Kada sam svojevremeno posjetio London, kao čovjek iz R'n'R ere, jedna od prvih stvari koju sam otišao da vidim bio je Hyde Park – mitsko mjesto muzike sloboda. Međutim, dočekalo me, blago rečeno, iznenađenje: umjesto duhova Džegera, Kleptona, Pink Flojda i ostalih ikona, suočio sam se sa bezbrojnim od glave do pete prekrivenim muslimankama – prizor koji bih prije očekivao u zabitima Afganistana, nego usred mjesta rođenja rokenrola. Svoj refleksni animozitet takvoj slici nisam uzimao zaozbiljno, pripisujući ga pukom provincijalizmu čovjeka koji je nedavno imao iskustvo građanskog rata sa muslimanima u svojoj zemlji. No novija dešavanja, i u Britaniji i širom Evrope, a i kod nas u BH, pokazuju da stvar postaje ozbiljna i ne može biti tretirana jeftinim kvalifikacijama.
Problem islama sa Evropom
Kako se udio muslimana u evropskoj populaciji povećava, islam izgleda postaje sve radikalniji. Ne radi se samo o sve češćim slučajevima islamskog terorizma u mnogim gradovima širom Evrope, niti sve češćim napadima islamista na lokalno stanovništvo. Takve napade više nije moguće ni pobrojati: Charlie Hebdo 2015., London Bridge 2017., Madridska željeznica 2004., Lee Rigby ubistvo 2013., napad na Salmana Rušdija 2022., Mančester Arena 2017., Saint-Deniz 2015. itd. itd.
Ovakva zlodjela koincidiraju sa sve radikalnijim javnim nastupima islamskih fundamentalista, koji otvoreno pretenduju da svoj svjetonazor nametnu u zajednici u koju su došli.
Sve češće po evropskim gradovima vidimo slike muslimanskih vjernika koji agresivno u javnom prostoru ispoljavaju svoju vjeru, ne obazirući se na zakone i pravila političke zajednice u kojoj žive. Oni očito pretpostavljaju vjerske zakone javnima. Logično pitanje koje se može postaviti ovim ljudima glasi: ako već toliko volite islamsku republiku, šerijat i slično, zašto kog đavola ne odete lijepo u Iran ili Afganistan i tamo uživate blagodeti istog, već ste se zaputili baš u liberalnu Evropu? Ako ste došli u jednu kulturu, onda je elementarna normalnost da se prilagodite njenim pravilima i zakonima. U Evropi, ljudi žele da razdvoje crkvu od države, vjeru od politike. Praktikujte svoju vjeru u svom privatnom životu, ali u javnom morate da poštujete zakone i pravila država u koje ste došli.
Može se postaviti jednako logično pitanje za vođe ovih radikalnih muslimana u Evropi: da li ste svjesni u šta gurate svoje ljude. U najboljem slučaju, biće protjerani iz Evrope. Navlačite bijes miliona ljudi na islam i muslimane. Da li ste vi pri zdravoj pameti? Posljedice radikalnih učenja su takve da neminovno vode u konflikt i, prije lili kasnije, moraju izazvati reakciju nemuslimana.
Problem Evrope sa islamom
Agresivno ponašanje fundamentalista i zilota već je proizvelo reakciju antipatije prema migrantima, zahtjeve za „masovnom deportacijom“, i rastući antimuslimanski filing. On dobija i svoju jasnu političku artikulaciju u usponu desničarskih pokreta širom EU – od Le Pen u Francuskoj, preko Vildersa u Holandiji do Orbana u Mađarskoj. Gotovo da nema EU države u kojoj neka ksenofobna stranka ne raste i postaje sve važniji akter političkog života. U Slovačkoj je, na primjer, već postavljeno zakonsko ograničenje za registraciju islama kao dopuštene religije. Nedavno sam na aerodromu u Amsterdamu vidio antimigrantsku parolu koja glasi: „Masovna invazija na zemlju je akt agresije – vlada koja to dopušta je izdajnik“. Prije par godina u Rimu me je jedan katolički teolog podučavao kako „Tolerancija nije hrišćanska vrijednost. Treba ih sve protjerati.“ A jedan univerzitetski profesor istorije mi je objašnjavao da je „neophodan novi krstaški rat protiv varvara sa jugoistoka“. Vilders je već počeo da inkorporira takve svjetonazore u javnim politikama Holandije. Premijer Slovačke Robert Fico bez pardona izjavljuje: „Nema mjesta za islam u Slovačkoj“. Slike u kojima tzv. „slobodni Šveđani“ ili „britanske patriote“ spaljuju Kuran sve su češće. Širom Evrope se pojavljuju, a sve češće i prihvataju, zahtjevi za zatvaranjem džamija. Po britanskim gradovima već su počeli da gore arapski restorani. Nedavno smo čuli britanske desničarske „patriote“ kako govore o neophodnosti vjerskog građansko rata protiv islama u UK. Itd.
Inače, to nije kob koja pogađa samo Evropu: Human Rights Watch je objavio zabrinjavajuće podatke o zatvaranju „stotina džamija“ u Kini i „nasilnom siniziranju muslimanske manjine“. Ne znam za Kinu, ali za Evropu je pogubno takvo „konačno“ rješenje.
Prvo, takav drastičan pristup ne odgovara stvarnosti. Nedavno je objavljena kredibilna procjena koja kaže da čak i sa sadašnjom, relativno visokom stopom muslimanske imigracije u EU, do 2050. muslimani ni u jednoj zemlji sem Švedske ne mogu dobaciti do 20% populacije.
Jedina evropska država u kojoj su muslimani većina je BiH. Ali islam u BH nije „uvezeni“ tj. migrantski. BH muslimani su vijekovni dio Evrope, autohtono evropsko stanovništvo. Stoga je autentični BH islam, kao i hrišćanstvo, prošao iskustvo „Pisma o toleranciji“: neagresivan je i u suštini privatna stvar pojedinca – kao i bilo koja druga religija u Evropi. Sve donedavno na BiH ulicama nije bilo moguće razlikovati muslimana, hrišanina ili ateistu: isto su izgledali, isto se oblačili i koristili su istu retoriku. Nažalost, i ovdje u prethodnih 30-tak godina svjedočimo skretanju u radikalizaciju – čak sve do terorizma. Korijene tog skretanja možemo naći već u Islamskoj deklaraciji Alije Izetbegovića u kojoj, između ostalog, stoji:
No, ovakvi stavovi bili su na nivou ekscesa i stvar nije bila vrijedna pomena do perioda nakon rata. Recimo, iako je u BH postojala muslimanska većina, nikad nije bilo terorizma. Tek nakon 1995. god. to se mijenja. Što je posljedica primarno dva faktora: religijskih praksi uvezenih van BiH (poput vehabizma), i iskustva stradanja. U BH ratu, koji je bitno bio i vjerski diferenciran, muslimani su najviše postradali, pri čemu su doživjeli i masovne likvidacije i teror. Istorija nas uči da zajednica koja bude trumatizirana masovnim stradanjima i progonom često kasnije postane radikalna, agresivna i laka na obaraču – pogledajmo samo šta radi Izrael ovih dana.
No, to nije nikakva neminovnost i neizbježna sudbina. Najljepša vijest koju sam u zadnje vrijeme čuo iz BH jeste da je učenica generacije u školi “Sveti Sava” u Modriči dama koja se zove Nudžejma Mehanović.
Kao i ona da je u Mrkonjić Gradu, na svadbi Elme Duranović i efendije Harisa Mekića, pored ostalih zvanica bio prisutan i pravoslavni sveštenik Dobrica Tepić, koji je uzeo mikrofon i otpjevao “Kad ti jednom srce slome ne vjeruješ nikome…”. Svaka čast pope.
Idealizam u Ideji Evrope
Imajući u vidu statistike i genezu problema, radikalna rješenja glede islamskog fundamentalizma u Evropi su daleko od neophodnosti. Premda problem objektivno postoji, desničarski tretman tog problema vodi u klaustrofobično antievropsko zatvaranje u „Tvrđavu Evropu“. Desničarske „patriote“, iako sebe propagiraju kao front odbrane Evrope od najezde, svojim rješenjem zapravo negiraju samu bit Evrope.
Kritikujući EU zbog odbijanja prijema Turske, Bil Klinton je svojevremeno rekao: „Neki ljudi misle da Evropa staje kod neke rijeke ili planine, ili, što je još gore, tamo gdje ljudi počinju drugačije da se mole Bogu. No to nije Evropa. Evropa je ideja, koncept. SAD su Evropa.“ Kakva je to ideja? Fascinantna i bez presedana u istoriji: ideja jedinstva u različitosti – bezbrojnih nacija, vjera, identiteta i svjetonazora. Evropa je najraznovrsnije mjesto na planeti – nigdje, izuzev SAD, na tako malom mjestu nema toliko različitosti i dinamike. To je ono što je lijepo i fascinanto u Evropi i što je sukus njene privlačnosti. Katolici, pravoslavni, protestanti, muslimani, Zen budisti, ateisti, homo i heteroseksualni, hladni vrijedni sjevernjaci i šarmantni lijeni Mediteran, liberali, komunisti i ostali. Nevjerovatni melting pot svega i svačega.
Takvo društvo može funkcionisati samo na vrijednosti tolerancije. Tolerancija možda nije hrišćanska vrijednost, kako to tvrdi moj rimski prijatelj, ali jeste fundamentalna evropska vrijednost. Evropa je jedno od rijetkih mjesta na svijetu gdje ljudi mogu uživati i slobodno ispoljavati svoj identitet – kakav god on bio, sve dok je neagresivan i dok se ne nameće silom. Svaki fundamentalizam – bio on islamski, hrišćanski ili čak liberalni, je kontradiktoran ideji Evrope. Bar onoj koja meni imponuje i privlači me. Ne vidim nikakvu načelnu razliku između života u islamskoj, hrišćanskoj ili ateističkoj džamahiriji. Na našu žalost, Evropa je ono što Bosna jeste, ali nije u stanju da hendluje. Mi smo svoje razlike pretočili u razlog za rat, a nakon rata u razlog za održavanje mržnje i zle krvi. Nadajmo se da su evropske nacije pametnije od nas. Da neće ponoviti grešku nas Srba koji smo protjerali muslimane iz Banjaluke i porušili naše džamije. Banjaluka je time mnogo izgubila – kao što je i Sarajevo mnogo siromašnije bez svojih Srba.
Važno je razumjeti da strah od ekstremista nije isto što i animozitet prema muslimanima. Islam je velika i fascinantna civilizacija. Kao i svaka druga, ima u sebi određeni broj ludaka i fanatika svih vrsta. Svako normalan boji se ludaka. Samo ludak ima animozitet prema drugoj i drugačijoj kulturi. Fanatizam, agresivnost i terorizam su, naravno, patologija, ali islamofobija nije lijek – već samo druga vrsta bolesti.
Naravno, ako islamisti pokušaju biti nasilni, treba im odgovoriti silom. Kako je to, na primjer, nedavno uradila italijanska premijerka Meloni, izdajući po kratkom postupku nalog za deportaciju imamu koji je u sred Italije spominjao džihad. Ovom gospodinu, npr., policija treba objasniti da njegova vjerska sloboda ne znači pravo da se blokira saobraćaj:
Džon Stjuart Mil je svojevremeno efektno nacrtao granicu individulne slobode riječima: „Vaša sloboda da ispružite ruku staje kod mog nosa.“ Ali, dok je na nivou svjetonazora i personalnog načina života kompatibilnog sa zakonima i pravilima političke zajednice, islam obogaćuje Evropu – koja sa islamom u sebi može biti još izraženije raznolika, nego bez njega. A jedinstvo različitosti je prvo što čovjeku padne na um kad čuje riječ „Evropa“. Jer, ponovimo, ono što Evropu čini posebnom jeste njena otvorenost, raznolikost, i vjera u ljudska prava i slobode. To su autentične evropske vrijednosti koje ne postoje nigdje drugdje na planeti, sem tamo gdje su ih Evropljani donijeli.
Ovakvo stajalište, nažalost, sve više liči na puko patetično prenemaganje. U situaciji kada se fundamentalizam sve hrabrije pokazuje u javnosti, poziv na toleranciju djeluje pase. U vremenu radikalizacije, svaki poziv na normalnost djeluje banalno. Ali ne treba zaboraviti da lijek često može biti gori od bolesti. Meta nije i ne smije biti islam, već radikalni fundamentalisti. Problem islama u Evropi ne postoji. Ono što postoji jeste problem islamskog fundamentalizma. Najbolje bi bilo kada bi se tim problemom pozabavili sami muslimani, prije svega njihovi imami i intelektualci.