uglavnom su odlazili ka Sloveniji, tako da i kod iseljavanja imamo tu etničko-strukturalnu razliku. Dosta su tu, da tako kažem, posredno krive Srbija i Hrvatska, koje su uzimale radnu snagu, a takođe Srbi i Hrvati u BiH su bili neka vrsta populacionih rezervi za susjedne republike, jer su porodice ovdje rađale više djece. To je posebno izraženo za Hrvatsku, koja je svoj manjak stanovništva u pojedinim krajevima nadomještavala intenzivnijim useljavanjem Hrvata iz BiH.
I onda dolazi rat i nova demografska promjena?
Da, tada dolazi rat, etničko čišćenje, ratni zločini, i u tom periodu najviše iseljavaju Bošnjaci iz BiH, odnosno etnička grupa koja je najmanje iseljavala do rata.
Jedan od zaključaka vašeg master rada je mapa koja pokazuje pad broja mlađih od 20 godina na teritoriji bh. opština od 1991. godine do danas. Mapa jasno pokazuje kojom zastrašujućom brzinom ostajemo bez mladih. Gdje je najalarmantnija situacija?
Mapa je urađena poređenjem popisa 1991. i podataka o broju rođenih u periodu 2003-2022 i situacija je poprilično alarmantna. Tako čak 93 posto prijeratnog stanovništva opštine Bosansko Grahovo više ne živi u tom gradu, dok je u Srebrenici, u odnosu na popis iz 1991. godine, 92 posto manje stanovnika. Zapravo, najveći kolaps u broju stanovnika doživjele su istočna Bosna, Posavina i zapadni dio Bosanske Krajine.
A Hercegovina kako stoji, pošto se ona često ističe kao regija koja nestaje?
Zapadna Hercegovina ima drugi problem, odnosno ogromnu disproporcija djece koja se rode u jednoj godini i broja upisane djece u školama iz te generacije. Zapravo, daleko je veći broj djece koja se upisuju u školu, nego što ih je iz te generacije rođeno. Ovde se ipak radi o Neumu najviše, 2015. godine, u Neumu je rođeno po statistici devetoro dece, u školu je upisano 25. Pretpostavljam da ti ljudi imaju dvostruka prebivališta i dvostruka državljanstva, te se u Hrvatskoj upisuju kao rođeni, a u BiH idu u škole, što dovodi do jedne vrste demografskog haosa. S druge strane, u Unsko-sanskom kantonu je dijametralno suprotna situacija jer ovdje imate po 20 procenata razlike, čak u pojedinim opštinama i za četvrtinu manje djece koja se upišu u školu, nego što se rodilo u toj generaciji. Uz Unsko-sanski kanton najveća razlika u broju rođene djece u godini i upisane u školu je u Brčkom. Konstantno se posljednjih godina pojavljaje manjak od četvrtine djece koja su rođena, a ne upišu se u školu. U RS je, koliko sam gledao, oko 2 posto manji upis u školu u odnosu na broj rođenih u toj generaciji. RS je toliko stara da je jedan od razloga što se manje ljudi iseljava nego u Federaciji taj zato što je baza za iseljavanje manja jer Federacija ima nešto više mlađeg stanovništva.
A istočna Hercegovina?
Istočna Hercegovina je loše stajala i prije, to je bilo staro područje kada se pogledaju i rezultati popisa iz 1991. godine. Osim Trebinja, ostale opštine su bile izumiruće. Zanimljiva je ta veza istočne Hercegovine i Vojvodine, jer od 1945. do 1948. godine, za vrijeme kolonizacije Vojvodine, veliki broj srpskih porodica se upravo iz Hercegovine doselio u Vojvodinu, posebno u Banat, a i tokom rata u BiH mnogi su upravo iz ovih krajeva izbjegli kod svoje rodbine u Vojvodinu.
Pored toga što smo ostali bez mladih, kakva je etnička struktura opština i gradova?
Osim malo centralne Bosne, djelimično Mostara, Srebrenice i Brčkog, sve ostale opštine i gradovi postali su etnički homogeni.
Zanimljiv podadatak do kog sam došao jeste broj rođene srpske djece u Mostaru i Sarajevu na osnovu osnovu upisa nacionalnosti majke u matične knjige rođenih.
Tako je u gradu Sarajevu u periodu 2003-2022. rođeno 651 srpsko djete, a umrlo je 4.993 osoba srpske nacionalnosti. U Mostaru je rođeno 275 djece srpske nacionalnosti, a umrlo je 1558 osoba srpske nacionalnosti. Takođe, u 2022. godini, i u Mostaru i u Sarajevu je rođeno 17 djece srpske nacionalnosti, a Srbi u Mostaru imaju i mlađu starosnu strukturu od Srba u Sarajevu.
Kakva su nam etnička kretanja u Banjaluci?
U Banjaluci je 1991. godine bilo popisano 8.099 muslimana koji su bili mlađi od 20 godina, a u posljednjih 20 godina je rođeno 520 djece, znači 7.500 je manje mladih muslimana, odnosno Bošnjaka sada u Banjaluci. Hrvata je bilo nešto preko 8.000 mlađih od 20 godina, a u posljednjih 20 godina rodilo se 347 djece, znači manje ih je za 95 posto. A što je takođe zanimljivo za Banjaluku jeste da je ovdje bilo više mladih Jugoslovena nego muslimana i Hrvata, znači Jugosloveni su bili druga etnička grupa među mladima.
Takođe, jedna od zanimljivosti je i da Srba ima više u Banjaluci sada nego prije rata. Pored Banjaluke, Srba danas ima više i u Bijeljini, Brčkom i Palama. Kada je riječ o Bošnjacima, mladih do 20 godina ima više samo u predgrađu Sarajeva, to su Ilijaš, Ilidža i Vogošća. Kod Hrvata nigdje nije došlo po povećanja.
Sve što ste nam rekli je poprilično alarmantno, a za to vrijeme institucije i političari ćute o ovoj problematici, ne nude rješenja i zapravo negiraju da smo došli do ovako frapantnih brojki, a ako nešto i komentarišu, kažu da je sve to zbog nataliteta?
Političarima su usta i ovdje i u Srbiji puna brige o porodici i natalitetu, ali zapravo treba napraviti dostojanstven život nama koji ovdje ostajemo, mi treba da smo neki prioritet, ali o tome se ne priča. Kod nas je i smrtnost ljudi u srednjim godinama velika i kada bismo malo te stvari promijenili, da ljudi imaju zdravije navike, daleko bolji zdravstveni sistem, da se redovnije kontrolišu, smanjio bi se pad broja stanovnika, a o tome niko ne priča. U Srbiji, primjera radi, svaka peta osoba ne doživi penziju.
Takođe, mi živimo u političkim ciklusima, sve nam je za to vezano, sve se vrti oko toga do kada će neka stranka držati vlast i kako će se onda to vladanje produžiti na još dvije ili četiri godine, zavisno od toga da li su redovni ili vanredni izbori. Nemate u suštini nikakva dugoročna planiranja, nego se sve to svodi na neke instant varijante, koje su vidljive između dva izborna ciklusa.
A starije stanovništvo, koje nije sklono promjenama, dominira u glasačkom tijelu. Sada vidimo političku stagnaciju i u Srbiji i u BiH, da li je to možda zbog toga jer društva nikada nisu bila starija, pa se gubi optimizam, kreativnost, jer prosto zapadamo u jednu vrstu letargije.
Slijedom svega rečenog, kakva onda budućnost očekuje BiH i ima li je uopšte?
BiH je demografski najugroženija zemlja svijeta, tu nema dileme i tako je po svim mogućim demografskim parametrima. Navešću samo podatak Centra ekspertize za stanovništvo i migracije (CEPAM) - Ljudski kapital za 21 vijek - iz 2019. godine, koji je za BiH predvidio da bi do 2060. godine mogla da izgubi čak 75 posto stanovništva i to po trendovima koji su bili 2019. godine.
Ali možda je jedna dobra stvar iz svega proizašla, a to je da rata više neće biti ovdje, to možemo zaboraviti. Prestari smo da bi moglo doći do sukoba. A to su barem dobre vijesti.
