Ova godina donijela nam je nekoliko velikih geopolitičkih šokova. Najveći je bez sumnje skidanje rukavica sa trampističke geopolitike: SAD više niti retorikom, a praksom pogotovo, ne igraju ulogu koju su imali do predsjedničkim izbora 2024. Najnoviji takav “šok” i “iznenađenje” je netom publikovana Nacionalna sigurnosna strategija USA 2025. (NSS) koja je mnoge, naročito u Evropi, ostavila bez teksta. Pogledajmo šta piše u tom strašnom dokumentu od skromnih 33 stranice.
Ključne tačke vezane za međunarodnu politiku SAD su sledeće. Prvo, to je promocija tzv “America First Pragmatism”. Ta strategija definiše američku spoljnu politiku kao “pragmatičnu bez ‘pragmatizma’, realističnu bez ‘realizma’, principijelnu bez ‘idealizma’ i snažnu bez ‘jastreb’ pristupa”. Fokusira se isključivo na zaštitu temeljnih nacionalnih interesa, kao što su sigurnost granica i ekonomski prosperitet, umjesto na promovisanje demokratije širom planete ili održavanje globalne dominacije SAD. Ti ciljevi su označeni kao “vječni tereti” koji su uvukli SAD u beskrajne ratove. Ubuduće, SAD će izbjegavati nametanje vrijednosti u inostranstvu. Po ovoj doktrini autoritarni režimi su prihvatljivi ako koriste američkim ekonomskim interesima.
Dalje se objašnjava da SAD više neće “podupirati cijeli svjetski poredak poput Atlasa”. Od saveznika se traži da povećaju doprinose i preuzmu svoj dio obaveza glede svjetske sigurnosti. To uključuje prebacivanje vojnog tereta u Evropi i Indo-Pacifiku na saveznike, uz kritiku evropskog “civilizacijskog pada” i pozive indo-pacifičkim partnerima da aktivnije odvraćaju Kinu. Sprječavanje sukoba oko Tajvana je prioritet za održavanje američke vojne nadmoći i zaštitu lanaca snabdijevanja poluprovodnicima, ali ta pozicija je uokvirena ekonomski, a ne ideološki. Peking nije shvaćen kao ideološki protivnik, već kao ekonomski konkurent. Što se tiče rata u Ukrajini “Rješavanje rata je u suštinskom interesu SAD-a”, ali kritike su više usmjerene na evropske saveznike nego na Rusiju. Podrška Ukrajini se nastavlja selektivno. Pasus kojim se to objašnjava od izuzetnog je značaja za razumjevanje pozicije SAD: “Evropski saveznici uživaju značajnu prednost u tvrdoj sili nad Rusijom po svim mjerilima, osim nuklearnog oružja. Kao rezultat ruskog rata u Ukrajini, evropski odnosi s Rusijom su sada duboko narušeni, a mnogi Evropljani smatraju Rusiju egzistencijalnom prijetnjom. Upravljanje evropskim odnosima s Rusijom zahtijevat će značajan diplomatski angažman SAD-a, kako bi se ponovo uspostavili uslovi strateške stabilnosti širom euroazijskog kopna, tako i da bi se ublažio rizik od sukoba između Rusije i evropskih država. U osnovnom je interesu Sjedinjenih Država brzi prekid neprijateljstava u Ukrajini, kako bi se stabilizirale evropske ekonomije, spriječila nenamjerna eskalacija ili širenje rata i ponovo uspostavila strateška stabilnost s Rusijom, kao i da bi se omogućila rekonstrukcija Ukrajine nakon neprijateljstava kako bi se omogućio njen opstanak kao održive države.” Dakle, ovdje vidimo u praksi značenje “fleksibilnog realizma ‘America First’”: nevažno je da li je moralno dopustiva agresija na slobodnu državu, kao i to da li je interes Evrope da se rat što prije okonča, bez obzira na način – bitan je samo interes SAD da se rat okonča što prije.
Nastavak koji se odnosi na Evropu jednako je značajan: ”Evropa ostaje strateški i kulturno vitalna za Sjedinjene Američke Države. Transatlantska trgovina ostaje jedan od stubova globalne ekonomije i američkog prosperiteta. Evropski sektori, od proizvodnje do tehnologije i energije, i dalje su i ostaće među najsnažnijima u svijetu. Evropa je dom najsavremenijih naučnih istraživanja i vodećih svjetskih kulturnih institucija. Američka diplomatija treba da nastavi da se zalaže za istinsku demokratiju, slobodu izražavanja i beskompromisno slavljenje individualnog karaktera i istorije evropskih nacija. Amerika ohrabruje svoje političke saveznike u Evropi da promovišu ovaj preporod duha, a rastući uticaj patriotskih evropskih stranaka daje razlog za veliki optimizam. Naš cilj treba da bude da pomognemo Evropi da ispravi svoju trenutnu putanju.” Nije ni čudo da su se u Briselu uznemirili.
U suštini, NSS je javna objava povlačenja SAD od globalnog liderstva nakon Hladnog rata prema užem, transakcijski zasnovanom pristupu, uz potencijalno preoblikovanje postojećih saveza. NSS pristup je očit zaokret od “geopolitičkog idealizma” ka “fleksibilnom realizmu”: SAD više neće pokušavati preoblikovati svijet po američkim vrijednostima, nego će djelovati samo kada su direktno ugroženi vitalni interesi SAD. Ova NSS znači kraj epohe američkog intervencionizma i “liberal-globalizma” koji su još bili dominantna pozicija u Bajdenovoj strategiji iz 2022. Umjesto univerzalnih ciljeva (ljudska prava, demokratija, globalna stabilnost), SAD se vraća zaštiti svojih nacionalnih interesa.
Čitajući taj dokument imao sam osjećaj déjà vu – kao da sam isti spis već čitao nekada davno. I nisam pogriješio. Naime, Zbignjev Bžežinski je 1997. godine objavio kultnu knjigu geopolitike pod naslovom “Velika šahovska tabla” (na srpski prevedena 2003.). U njoj objašnjava američku geopolitičku strategiju u decenijama nakon 1990. godine. Dakle knjiga je pisana neposredno nakon pada Berlinskog zida, kada su SAD još uvijek bile neprikosnovena supersila, a svijet unipolarna supremacija “kolektivnog Zapada”. Unatoč tome, knjiga nam je ponudila neobično hladnokrvnu i racionalnu analizu predstojeće budućnosti. Sjećam se da smo tu knjigu na Fakultetu danima komentarisali analizirajući bukvalno svaki zarez, i da smo svi zajedno bili u nevjerici pred prognozom kraja “Američkog vijeka” – i to u trenutku kada je američka supermoć bila u svom klimaksu. Jedan stari mudri profesor je najbolje izrazio dilemu: ”Da su ovo napisali Britanci bio bih uvjeren da je u pitanju neka engleska podlost, ovako nek nam je bog na pomoći.”
Šta je to tada napisao Bžežinski, a što danas, više od dvadeset godina kasnije, uzrokuje toliko “iznenađenja” – naročito u Evropi? Prema Bžežinskom geopolitički imperativ SAD je da se “ne pojavi ni jedan evroazijski rival koji bi bio u stanju da dominira Evroazijom i da tako konkuriše Americi.” Računajući i Evropu. Šta može biti jasnije napisano od toga. No pogledajmo detalje.
Dijagnoza: promjena statusa Sjedinjenih Država
Bžežinski počinje konstatujući da sve ranije imperije, od Rimskog carstva do kolonijalne Evrope nisu bila globalne u pravom smislu riječi. Rimsko, kinesko ili mongolsko carstvo to nisu bili u bukvalnom smislu jer nisu kontrolisala sve kontinente, a kolonijalna Evropa je to ostvarila ali nije dala državu koja bi bila dominantna u samoj Evropi. SAD su prva istinski globalna sila u istoriji koja dominira u četri ključna domena globalne moći. Prvo u vojnom: SAD su jedina sila koja ima mogućnost da efektivno interveniše u svakom dijelu svijeta, a u “igri jedan-na-jedan niko nema šanse da se suprotstavi američkoj vojnoj sili.” SAD su i ekonomski superiorna sila i i dalje su najveći pokretač globalnog ekonomskog rasta. Dolar je najvažnija valuta, a pri tome su i organizacije kao što su MMF i Svjetska banka u stvarnosti pod američkom dominacijom. SAD dominiraju i tehnološki i vodeća su sila u tehnologijama sutrašnjice. I na kraju, ali ne i najmanje važno, SAD dominiraju kulturno. Američko političko iskustvo, demokratski principi i institucije su “standard koji se imitira”. Oni su podržani američkom dominacijim u području globalnih komunikacija i masovne kulture. “Bez obzira na to šta se može misliti o njenim estetskim vrijednostima, američka masovna kultura ima magnetsku privlačnost i ne može se poreći njena planetarizacija.“ SAD su takođe centar vrhunskog obrazovanja sa oko pola miliona stranih studenata od kojih se oni najbolji nikada neće vratiti svojim domovinama.
Čak i danas, dvadeset godina kasnije, većina ovih ocjena predstavlja očiglednu stvarnost. No Bžežinski konstatuje da je to stanje dugoročno neodrživo i kaže: “Očigledno je da je ovakvo stanje privremeno, mada vjerovatno ne može biti osporeno u narednoj generaciji. Američka moć, bez presedana u dosadašnjoj istoriji, osuđena je na to da se u budućnosti smanjuje ograničavajuci tako američki uticaj i stepen kontrole događaja.” Uticaj SAD u ključnom svjetskom području Evroazije neizbježno će opadati iz razloga: (1) SAD neće više moći održavati veliku ekonomsku i vojnu nadmoć nad ostalim igračima; (2) Unutrašnje demokratska SAD neće željeti da bude permanentno angažovana u teškim i skupim manipulacijama i manevrima upravljanja Evroazijom: “Amerika je previše demokratska kod kuće da bi bila autokratska na strani i to ograničava upotrebu američke moći.” (3) Uz to dominantna kultura unutar SAD je u velikoj mjeri fiksirana za masovnu zabavu, hedonizam i komfor. Zato će sve teže biti motivisati amerikance za rješavanje spoljnjih pitanja. (4) SAD sve više postaju multikulturno društvo usled čega će sve teže biti postizanje unutrašnjeg konsenzusa u vezi spoljnopolitičkih pitanja.
Imajući to u vidu prioritet američke globalne politike treba biti: usmjeravanje rasta regionalnih sila koje će moći podjeliti obaveze i odgovornost sa SAD u očuvanju svjetske stabilnosti, a da istovremeno ne ugroze američko globalno prvenstvo. Dakle, ne više održavanje hegemonije, koju je u novim okolnostima i nemoguće održati, već kreiranje kompleksne mreže kooperacija između ključnih igrača. Kako to izgleda in concreto?
Geostrategija metodološki pravi razliku između kratkoročne perspektive (narednih 5 god.), srednjoročne (do 20 god.) i dugoročne (preko 20.god), s tim da se one moraju posmatrati kao cjelina. Bžežinski je nedvosmislen po pitanju američke kratkoročne pozicije: “U prvoj fazi američki interes je da se održi i učvrsti sadašnji pluralizam na evroazijskom području i spriječi pojava dominantne globalne sile (npr. Kina) ili koalicije (npr. EU) koje bi mogle parirati SAD.” No ovo se ne bi smjelo posmatrati kao cilj po sebi, već “samo kao sredstvo za ostvarivanje srednjoročnog cilja – stvaranja istinskog strateškog partnerstva sa ključnim igračima u ključnim regionima Evroazije”. Takav svijet bi odslikavao unutrašnje američko društvo tj. njegov pluralistički karakter.
U krajnjoj perspektivi ovo može voditi stvaranju transevroazijskog sistema sigurnosti: “Krajnji cilj politike SAD treba da bude oblikovanje istinski kooperativne svjetske zajednice i ostvarenje fundamentalnih interesa čovječanstva. Jer sadašnje stanje relativnog mira može biti kratkotrajno.”
Ostatak svijeta
U analizi pojedinih država Bžežinski koristi dvije metodološke kategorije: “geostrateški igrač” – drzave koje imaju snage i sposobnosti da svoje interese sprovedu i van svoje teritorije i postanu regionalne ili globalne sile; i “geostrateški stožer” – države čiji se značaj ne izvodi neposredno iz njihove snage već iz njihovog osjetljivog položaja koji utiče na ponašanje geostrateških igrača. Vrlo je zanimljivo vidjeti šta se dobije kada se ova metodologija primjeni na svijet.
Bžežinski počinje sa Evropom, kao drugom najmoćnijom tačkom planete. Ključni strateški igrači u Evropi su Francuska i Njemačka. Francuska ima ambiciju da postane vodeća evropska država, na šta ima moralno pravo uzimajući u obzir istoriju. Međutim njoj nedostaje vojna sila da bi mogla preuzeti ulogu zaštitinika Evrope, i ekonomska moć da se nametne. Sa druge strane Njemačka je dovoljno ekonomski jaka, ali ima istorijsko opterećenje. Ideja pak ujedinjene Evrope nalazi se u blagoj krizi: “Legitimnost postojećeg sistema, pa čak i površinsko osjećanje evropskog identiteta su ranjivi i protivrječni. Ideja ujedinjenja još uvijek ima javnu podršku ali teži ravnodušnosti, nedostaje joj strast i osjećanje misije. Evropljani odbacuju američku hegemoniju, ali istovremeno zbog komfora žele da ih ona štiti.” Put SAD u slučaju Evrope mora biti “nedvosmisleno ka ujedinjenoj i demokratskoj EU”. Angažman SAD je neophodan jer ni Njemačka ni Francuska nisu dovoljno jake da same izgrade Evropu i prevladaju unutrašnju krizu ciljeva i morala. Bžežinski to objašnjava na sleći način: “Takav angažman je neophodan i da bi se razbile sumnje u iskrenost američkih namjera po pitanju ujedinjene Evope. Neophodno je jesno razjasniti da je suštinski interes SAD ujedinjena i jaka Evropa.” Jer, ukoliko bi došlo do neuspjeha integracionih procesa stvorile bi se mogućnosti za ponovno samoutvrdjivanje evropskih nacija. Evropa bi tada prestala da bude mostobran za američku silu i odskočna daska za širenje demokratskih ideja dublje u Evroaziju. Zato je u interesu SAD da se EU širi dublje na istok. “SAD ne treba da se plaše ujedinjene, moćne Evrope koja bi mogla postati jak globalni oponent SAD.” Nažalost, konstatuje Bžežinski, realnost sledećih deceniju ili dvije je Evropa u pat poziciji, koja sporo prerasta sadašnji nivo ujedinjenja.
Velika Britanija nije strateski igrač iz više razloga. Ključni je taj što Velika Britanija nema nekih velikih i ambicioznih vizija i zadovoljava se time da ostaje u sjenci SAD kao vjeran saradnik. U pogledu EU London se u velikoj mjeri isključio, a i po drugim pitanjima se ponaša nezainteresovano. Japan podsjeća na poziciju Velike Britanije. On ima potencijal za pokazivanje prvoklasne političke sile, ali se tako ne ponaša. Japan izbjegava svaku aspiraciju ka regionalnoj dominaciji i radije ostaje pod američkim kišobranom.
Rusija je i dalje geostrateški igrač “uprkos svojoj slabosti i vjerovatno dugotrajnoj bolesti”. Ona ima ambiciozne geostrateške ciljeve. Kada povrati snagu značajno će uticati na sve svoje susjede. Osnovno pitanje Rusije je njen geostrateski izbor – da li će postati evropska demokratija ili evroazijska imperija. Bžežinski zaključuje sledeće: “Pitanje Rusije lako će se rijesiti ukoliko ona izabere evropski, demokratski put … Ali ambicije Rusije mogu ići u pravcu reafirmacije Rusije kao evroazijske sile. U tom smislu suštinsko je pitanje može li Rusija biti moćna i u isto vrijeme demokratska. Oporavak Rusije je bitan za njenu demokratizaciju i evropeizaciju ali takodje može voditi do buđenja većih ambicija. A bilo kakavo obnavljanje njenih imperijalnih ambicija bilo bi pogubno po oba cilja”. Dilema SAD sa Rusijom je slijedeća: kako ohrabriti demokratski preobražaj i ekonomski oporavak Rusije, a da se izbjegne obnavljanje evroazijske imperije? Sa druge strane jedina realna geostrateška opcija koju ima Rusija je transatlantska Evropa. Niti jedna druga opcija ne može ponuditi Rusiji koristi koje joj može ponuditi vezivanje uz bogatu, modernu i demokratsku EU i SAD. One nisu prijetnja za Rusiju ukoliko ona bude neekspanzionistička i demokratska. Oni nemaju nikakve teritorijalne pretenzije prema Rusiji kakve eventualno može imati Kina, niti bilo kakve sporne granice kakve su eventualno one sa bivšim muslimanskim republikama SSSR. “Za EU i SAD zdrava Rusija predstavlja željenu geopolitičku opciju, izvor stabilnosti u nestabilnoj Evroaziji.”
Iz današnje perspektive naročito je interesantno tumačenje Ukrajine. Za Bžežinskog Ukrajina je “izuzetno značajan geostrateški stožer.” Od njene sudbine u velikoj mjeri zavisi buduća pozicija Rusije. Ukoliko bi Moskva povratila kontrolu nad Ukrajinom sa njenih 50 miliona stanovnika, velikim resursima i pristupom Crnom moru, Rusija bi ponovo stekla sredstva da postane moćna imperijalna sila. Međutim, Rusija bez Ukrajine više ne bi mogla da se bori za imperijalni status. Bez Ukrajine Rusija bi postala pretežno azijska država koja bi se najvjerovatnije uvukla u iznurujuće sukobe sa narodima srednje Azije.
Taj prostor Bžežinski naziva “Evroazijski Balkan” – područje između Turske, Irana, Indije, Kine i Rusije. To je oblast u kojoj živi oko 400 miliona ljudi u nekih 25 država, od kojih su sve etnički i vjerski heterogene, a nijedna od njih nije politički stabilna. Uz to ovo je region sa ogromnim prirodnim bogatstvima, prvenstveno nafte, gasa i zlata. “Ovaj region razdiran mržnjom i netrpeljivostima, okružen moćnim, zainteresovanim državama najvjerovatnije će biti poprište stalnih sukoba svih vrsta”.
Indija je ”u procesu izgradnje sebe kao dominantne geostrateške figure južne Azije.” Ključnu ulogu Indije za SAD Bžežinski vidi u tome što njen uspješan demokratski preobražaj “u praksi pobija akademsku tezu da su ljudska prava i demokratija zapadni proizvod neprimjenjiv u Aziji”. Indija ima ulogu uzor-modela za demokratski preobražaj Azije.
Kina se usljed svog izuzetnog ekonomskog rasta nameće kao dominantna regionalna sila u jugoistočnoj Aziji, sa pretenzijama da postane globalni igrac br.1. “Ove pretenzije imaju duboke istorijske korijene koji opredjeljuju kinesku elitu da misli o Kini kao o centru svijeta”. Postoji cijela masa prognoza koja Kinu vidi kao vodeću svjetsku silu buducnosti. Ova predviđanja teško da su realna. Jer Kineski rast vjerovatno će se uravnotežiti, a njegova posljedica će biti demokratizacija Kine. Ekonomski jaka Kina moraće da se politički decentralizuje, što može u bliskoj budućnosti dovesti do političkih nemira. Kako standard stanovništva bude rastao sve će teže biti držati pod tepihom napetost između ekonomije i politike. Za SAD ključno je pitanje prihvatljive definicije Kine. Po Bžežinskom, SAD treba da usmjere Kinu ka regionalnoj, a ne globalnoj poziciji. U svakom slučaju imperativ je izbjeći konfrontaciju tri supersile: Kine, Japana i SAD po nekom od bezbroj otvorenih pitanja koja postoje u regionu jugoistočne Azije. Upravo kako to predviđa i Trampova NSS. Ključna slabost regiona je politička, što se često ne vidi zbog ekonomskog uspjeha: jugoistočna Azija nije razvila multinacionalne multilateralne strukture – tamo ne postoji ništa slično EU i NATO, tako da je opasnost izbijanja nacionalnih sukoba neuporedivo veća.
Ispunjeno proročanstvo
Ako sada bacimo pogled na stvarno stanje svjetskih stvari i netom objavljenu Strategiju SAD, vidjećemo da se veliki broj stavova, pa čak bukvalno i istih rečenica, ponavalja iz knjige Bžežinskog i mase drugih sličnih radova koje smo u prethodnoj deceniji mogli čitati u američkoj stručnoj literaturi. Stoga čovjek stvarno mora da se zapita čemu onda toliko iznenađenje, naročito u evropskim političkim i intelektualnim krugovima. Ako malo smirenije pogledamo šta tamo piše vidjećemo da se tu zapravo radi samo o finalnom koraku jedne priče koja je započeta mnogo ranije, već par godina nakon sloma SSSR-a. Što je uostalom i za očekivati od ozbiljnih država: koliko god Tramp djelovao kao nevođena populistička raketa, on je ipak dio jednog sistema koji ne bi bio to što jeste da ne koncipira svoje poteze racionalno i dugoročno. Zapravo, ako postoji nešto što u publikovanoj strategiji šokira i iznenađuje to je zapravo činjenica da su pametni Amerikanci još mnogo ranije bili svjesni neminovnosti cijele postojeće transformacije, još u doba kada je geopolitička slika svijeta bila značajno drugačija od ove danas. Za razliku od Rusa koji su zastranili u potpuno pogrešnom i nemogućem smjeru i uspavanih Evropljana koji kao da su pali s Marsa kad je budilnik zazvonio.