Prva utvrđenja nastala su iz čovjekove potrebe za skloništem i sigurnošću. Pračovjek je vrlo brzo napredovao i izašavši van sigurnosti svoje pećine počeo da pravi prve građevine koje su se danas razvile do neviđenih dimenzija koje nazivamo arhitekturom. Pračovjek je radi potrebe za sigurnošću ubrzo počeo da gradi utvrđenja koja nam danas kao ostaci prošlosti mogu reći mnogo o logici i razmišljanju tog prastarog čovjeka.
Kako je vrijeme odmicalo, prvobitni oblici su se neprekidno mijenjali i usložnjavali, tako da bi se na kraju dobili vrlo složeni gradovi i utvrđenja sa, do u najsitniji detalj, riješenim prije svega vojnim potrebama.
Takvo jedno utvrđenje, sa svim tipičnim dijelovima arhitekture utvrđenja, i sa bogatom istorijom, smjestilo se i u užem centru Banjaluke. Stare zidine tvrđave Kastel tu su da nam probude znatiželju o istoriji ovog grada, ispričaju priču o bitkama, trgovini, uspjesima i padovima, čiji je vinovnik i svjedok bila i sama tvrđava.
Svojim današnjim izgledom uči nas lekciji iz nemarnosti, nepoznavanja prošlosti, nebrizi. Sablasno podsjeća na ljudsku prošlost šaljući nam signale o budućnosti.
Ukupna površina kompleksa iznosi 48 000 kvadratnih metara, od toga unutar bedema 26 610 kvadratnih metara, a izvan bedema oko 21 390 kvadratnih metara. Bedeme čine devet bastiona i dvije kapi kule u sklopu bedema. Unutar bedema nalazi se više objekata, među kojima centralni logor sa dvije kule i malim arsenalom, centralni arsenal, tzv. kamena zgrada, te više različitih zidova koji su dijelili i formirali pojedine interne prostore.
ISTORIJAT KASTELA
Brojni materijalni nalazi, pisani izvori i kartografska dokumentacija, danas nam omogućuju da u velikoj mjeri sagledamo sve faze nastanka i razvoja tvrđave.
Prvi početci razvoja naselja na mjestu današnjeg Kastela potiču još iz paleolitskog doba na što upućuju nalazi kamenog oruđa i oružja. Položaj ovog naselja koje se dalje razvijalo kroz epohu neolita i brončanog doba karakterističan je za naselja badenske kulture jer se nalazi na izdignutim dijelovima riječne terase Vrbasa.
Novo poglavlje u prošlosti Banjalučke tvrđave započinje, rimskim osvajanjima ilirskih teritorija. Obzirom da je područje današnje Banjaluke bilo nemirno pri rimskim osvajanjima, a rimska vlast nesigurna, javila se potreba stacioniranja, rimskih vojnih odreda u ovim krajevima. Za njihove potrebe podizani su vojni logori, (CASTRA-e), širom Ilirika (šire područje današnje Banjaluke), uz koje su se javljala i civilna naselja (municipium). Rimsko carstvo je svoju dominaciju i ekspanziju ka novoosvojenim teritorijama obezbjeđivalo izgradnjom puteva.
Za nepunih 7 godina od 14. do 20. godine nove ere namjesnik za ovo područje, Dolabela, izgradio je 550 milja putne mreže (više od 1000 km). Najduži od 5 putnih pravaca sagrađenih za njegovo vrijeme vodio je iz Salona (današnji Split) u novoosvojene krajeve na sjeveru, u Panoniju, do Servitiuma (današnja Gradiška).
Cesta je bila duga 167 milja a gradile su je dvije legije. Na pomenutom antičkom putnom pravcu koji je prolazio kroz prostor današnje Banjaluke, formirala se putna stanica pod nazivom Castra sa vojnim i civilnim sadržajima. Na to upućuju i podaci sa pronađenih rimskih mapa. Najveći broj istraživača koji su se bavili ispitivanjem ovog pravca Salona – Servitium smatra da je Castra ležala na mjestu današnje Banjaluke, te povezuje Castru sa današnjim Kastelom.
Unutar tvrđave je pronađeno više primjeraka kasnoantičke bronze, keramike, i jedna kasnoantička bronzana fibula. Pored toga u centralnom prostoru tvrđave utvrđeni su ostaci kasnoantičkih objekata većih dimenzija, sa polukružnim apsidalnim istakom na južnoj strani. Da li je riječ o kasnoantičkom svetilištu, nekoj administrativnoj zgradi ili kompleksu različitih sadržaja odgonetnuće sistematska istarživanja koja predstoje.
Još jednu potvrdu da je postojalo antičko naselje na mjestu današnjeg Kastela svjedoči i poznati žrtvenik posvećen bogu Jupiteru. Na tom lijepo klesanom kamenom spomeniku pronađenom 1895. prilikom popravljnja mosta na Crkveni, stoji natpis čijom je dopunom dešifrovan tekst:
“Jupiteru najvećem geniju ovog mijesta Sicinije, Makrin, konzularni beneficijar provincije Gornje Panonije, ispunio je zavjet dobrovoljno i sa zahvalnošću.” Iz natpisa se zaključuje da je žrtvenik bio postavljen najvjerovatnije u blizini Jupiterovog svetilišta. Ovaj žrtvenik je pouzdana indicija da se umjesto njenog nalaska locira grad vojnog karaktera sa lokalnom upravom. Naselje se u kasnoantičkom periodu razraslo i obogatilo i u vojnim, civilnim, sakralnim, privrednim i administrativnim sadržajima.
Posebno su značajni nalazi u priobalnom pojasu tvrđave gdje su zidovi pravilno tesarski obrađeni i govore o zreloj arhitekturi jake fortifikacije značajnih razmjera.
Antičku kulturu na tlu današnje Banjaluke smijenila je rana srednjevjekovna civilizacija slovenskih plemena. Tragovi naselja koje prema pronađenoj keramici, pripada periodu od 8. do 12. vijeka, pokazuju da su Sloveni u to doba živjeli u malim otvorenim naseljima, a da su se u doba opasnosti zaklanjali na male utvrđene uzvisine, nazvane Gradine. Tadašnje naselje koje se nalazilo na mjestu današnjeg Kastela doživjelo je brojne promjena i razaranja u periodu od 5 do 12. vijeka usljed brojnih migracija stanovništva ali se kontinuitet njegovog razvoja nije prekidao.
Ipak prvi značajniji period razvoja naselja vezan je za period srednjeg vijeka. Ime Banja Luka prvi put se spominje 1494. u povelji ugarskog kralja Vladislava II Jagelovića, izdatoj u Budimu. U tom trenutku, tvrđava Banjaluka se nalazila u sastavu Ugarske Jajačke banovine, ugarske tvorevine nastale odmah po padu srednjovjekovne bosanske kraljevine pod Turke 1463 godine.
Kako se u povelji o tvrđavi Banjoj Luci pominje samo jedan kastelan to se zaključuje da je ona 1494. godine bila manje utvrđenje od Zvečaja, ili Bočca u kojima se imenuju po dva vojna zapovjednika. U povelji iz 1525. godine precizno se navodi da je Banja Luka zapravo ime tvrđave koja se zvala CASTELL NOSTRO BAGNA LUCA. Iz sadržaja navedene povelje, moglo bi se čak zaključiti da je tvrđava Banja Luka bila izgrađena na mjestu nekog starijeg i manjeg utvrđenja poslije 1463. godine, kao dio granice na Vrbasu u sistemu odbrane ugarskog kraljevstva protiv Turske (Jajce je bilo najjužnija tačka).
U sklopu Bosanskog sandžaka ovaj grad u drugoj polovini XVI vijeka dobija veliki društveno-politički i strateški značaj, naročito od 1553. kada tadašnji bosanski sandžakbeg Sofi Mehmed-paša prenosi u Banju Luku stolicu bosanskog namjesnika. U novim društveno-ekonomskim uslovima došlo je do intenzivne izgradnje naselja sa velikim brojem značajnih javnih objekata, na vrhunskom nivou osmanske kulture i arhitekture. U popisu objekata koje je za svoga života sagradio Kodža Mimar Sinan, najpoznatiji turski arhitekt tog vremena, spominje se i džamija Sofi Mehmed-paše u Banjaluci.
Novi graditeljski zamah tvrđavi u 8. i 9. deceniji 16. vijeka daje Ferhad-paša Sokolović, posljednji bosanski sandžakbeg i prvi beglerbeg bosanski, koji će svojom aktivnošću na polju izgradnje Banje Luke prevazići sve druge namjesnike koji su u tom gradu stolovali i dali svoj pečat razvoju grada. Ostavština Ferhat paše ostaće trajna urbana vrijednost, i vjekovima predstavljati okosnicu daljnjeg razvoja mjesta.
erhad-paša Sokolović izgradnjom svojih objekata udara temelje novom gradu, tzv. Donjem Šeheru, nizvodno od srednjovjekovnog i ranoturskog Gornjeg Šehera, na ušću rijeke Crkvene u Vrbas, u podnožju tvrđave Kastel, koja je u to vrijeme imala samo funkciju tophane (arsenala). Sam Kastel će biti 1587 dograđivan da bi za vlade sultana Mehmeda III, na prelazu iz XVI u XVII vijek bio pretvoren u grad.
Iz Ferhat-Pašine darovne povelje, sastavljene 1587. godine, saznajemo za čitav niz objekata u okviru njegove zadužbinske djelatnosti; izgrađenu džamiju Ferhadiju, uz nju za sebe grobnicu (turbe), osnovnu školu (mekteb), vodoskok (šadrvan) pred džamijom, javno kupatilo (hamam), vodovod, sahat-kulu, javni nužnik, karavan-saraj (konačište za karavane), i uz njega ambar za žito, dva mosta, preko Vrbasa i Crkvene mlin sa tri vitla, oko dvije stotine dućana (trgovačkih i zanatskih radnji), dvor za bosanskog beglerbega i dvije kaldrmisane ceste “od stare banjalučke do čarsije” i “od mekteba do tophane”. (Prolazio kroz Kastel.)
Zakladnicom, koja je napisana i potpisana u januaru 1587. godina osigurava dalje sredstva za izgradnju jedne robne kuće (bezistana), više škole (dar-ul-hadis, medresa), za prekrivanje karavan-saraja olovom, za udvostručenje hamama, za zidanje kamenih stupova pod mostom na Vrbasu. Zna se iz kasnijih dokumenata da je njegov bezistan, podignut iz ovih zavještanja, imao oko stotinu dućana, a njegova medresa je bila najznačajnija viša škola među pet banjalučkih medresa. Ogromna materijalna sredstva koja su mu bila potrebna za izgradnju brojnih javnih i monumentalnih objekata očigledno su dobijana ratnim plijenom iz uspješnih turskih pohoda u drugoj polovini XVI vijeka. Četvrti polustih natpisa na portalu izričito kaže da je i sama Ferhadija podignuta “ratnim imetkom”.
Postoji podatak da je gradsko sajmište – pijaca – 1776. godine preseljena iz Gornjeg Sehera u Donju Banjaluku, ali je prostor ispod Kastela zbog širine i oblika, i prije ovog datuma mogao služiti kao pazarište. Današnja gradska tržnica zapravo je logičan ostatak tradicije još iz ovog vremena. Ravan plato ispod sjevernih i zapadnih bedema tvrđave koji zahvata zemljište od nekadašnjeg šanca prema Crkveni sa jedne strane, a sa druge se prostire u pravcu jugozapada, ulazeći u ulice koje su činile čarsiju, logično je mogao od ranije biti tržni prostor Banja Luke.
Neizrađena središnja površina se zadržala do današnjeg dana. Zahvaljujući foto dokumentaciji iz mnogo kasnijeg perioda vidi se da se tu održavao jedan od najvećih vašara u tadašnjoj Bosni i Hercegovini.
Od 1638. godine, Banja Luka više nije sjedište bosanskog namjesnika. Ovim umanjenjem administrativnog značaja došlo je do stagnacije u njenom urbanom razvoju koji je u periodu od 1545. do 1638. godine, kada je ona funkcionisala kao upravni vojni centar bosanskog pašaluka, bio izrazito jak.
Zato se sve veće graditeljske intervencije u narednom periodu, (posebno 18. vijek) odnose uglavnom na objekte vojne namjene unutar tvrđave. Tako se u Ferhad-Pašinoj tophani sa kraja 16. vijeka osniva radionica za izradu topova i topovskih đuladi. Prve značajnije popravke tvrđave izvršene su 1712. godine. I mada se ona razvijala u 17. vijeku njeni konačni gabariti će se formirati tek u ovoj obnovi koja je trajala 2 godine (1712-1714 vrijeme Numan-paše Ćuprilića).
Obnova, proširenje i ojačavanje tvrđave svakako su bili podstaknuti učestalošću austro-turskih ratova krajem 17. i u prvim decenijama 18. vijeka. Inženjeri-graditelji tada su je proširili, po uzoru na ravničarske tvrđave (tkz. Vaubanov sistem) preko Save, te njena silueta dobila današnju formu izduženog trapeza omeđenog bedemima, bastionima sa kulama i podzemnim prolazima, dok je vodenim šancem okružena sa zapadne strane.
O izgledu tvrđave i grada u prvoj polovini 18. vijeka dosta detaljno nas obavještavaju austrijske karte nastale u vrijeme austrijsko-turskog rata 1737. godine i velike bitke pod Banja Lukom koja se vodila 4. avgusta te iste godine. Mada se crte, čiji su autori uglavnom anonimni austrijski oficiri, međusobno razlikuju po tehnici i detaljima, one daju prilično usaglašenu sliku o strukturi tvrđave, svakako najznačajnijem i u vojnom smislu najzanimljivijem objektu u to vrijeme.
Na Vrbasu je ucrtan Ferhad-Pašin most, a na Crkveni nekoliko mostova, od kojih je jedan u blizini njenog ušća, drugi na prostoru današnje pijace, treći na potezu današnje Ulice Vojvode Momčila, a četvrti ispod Pobrđa, uz današnju Karađorđevu ulicu. Uz most kod ušća Crkvene u Vrbas, na lijevoj obali, naznačen je čardak. Na karti je takođe ucrtana džamija i još dva objekta.
Iz osamdesetih godina 18. vijeka potiču nešto pouzdaniji opisi i nacrti tvrđave.Iz tih novijih opisa, postoje podaci o postojanju 30 ambara za žito kao i postojanje tzv. carevog ambara. Sve do 1826. u sklopu tvrđave nije ništa obnavljano, ali te godine je u tvrđavi izgrađeno jedno od banjalučkih javnih kupatila, hamama, takozvano Vojno kupatilo.
Jedini objekat vojne namjene znatnijih dimenzija iz tog perioda podignut je uz jugozapadne bedeme tvrđave oko 1865.godine. Objekat, kasnije nazvan kasarna za artiljerce, podignut je na zapadnoj strani na samoj obali Vrbasa, na podignutoj terasi sa podzidom od sedre(odmah do današnjeg mosta Patre). Pravougaoni prozori u austrougarskom periodu su obradom od opeke dobili polukružni oblik. Prema ostacima drvenih greda na fasadama može se pretpostaviti da je zgrada imala neku vrstu drvenih verandi, ili šetnica, osmatračnica.
Tvrđava kao ni čaršija u periodu uoči austrougarske okupacije ne doživljava modernizaciju, čak se smatra da je sredinom 19. vijeka bila prilično oštećena o čemu svjedoče mnogi zapisi putopisaca prolaznika. Ipak, tvrđava u ovom periodu i dalje živi o čemu svjedoči postojanje niza zgrada, skladišta, kula i prostranih dvorišta koja se aktivno koriste.
Austrougarska uprava nije bila pretjerano zainteresovana za modernizaciju stare tvrđave i njenu upotrebu u vlastite vojne svrhe. Jedan od rijetkih objekata većeg gabarita koje su nove vlasti sagradile u prvim godinama okupacije je tzv. Kamena zgrada, u sjeveroistočnom dijelu tvrđave.(Tu se danas nalazi smješten Zavod za zaštitu spomenika kulture RS).
Iz prvih godina po okupaciji sačuvalo se nekoliko fotografija na kojima se vidi Kastel. Među pomenutim fotografijama su posebno značajne one koje prikazuju šanac (kanal sa vodom oko tvrđave), zatim malu kulu koja je zapravo bila prva ulazna kula, te nekadašnji Pašin konak u okviru južnih bedema, te bastion i osmatračnicu kod ušća Crkvene (danas mala zagađena rijeka koja protiče sa sjeverne strane Kastela) u Vrbas. Komunikacija koja je povezivala staru Čaršiju sa drugom obalom Vrbasa je u prvim godinama austrougarske vlasti prolazila kroz Kastel, vodeći kroz obe kule i izlazeći na most. Bila je to jedna od najvažnijih transferzala i najprometnijih veza između sadržaja na lijevoj i desnoj obali Vrbasa.
Od završetka II svjetskog rata do šeste decenije ovog vijeka, preciznije od 1959.godine, kada je JNA napustila tvrđavu, Kastel je i dalje služio za vojne svrhe, ali sa gubitkom njegovog odbrambenog značaja rasla je nebriga prema tvrđavi kao i njena zapuštenost.
U poslednje četiri decenije kule, dvorišta, bedemi, zgrade i podgrađe Kastela su korišteni u raznovrsne svrhe. Tu su bili smješteni Muzej NOR-a, ljetna pozornica, ugostiteljski sadržaji, park palih boraca, dječije igralište, a u susjednom podgrađu je i dalje bujala pijaca, sa regulisanim, ali i nekontrolisanim prodajnim i skladišnim punktovima. Sveobuhvatnih zahvata u smislu njegove revitalizacije, osim na nivou projekta (iz 1974,1975,1980,1988. godine), zapravo nije ni bilo.
U nekoliko navrata, počev od 1972. godine, unutar tvrđave i na prostoru rubne zone su vršena arheološka istraživanja, čiji završetak predstoji uporedo sa sanacijom i konzervacijom ovog spomenika kulture naslijeđa prve kategorije. U Registru kulturnih dobara Kastel je rješenjem Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijedja BiH, br.726/50 iz 1950. godine proglašen dobrom kulturno-istorijskog naslijeđa, tada Bosne i Hercegovine a danas Republike Srpske, on uživa status nepokretnog kulturnog dobra od izuzetnog značaja.
Anliza današnjeg stanja
Tvrđava Kastel je istorijsko jezgro grada Banjaluke, mjesto nastanka grada, i kroz istorijske epohe okosnica gradskog razvoja. Nažalost iako velikog istorijskog značaja, utvrđenje se danas našlo u nezavidnom položaju. Služba zaštite kulturnih dobara već decenijama pokušava da Kastelu obezbjedi kvalitetniji izgled, raznovrsne sadržaje i ono mjesto u urbanističkoj slici Banjaluke koje mu po istorijskom i urbanističko-graditeljskom značaju pripadaju.
Prvi značajniji i veći koraci preduzeti su početkom 70-tih kada je povratak starog sjaja Kastelu bio u planu, ali nažalost svakome će se danas već pri prvom susretu Kastel učiniti mrtav isto tako brzo kao i što će se isti promatrač u tom istom trenutku zaljubiti u njega.
Danas gorući problem Kastela čini nedostatak bezbijednosti (Ugroženost posjetitelja od strane narkomana, seksualno devijantnih osoba, skitnica, diskutabilne konstrukcije pojedinih dijelova trvđave i nepristupačni zarasli prilazi) i kontinualno ubrzano propadanje pojedinih dijelova trvđave, obrušavanje bedema, i erozija obale Vrbasa.
Već prvi pogled na tvrđavu Kastel, otkriva niz mogućnosti koji bi mogle oživjeti ovaj dragulj Banjaluke. Svakako, sve te mogućnosti ne bi se mogle ni zamisliti da Kastel ne posjeduje očigledne kvalitete i potencijale.
Oni su zaista mnogobrojni, a manifestuju se kroz atraktivno okruženjje, prisustvo rijeke, izuzetno lijepe vizure na Vrbas i na zidine, kao i različite nivoe terena unutar samih bedema. Današnje dobre vizure onemogućava divlje rastinje, enormne količine smeća, porušeni objekti i ispucani zidovi. Samo pogled sa bedema na obalu Vrbasa može da dočara kako bi uz malo brige ove vizure izgledale. Bitno je napomenuti i nedavno otkriveni izvor termalne vode, koji predstavlja izuzetno jak potencijal i istovremeno pruža nebrojene mogućnosti.
Pretpostavlja se da je i u starim vremenima ovaj izvor bio poznat, a danas se, usljed nešto niže temperature u odnosu na vrela iz Srpskih Toplica povezuje sa istim. Ovaj potencijal pružio bi sasvim drugačije mogućnosti oživljavanja Kastela u odnosu na tvrđave u regionu i učinio ga jedinstveniom i atraktivnim turističkim endemom.
Legenda, mit ili istina o Safikadi, djevojci iz priče o vječnoj ljubavi, koja je zarad svoje ljubavi prema turskom vojniku koji je morao otići u bitku stala pred top zaklinjući mu se na vjernu ljubav i tako pošla u smrt (mada istini najviše odgovara legenda o djevojci koja se oglušila na zapovjed austro-ugarskog vojnika o zabrani ulaska u tvrđavu i koja je zbog svog prkosa i stradala) može poslužiti za formiranje novog imidža tvrđave kao mjesta gotovo kultnog okupljanja romantičara i zaljubljenih.
Navodni Safikadin grob nalazi se u blizini bedema, i danas služi kao neosveštani paganski oltar brojinm zaljubljemnim dušama koje na dan zaljubljenih ovde dolaze zapaliti svjeću ili ostaviti ceduljče sa napisanom željom. Priča o Safikadi nažalost do danas nije potvrđena kao istinita, niti za nju postoje naučne osnove, ali je 1971 godine u svoje 3 verzije ipak uključena u monografiju grada Banja Luke.
U periodu posljednje dvije decenije nisu vršena nikava arheološka i sistematska iskopavanja i naučne analize. Ipak, pomalo nevjerovatno zvuči da je, u gradu poznat kao zaljubljenik Kastela, izvjesni gospodin Jeftić Milenko u nekoliko proteklih godina sam istraživao istoriju Kastela i pri tom nailazio na izvjesna otkrića koja nisu zanemariva i vjerovatno će imati i naučna objašnjenja.
Kratak pogled na prošlost Kastela uvjeriće nas u neophodnost najozbiljnijeg pristupa njegovoj sanaciji, rekonstrukciji, konzervaciji i revitalizaciji, ali će možda pomoći u odabiru najprikladnijih budućih sadržaja u tvrđavi koji će je oživjeti i vratiti joj značaj i mjesto u gradu Banja Luci kakvo je tokom svoje burne istorije zauzimala. A možda će nas sama tvrđava Kastel svojim današnjim izgledom naučiti lekciji iz nemarnosti, nepoznavanja prošlosti, nebrizi. Koliko god ljepote i uživanja u nama izazvalo pogled na moćne zidine tvrđave, ona nas ipak sablasno podsjeća na ljudsku prošlost šaljući nam signale o budućnost.
Tekst iz arhive BUKE