Godina 2025. ostaće u sjećanju savremenika kao godina neuspjele pobune Milorada Dodika, neuspjelog pokušaja odgovora na pobunu i neuspjelog evropskog puta Bosne i Hercegovine (BiH). U novom globalnom kontekstu, bilans naših kolosalnih neuspjeha je znak za uzbunu. Ko smo i gdje smo? I kuda idemo?
Dodikova pobuna, neočekivana kapitulacija i, još uvijek tajni, dogovor sa američkom administracijom, bili su naši događaji godine. O tome se dovoljno pisalo i govorilo. Bilans ovih političkih obrta je katastrofalan, sa posljedicama koje će ostaviti trag. Dodik je pobunom duboko potkopao pravosudni sistem, pokazao nemoć države i njenih institucija i srušio sam sebe. Sve što je uradio pretvorilo se u izdaju. Bio je to istorijski pucanj u vlastitu nogu, pucanj koji je označio kraj političke karijere.
Ali, nije Dodik jedina naša nesreća. Godinu koja izmiče obilježili su globalni tektonski poremećaji. Svi se slažu da je svijet u procesu velikih geostrateških promjena. Međunarodni pravni poredak je srušen. Još nije jasno šta će se pojaviti na njegovim ruševinama. Amerika definiše svoje strateške politike, ali u njima nema Evrope kao partnera. Vjeruje se da Amerika vodi hibridni rat protiv Evrope. Evropski lideri to ne vide, ili vide, ali nisu dorasli da izvlače zaključke i daju odgovor. Oni nemaju evropsku viziju budućnosti. Njihova ratnohuškačka politika im se vraća kao bumerang – rasplamsavaju međusobne sukobe! Perspektive Evrope su mračne i to se više ne može prikrivati.
Gdje je BiH u tom globalnom haosu?
Niko od globalnih igrača ne pominje BiH. Izgleda da za BiH niko više nema ideja. Za domaće političare, trideset godina je u opticaju bila ista mantra: Dejton i “evropski put”. Oko Dejtonskog sporazuma postoji načelni konsensus, ali i nepremostive razlike u njegovom tumačenju i obimu primjene. Za jedne je prihvatljiv samo izvorni Dejton (Milorad Dodik), a za druge njegov duh (bošnjačke politike). Mnogi misle da Dejton više nije neophodan i da je došlo vrijeme da se mijenja. Međutim, niko nema ideju kako bi ga trebalo mijenjati. U EU se o tome ne govori.
Jedino što je u ovom trenutku izvjesno jeste da Americi Zapadni Balkan nije prioritet. Sve što bi Ameriku moglo interesovati kada je BiH u pitanju jeste da se iz priče istisne EU, pri čemu se prvenstveno misli na Njemačku. Ne treba isključiti mogućnost da je i ovo pitanje bilo predmet tajnog dogovora Dodika sa Amerikancima o ukidanju sankcija i vraćanju u državne intitucije. Blokade oko stavljanja na dnevni red reformskih zakona mogle bi biti argument za sumnju. I u Briselu se u posljednje vrijeme o zemljama zapadnog Balkana razgovara gotovo usput. Zemlje zapadnog Balkana gube nadu, ali ne vide šta bi moglo biti rješenje.
Čini se da se i kod građana BiH širi uvjerenje da je evropski put BiH definitivno izgubljen. O tome još uvijek nema istraživanja javnog mnenja. Priča o evrpskom putu još uvijek živi samo u dijelu vladajućih politika kao narativ koji drugima nije prihvatljiv. Polarizacija oko “evropskog puta koji nema alternativu” postaje sve dublja i pretvara se u dugoročan društveni i politički problem. Bezuslovna odanost “evropskom putu” razumije se kao odricanje od suvereniteta i puko podaništvo, koje se svodi na bezuslovno prihvatanje unaprijed definisanih političkih i ekonomskih rješenja koje kreira Brisel.
Za BiH se stvari dodatno komplikuju zbog stanja u kome se u globalnoj raspodjeli moći našla EU. Postaje očigledno da EU više nije zajednica ekonomske i političke saradnje, uzajamnog poštovanja i mira. Evropska politika se pretvorila u politiku direktiva, sukoba, sankcija i rata. I nije to samo politički i ekonomski sukob sa Rusijom, EU je u još dubljem sukobu sa SAD. Trampova politika ne smatra EU relevantnim političkim faktorom i u skladu s tim se odnosi prema njoj. Tome treba dodati i otvorene međusobne sukobe u krugu država članica EU. Kakve to poruke šalje BiH o “evropskom putu koji nema alternativu”? Da li BiH treba da odbaci saradnju i dobre odnose sa Rusijom, Amerikom, Kinom, Indijom, Turskom, Mađarskom, Slovačkom i Češkom da bi slijedila “evropski put koji nema alternativu”?
Dokument o američkoj bezbijednosnoj strategiji predstavlja oštar zaokret u odnosu na dosadašnju politiku. Ozbiljne države o tome zauzimaju stav i pokušavaju da definišu svoje politike. Ako Amerika u svojoj strategiji odbacuje EU kao partnera, zašto se BiH kune u svoj “evropski put”? Može li se biti sa Evropom, kojoj istorijski i kulturološki pripadamo, a istovremeno ne biti u sukobu sa Rusijom, Kinom i Turskom? Zašto ne znamo kakve su naše dugoročne politike?
Ne vidimo i ne čujemo da naše vladajuće politike imaju svoj stav o principima Povelje UN, međunarodnom pravu, suverenitetu i ljudskim pravima. Nikada nismo čuli da je osuđena politika Trampa prema Gazi, da su osuđeni zločini Izraela, da se osuđuje kršenje ljudskih prava, ili da je međunarodni intervencionizam nedopustiva politika. Dozvoljena je samo priča o “ruskom malignom uticaju”, a svi drugi uticaji su dobro došli.
Evropske vrijednosti, koje smo smatrali civilizacijskim dostignućem, danas ugrožavaju politike EU. U globalnom javnom diskursu, o Evropi se govori kao “groblju evropskih vrijednost”. Evropski parlamentarac i švajcarski tužilac Dik Marti, koji se u Savjetu Evrope bavio ljudskim pravima, opisao je prije petnaestak godina sumrak ljudskih prava u knjizi “Izvjesna predstava o pravdi”. Mi u BiH vidjeli smo to po crnim listama na koje su stavljani naši državljani, među njima i sudije i tužioci, bez prava da znaju zbog čega se sumnjiče i bez prava da traže sudsku zaštitu, ili prava da podnesu prigovor bilo kom domaćem ili međunarodnom sudskom tijelu. Naši političari su o tome ćutali, nije ih interesovalo kršenje međunarodnih konvencija o ljudskim pravima i povreda prava građana njihove zemlje.
Ovih dana širi se vijest da je francuski sudija Međunarodnog krivičnog suda u Hagu Nikolas Guillouu, koji je odobrio hapšenje izraelskog ministra odbrane zbog navodnih ratnih zločina u Gazi, stavljen na američku crnu listu i podvrgnut sankcijama. Sudiji je blokiran bankovni račun i uvedena zabrana plaćanja koja uključuje servise Visa, Mastercard, American Express i SWIFT. Onemogućen mu je i pristup društvenim mrežama. Čak mu je poništena rezervacija hotelskog smještaja u njegovoj zemlji. Nakon sankcionisanja francuskog sudije, SAD-e su uvele sankcije još dvojici sudija Međunarodnog krivičnog suda zbog njihovog sudskog djelovanja protiv Izraela: sudiji iz Gruzije Goči Lordkipanidzeu i mongolskom sudiji Erdenebalsurenu Damdinu.
Janis Varoufakis, koji piše o sankcionisanju francuskog sudije, kaže: “Nije tragedija u tome što je Tramp sebi dao za pravo da se miješa u tuđe poslove. U prirodi je hegemona da zlostavljaju ljude koji im smetaju. Pravna tragedija, ili možda farsa, jeste reakcija Evrope”. U EU nije bilo nikakve reakcije o kršenju prava evropskog sudije koji odlučuju o primjeni međunarodnog prava u instituciji u čijem stvaranju je učestvovala njegova država Francuska. Nikome u Briselu nije palo na pamet da osudi politiku sankcionisanja sudija međunarodne pravosudne institucije od strane isvršne vlasti SAD-a. Nezavisnost sudija, izgleda, nije evropska vrijednost!?
,Slovenački novinar Igor Mekina opisuje slučaj Žaka Boda iz Švajcarske, penzionisanog pukovnika i obavještajnog oficira, nekadašnjeg eksperta NATO-a i OEBS-a, koji se našao na listi sankcionisanih od strane EU zbag komentara o ratu u Ukrajini “koji nisu po volju briselskim aparatčicima”. Da li je evropska vrijednost sankcionisati mišljenje koje se ne uklapa u zvanični narativ? Šta će ostati od civilizacijskih vrijednosti kojima se hvali Evropa? Šta sutra čeka novinare koji pišu o mišljenjima relevantnih sagovornika i koji iznose svoja mišljenja?
Uzmimo primjer blokiranja ruske imovine kod depozitnih banaka u Evropi. Da li takve jednostrane mjere prema institucijama od najvećeg civilizacijskog povjerenja predstavljaju zakonito postupanje koje je civilizacijska vrijednost na kojoj opstaje međunarodni poredak, ruše povjerenje u države vladavine prava i njihove institucije? “To je suprotno običajnom međunarodnom pravu i brojnim ugovorima”, citira Igor Mekina objavu na mreži Iks Alfreda de Zajasa, nezavisnog eksperta UN za promociju demokratskog i pravičnog međunarodnog poretka, a danas profesora međunarodnog prava na Ženevskoj školi za demokratiju. “Demokratija koja ne trpi rizik od “pogešnog” mišljenja prestaje da bude demokratija – postaje, u suštini, upravljanje narativom bez korektiva. Zato slučajevi Žaka Boda i mreže Iks nisu sitne epizode, nego veoma opasni simptomi. EU sve češće slobodnu raspravu doživljava kao prijetnju, a ukazivanje na grešku kao svetogrđe”, zaključuje svoju priču o tamnoj strani evropske demokratije Igor Mekina. Zaista, kuda takve politike vode evropsku civilizaciju? Ne radi se o ekscesima koji podrivaju vladavinu prava i pravdu, nego praksi koja najdirektnije podriva temelje slobode mišljenja i javnog izražavanja kao fundamentalnih demokratskih vrijednosti. Ko će sutra imati povjerenje prema institucijama EU koje se ponašaju kao pirati i drumski razbojnici?
Uklanjanje međunarodnog prava i sistema odgovornosti vodi ovu civilizaciju u haos bez izlaza. Logika interesa potiskuje vladavinu prava i logiku razuma. U prostor ljudskih prava i sloboda ušle su politike luzera bez znanja i pameti.
Šta BiH sutra može očekivati od neodgovornih međunarodnih politika koje postupaju po pravilima koja same donose? Hoće li naše vladajuće politike čekati da se iz centara globalne moći blokira ruska isporuka gasa, da se zabrani uvoz struje, ili da se blokira platni promet zbog nečijih ekonomskih interesa?
Godina koja dolazi biće godina velikih preokreta. I EU i BiH su na raskršću sa koga treba izaći na vrijeme i bez posljedica. Izleda da niko ne zna kako!