Autorkin Pogovor iz nove knjige Tvrtka Jakovine, profesora Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu, o poslednjem ministru inostranih poslova Jugoslavije: „Budimir Lončar. Stoljeće pregovaranja“, koja ovih dana izlazi u izdanju Frakture.
Profesionalna javnost u svim zemljama bivše Jugoslavije dugo je čekala na knjigu hrvatskog istoričara Tvrtka Jakovine o Budimiru Lončaru, poslednjem ministru inostranih poslova ove danas nepostojeće države. Podjednako dorasli svojim ulogama, istoričar i svedok istorije rad na knjizi započeli su razgovorom 13. jula 2004. godine. A zatim su, kao da pred sobom imaju sve vreme ovoga sveta, razgovarali do 2019/20. godine, kada su Frakturi predali rukopis za štampu. Već se javljala sumnja da će rukopis ikada biti završen. Na dugo nastajanje knjige uticale su, međutim, dve činjenice. Najpre, sadržaj knjige kao pokušaj razumevanja vremena, prostora i ljudi jedne male zemlje u svetu posle Drugog svetskog rata. A zatim, izvesne inovacije u metodu rada na knjizi takođe su zahtevale vreme.
U toku dugog zajedničkog rada istoričar i svedok istorije su se sprijateljili. Družili su se i privatno, zajedno su putovali i letovali. Retka prednost istoričara da svedoka istorije posmatra izbliza (porodični život: supruga i sinovi, prijateljstva, navike i interesovanja) mogla je postati i opasnost da se izgubi distanca i podlegne fascinaciji ličnošću osobenog svedoka istorije. Istoričar je prema saznanjima koja je dobijao na osnovu prednosti bio oprezan, a od opasnosti se štitio alatom sopstvenog zanata. Tvrtko Jakovina čvrsto stoji na stanovištu da je „povijesna disciplina prije svega utemeljena na činjenicama (…) Posao je povjesničara prije svega ulazak u arhive, razgovor sa svjedocima“.
Imajući u vidu pomenuta pravila zanata, Jakovina je ostvario uvid u sve dostupne istorijske izvore. Neki su, uprkos političkoj retorici o otvorenosti arhiva, i za njega ostali iza zatvorenih vrata. Ali, značajna novina njegovog metoda je da postojeće izvore nije samo koristio, nego ih je povećavao i obogaćivao. Tako je stvorio vlastiti fond izvora koji namerava da smesti na Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, ili na neko drugo odgovarajuće mesto, kako bi njime mogli da se koriste studenti i budući istraživači. Već to sugeriše zaključak da se nijedno istraživanje nikad ne može smatrati dovršenim.
Drugu važnu novinu, koju iz bioloških razloga neće moći da koriste budući istraživači, predstavljaju razgovori Tvrtka Jakovine sa brojnim savremenicima Budimira Lončara. Niko od pozvanih nije odbio razgovor, a istoričar je umeo da ih pita i sluša, da njihove pojedinačne iskaze povezuje u male celine (periodi, događaji, ličnosti) i sa svim tim ponovo odlazi svedoku istorije koji je bio u fokusu njegove pažnje.
Sam Budimir Lončar tokom svoje poluvekovne diplomatske službe nije vodio dnevnik. Ali je, zahvaljujući i činjenici da je trajno bio posvećen istim pitanjima (svet i spoljna politika Jugoslavije) razvio i sačuvao zadivljujuće pamćenje. Uz to, i ličnu dokumentaciju koju je, i posle odlaska iz Beograda, imao uz sebe. Sećanja Budimira Lončara su na više načina proverljiva. U svakom slučaju, bez njih, po mišljenju Tvrtka Jakovine, nijedan istoričar nikada ne bi mogao da napiše njegovu biografiju. Ali, ni istoriju spoljne politike socijalističke Jugoslavije. Stvarno nedeljivo, to je tako moralo biti i za istoričara.
***
Između istoričara i svedoka istorije postojala je stalno izvesna napetost. Istoričar je, od samog početka, želeo da napiše biografiju diplomate, „jednog od najvažnijih i najautentičnijih koje smo ikada imali na južnoslavenskom prostoru, svakako jednom od najvažnijih i najutjecajnijih među Hrvatima“. Već to je bio vrlo ambiciozan cilj. Jer dobre biografije su u hrvatskoj istoriografiji, kao i u istoriografijama svih južnoslovenskih naroda, retke, a biografije diplomata gotovo ne postoje. Domaćih uzora, dakle, nije bilo. Svedok istorije želeo je knjigu „o budućnosti svijeta s obzirom na vanjsku politiku Jugoslavije“. Iz te napetosti je, kao krajnji rezultat, proizašlo i jedno i drugo: i biografija osobenog diplomate i istorija spoljne politike socijalističke Jugoslavije. Ali i više od toga. Po logici da svako vreme ima prema sebi i istoriju, istorija druge Jugoslavije – u vreme sukoba sa epohalnim promenama u svetu, ratova za teritorije i raspada države – lišena je misaonosti i čak je politički vulgarizovana. U svom pretežnom delu, ona je postala servis nacionalističkih partikularizama i izraz patrijarhalne zatvorenosti. Adekvatna političkom voluntarizmu da u istoriji hteti u isto vreme znači i moći. Zašto se i kako se to dogodilo?
Knjiga Tvrtka Jakovine o Budimiru Lončaru, tačnije sa Budimirom Lončarom, nastoji da odgovori na ovo pitanje. U tom smislu, ona, po mome mišljenju, predstavlja novu stranicu u čitanju istorije socijalističke Jugoslavije. To je knjiga „o promenljivoj ulozi jedne zemlje i trajnoj ulozi pojedinca“. Zemlje koja je obnovljena u antifašističkom ratu pod vođstvom revolucionarne partije, na osnovama republikanizma i federalizma. Koja je, uz revolucionarnu smenu vlasti, doživela svestrani razvoj, a kroz sukob sa Staljinom 1948. godine odbranila nezavisnost kao pravo na sopstveni put razvoja. Antifašističkom borbom (1941-1945) i sukobom sa Staljinom (1948) postala je deo sveta i stekla visok međunarodni ugled. Pojedinca koji je sazrevao u godinama uoči Drugog svetskog rata (Lončar je prvo postao antifašista pa član KPJ – 1943), učestvovao u narodnooslobodilačkoj borbi na čelu sa revolucionarnom partijom, a zatim u uspostavljanju nove vlasti i izgradnji države u skladu sa ideologijom (pokazaće se i sa mogućnostima) Komunističke partije. U svojim dubljim slojevima – što ni Lončar ni Jakovina ne naglašavaju eksplicitno – knjiga je promišljanje odnosa između oslobodilačke borbe i revolucije, masa okupljenih oko ideje jedinstva i bratstva u jednakosti, i komunističke elite podeljene na zagovornike modela ruske revolucije i sovjetskog socijalizma i zagovornike stalnih socijalnih reformi i razvoj socijalističke demokratije koja nije zanemarivala ni ideje zapadnoevropske socijalističke levice. Taj sukob je latentan: od stvaranja Komunističke partije Jugoslavije (1919), preko njenog više instinktivnog sukoba sa Staljinom 1948. godine, zatim uvođenja samoupravljanja i istovremenih pokušaja iskoraka 50-ih godina (Milovan Đilas), 60-ih godina (privredna reforma, reforma partije, ustavne promene u pravcu decentralizacije), najzad, 70-ih godina (nove tendencije u komunističkim partijama Slovenije, Hrvatske, Srbije, Makedonije). Ove su tendencije bile rezultat višestrukih promena u svetu (tehnoloških i informatičkih), u međunarodnom komunističkom pokretu (XX kongres KPSS, događaji u Mađarskoj, Poljskoj, Čehoslovačkoj, neuspele reforme u svim zemljama real-socijalizma, pojava evrokomunizma). U Jugoslaviji, promene su pratile procese nacionalnih integracija unutar federacije i pored brojnih ograničenja i uticale na ustavne rerforme, ali i na sve druge reforme, uključujući i reformu Partije. Neizbežne su bile podele u jugoslovenskom partijskom vrhu (1961/62) na pitanju: kuda dalje? Posle više kolebanja odgovor je, na ličnu inicijativu Josipa Broza Tita, dat zaokretom koji je izvršen u Partiji 1971/72. godine, kada je zapravo odlučena sudbina Jugoslavije posle Josipa Broza Tita, nepunu deceniju pre njegove smrti.
***
Kada bude prolazio kroz izvrsne stranice knjige Tvrtka Jakovine sa Budimirom Lončarom o Sukarnu, čitalac će neizbežno praviti upoređenja sa Josipom Brozom Titom. Simbol jedinstva zemlje, Sukarno je postao činilac njene podele. I u manjem delu jugoslovenske komunističke elite postojala je svest da se prvi deo složene uloge Josipa Broza Tita kao istorijskog vođe iscrpeo.
U generaciji jugoslovenskih komunista koja se formirala 30-ih godina 20. veka – u godinama diktature kralja Aleksandra Karađorđevića s ciljem da se zemlja potpuno centralizuje i unitarizuje, zatim, pobede fašizma u Italiji i nacizma u Nemačkoj – nikada nije bila upitna istorijska uloga Josipa Broza Tita u organizovanju revolucionarnog subjekta (strogo centralizovane, kadrovske partije po ugledu na SKP(b)) sposobnog da se svemu tome suprotstavi. Pogotovo je bila neupitna njegova uloga u ratu protiv okupatora, koji je ujedno bio i građanski rat. I visoki dužnosnici vojske Trećeg Rajha priznavali su Titu sposobnost da u bezizlaznoj situaciji stvori snažnu oružanu silu i započne obnovu države na novim osnovima. I, dakako, odlučujuću ulogu u suprotstavljanju Komunističke partije Jugoslavije Staljinu 1948. godine. Međutim, ideološki, Josip Broz Tito je, i pored ključne uloge u definisanju autentičnog jugoslovenskog samoupravnog socijalizma, ostao veran sovjetskoj paradigmi. Za njega je partija organizovana na principu demokratskog centralizma bila, od početka do kraja, alfa i omega njegove političke filozofije i načina vladanja. Bio je odlučan, često i brutalan, u zaustavljanju svakog pokušaja da se taj princip izmeni. Simbol jedinstva zemlje, on je to jedinstvo shvatao kao čvrstu centralnu vlast čiji su garanti bili Partija i JNA. Ovaj se dramatičan istorijski proces možda najbolje ogleda u spoljnoj politici socijalističke Jugoslavije. A ova politika opet – zbog najdublje utemeljenosti i kontinuiteta u profesiji – u ličnosti Budimira Lončara.
***
Neposredno posle Drugog svetskog rata, Budimir Lončar je radio kao načelnik OZNA-e u Zadru, a zatim u Ministarstvu unutrašnjih poslova u Zagrebu. To nije bila nikakva tajna, ali Lončar o tome nije nikada govorio, ni onda kada su to protiv njega počeli da upotrebljavaju hrvatski i srpski nacionalisti. Kao da je to prepuštao istoričarima. Bio je u pravu. Tvrtko Jakovina je to pitanje skinuo sa dnevnog reda služeći se metodom istorijske nauke: „Prije svega ulazak u arhive, razgovori sa svjedocima“.
U diplomatsku službu Budimir Lončar je stupio 1950. godine. To je vreme prekida svih odnosa, uključujući i ekonomske, zemalja socijalističkog lagera sa Jugoslavijom. U pitanju je bio ne samo opstanak režima (Sovjeti su podrazumevali promenu u korist ortodoksnijeg režima), već i bukvalno preživljavanje zemlje. U tim dramatičnim okolnostima, kada se još uvek dokazivalo da Jugoslavija nije Trojanski konj u sovjetskom lageru, pomoć je tražena od ideološkog protivnika. Interesno okretanje Zapadu vodilo je jačanju diplomatske službe. Pored obrazovanih i iskusnih „vojnika Partije“ (Aleš Bebler, španski borac, slovenački revolucionar, predstavnik Jugoslavije u Ujedinjenim nacijama, govorio je italijanski, francuski, ruski, španski, engleski), u diplomatsku službu dovođeni su i mladi, perspektivni kadrovi.
Budimir Lončar je postepeno otkrivao: diplomatiju kao profesiju i zanat, i spoljnu politiku kao filozofiju. Učio je i od onih sa kojima se slagao (Aleš Bebler, Leo Mates, Jože Brilej, Josip Đerđa), ali i od onih od kojih se razlikovao (Vladimir Popović). U razgovorima sa Jakovinom, Lončar je stvorio jedinstvenu galeriju njihovih portreta. U toj se galeriji izdvaja ličnost Koče Popovića. Intelektualca građanskog porekla, francuskog đaka, nadrealiste, španskog borca, komandanta Prve proleterske brigade, vojskovođe, načelnika Generalštaba JNA, najzad – ključne ličnosti u koncipiranju spoljne politike Jugoslavije posle 1948, u vreme blokovske podele sveta i Hladnog rata.
Josip Broz Tito je bio pragmatičan: sačuvati nezavisnost zemlje, dakako i svoj položaj, ne menjajući suštinu čija je matrica bila revolucionarna. Pragma je imala rezonancu i u masama. Koča Popović je mislio strateški: sačuvati nezavisnost zemlje, menjajući postepeno upravo ideološku matricu čiji je izraz i određena spoljna politika. To je uslovljavalo međuzavisnost između njih dvojice koje je svaki od njih na svoj način bio svestan. Nigde se to tako jasno ne ogleda kao u spoljnoj politici socijalističke Jugoslavije. A ova, opet, u ličnosti Budimira Lončara. Intelektualac široke kulture (poznavanje poezije i pozorišne umetnosti, slikarstva i vajarstva), od svoje 25. godine okrenut svetu sa svim njegovim različitostima i složenostima. Čovek forme i neke urođene gospodstvenosti. Ima ljudi koji su gospoda po poreklu i onih koji su, iako plebejskog porekla, to po svojoj prirodi. Budimir Lončar je od ovih drugih. Godinama je stajao pred istoričarem i strpljivo, još jednom, prolazio kroz svoj život i rad. Kroz istoriju spoljne politike socijalističke Jugoslavije. U suštini, kroz istoriju zemlje. Istoričar je postepeno otkrivao ličnost jedinstvenog svedoka istorije, ne skrivajući da je u tome profesionalno uživao. To prenosi i na čitaoca, dokazujući da je za dobro istoriografsko delo, a to znači i čitljivo, neophodan dar dobrog pisanja. Da se u knjizi Tvrtka Jakovine sa Budimirom Lončarom sve „složi“, doprinos je dala i izdavački prestižna Fraktura.
***
Iz knjige Tvrtka Jakovine sa Budimirom Lončarom proizlazi zaključak da je u jugoslovenskom ministarstvu spoljnih poslova bila stvarna alternativa sovjetskom modelu socijalizma. Iz ideološke bojazni da ne „pređe“ na zapadnu stranu, ministarstvo je bilo pod višestrukom kontrolom. Ne samo Josipa Broza Tita kao predsednika države i posebno predsednika Partije, nego i civilnih i vojnih bezbednosnih službi, kao i pojedinaca koji su pretendovali na posebnu političku ulogu (Aleksandar Ranković). Među ambasadorima i ministrima inostranih poslova socijalističke Jugoslavije bilo je briljantnih pojedinaca. Oni su u Koči Popoviću, na čelu ministarstva od 1953. do 1965. godine, videli tvorca filozofije spoljne politike Jugoslavije posle 1948. i u godinama blokovske podeljenosti sveta i Hladnog rata, spoljne politike zemlje „s ruba europskog kontinenta u vremenu kada je taj rub bio točno između Istoka i Zapada i zbog toga izgledao i bio važan i prisutan“. Geografski položaj svake zemlje bitno utiče na njenu istoriju. Jugoslavija je posle 1948. godine izmicala istočnom bloku, ali nije mogla da postane deo zapadnog bloka (pokazalo se da kao celina, iz istorijskih razloga to neće moći ni posle 1989). Okrenula se zemljama Trećeg sveta i kroz Pokret nesvrstanih postala ne samo njihov glasnogovornik nego i važan činilac politike koegzistencije i mira u podeljenom svetu. Ali, možda najviše kod Budimira Lončara, i filozofija jednog pravednijeg sveta.
Nakon zaokreta u Partiji 1971/72. godine, čija je posledica bila i smena reformskog partijskog rukovodstva u Srbiji na čelu sa Markom Nikezićem, koji je zamenio Koču Popovića na mestu ministra inostranih poslova Jugoslavije, bilo je jasno da zemlja gubi sposobnost da odgovori na izazove na kraju 20. veka i da ulazi u opasan sukob s duhom vremena. Nije se moglo očekivati da ličnost intelektualne i moralne strukture Koče Popovića na pomenuti zaokret reaguje drugačije nego definitivnim povlačenjem iz političkog života. Posle razgovora sa Josipom Brozom Titom, Popović je podneo ostavku na funkciju člana Predsedništva SFRJ. To je bila strateška odluka: ako više nije mogao da utiče sa stanovišta alternative, on nije ni hteo da učestvuje u njenom odbacivanju. Bio je to izraz razumevanja u kakvo opasno razdoblje ulaze jugoslovenski narodi, država i društvo.
Na filozofiji spoljne politike socijalističke Jugoslavije, čijim je kreatorom smatran Koča Popović, u jugoslovenskoj diplomatiji stvorena je škola mišljenja koja je profesionalizam stavljala iznad političkog voluntarizma, čak i iznad vladajuće ideologije. U razgovorima sa Tvrtkom Jakovinom, Budimir Lončar kaže da je na njega u životu, sem roditelja, a zatim i u karijeri najviše uticao Koča Popović.
***
Prvo mesto u diplomatskoj karijeri Budimira Lončara bio je Njujork 1951. godine. Tu, u „središtu svijeta“, započelo je njegovo profesionalno sazrevanje. Iskustvo u Ujedinjenim nacijama, veze sa iseljenicima, kontakti sa jugoslovenskim umetnicima u Americi, susret sa Kočom Popovićem. Ali i prva politička lekcija: razlike između jugoslovenskih diplomata o karakteru sukoba KPJ sa Staljinom. Po Vladimiru Popoviću: odbrana nezavisnosti zemlje, uz očuvanje komunističke orijentacije. Po Alešu Bebleru: treba pronaći alternativu Sovjetskom Savezu. To je i vreme pojave kritike Milovana Đilasa i vere u mogućnost evolucije i alternative u društvu.
Lončar se iz Amerike vratio 1954. godine. Od 1956. godine je na čelu Grupe za analizu i planiranje, koju je on postavio i kojom je rukovodio do 1965. godine. Nazivan u knjigama o spoljnoj politici „dušom“ i „srcem“ ministarstva, „GAP je“, po Darku Šiloviću, „bio Lončarevo dijete i vodio ga je dobro“. A Tvrtko Jakovina zaključuje: „Osam i pol godina na čelu Analize i planiranja i uz Koču, bilo je najplodnije i najdinamičnije u Lončarovoj karijeri“. Ali su tek sledile njene nove stepenice. Lončar je u Grupi za analizu i planiranje izrastao u vrhunskog profesionalca nezamenljivog u ministarstvu. Postao je njegov drugi čovek, zamestitelj, ironizirao je Veljko Mićunović.
Godine u Grupi za analizu i planiranje godine su zaoštravanja odnosa između blokova (Kubanska kriza). U isto vreme i odnosa u međunarodnom komunističkom pokretu (sovjetsko-kineski sukob; posle pomirenja, novi pritisci KPSS na SKJ zbog donošenja novog Programa; pad Hruščova i početak osamnaestogodišnje stagnacije i truljenja pod Leonidom Brežnjevom; ulazak trupa Varšavskog pakta u Prag, Avganistan). Lončar se sve više angažovao na pitanjima politike nesvrstavanja. Sam je smatrao da je u toku svoje diplomatske karijere tome „najviše dao“.
Lončar je bio angažovan u pripremama Prve konferencije nesvrstanih, a izbor Beograda za mesto njenog održavanja (5-10. juna 1961) smatrao je jednim od svojih prvih diplomatskih uspeha. Bio je šef jugoslovenske delegacije na pripremnim sastancima i na čelu grupe za izradu dokumenata Konferencije. Ali je tek njegovo angažovanje u pripremama Druge konferencije nesvrstanih bilo „ključno“ za njegovu vezu sa Pokretom nesvrstanih. Ta vezanost u čijoj je osnovi visoka profesionalnost, preporučila je Budimira Lončara za šefa jugoslovenske diplomatske misije u Indoneziji (1965-1969). U tom trenutku, izuzetno važnom mestu sa stanovišta jedinstva Pokreta nesvrstanih i uloge Jugoslavije u njemu. Između država Trećeg sveta manifestovale su se razlike u interesima. Pod uticajem Kine, preko Indonezije, došlo je do radikalizacije u njemu. U isto vreme, pokazalo se, po Lončaru, „da je Jugoslavija kao europska zemlja propustila vidjeti što je to nesvrstanim državama važno (…) nismo do te mjere vidjeli taj interes, tu preokupaciju, da se što prije likvidira kolonijalizam, neokolonijalizam i imperijalizam“. Trebalo je dokazati da je politika koegzistencije i mira pretpostavka za sve ovo. U pripremama Druge konferencije nesvrstanih Jugoslavija se zalagala za što šire učešće država Trećeg sveta, uz postavljanje izvesne granice (odbijanje učešća Morisa Čombea). U kakvoj je situaciji bila Jugoslavija u trenutku kada Budimir Lončar odlazi na svoje prvo ambasadorsko mesto, a u kakvoj Indonezija u koju dolazi?
***
Uoči odlaska u Džakartu Budimir Lončar je posetio Vladimira Bakarića, koji je za njega bio i intelektualni autoritet. Bakarić mu je tada rekao da se Jugoslavija nalazi pred velikim promenama. „Najbolje bi bilo da dođe do evolucije, da se reforme prihvate, a ekonomsku reformu morat će nastaviti politička, a ova mora imati i ideološku konotaciju, što možda neće proći lako“. Od privredne reforme 1965. godine sve će se odvijati po ovom Bakarićevom predviđanju. Otuda je razumljivo što ga je Lončar „trajno pamtio“.
Vest o tome da je u Indoneziji izvršen udar zatekla je Lončara u zemlji. U Džakartu je stigao kad je zemlja već bila zahvaćena posvemašnjim nasiljem. U zemlji je, prema tadašnjim jugoslovenskim izvorima, ubijeno oko pola miliona članova KP Indonezije. Izgubljena je ravnoteža. Zbog važnosti Indonezije koja je uz Indiju bila najveća azijska zemlja u Pokretu nesvrstanih, u Beogradu se od tek pristiglog jugoslovenskog ambasadora očekivalo brzo dešifrovanje situacije. Za analitičnog Budimira Lončara ovo je, ipak, bio veliki diplomatski izazov. Jakovina će reći da ga je „iskustvo Indonezije odredilo za cijeli život“.
Udar je, prema njegovim izveštajima, izvršila vojska protiv Sukarna, koji je vladao na način „između srednjevekovnog sultana i modernog nacionaliste“. Oslonjen na Kinu, davao je koncesije indonežanskim komunistima čiji su apetiti stalno rasli. Pretendujući na svetsku ulogu Indonezije, Sukarno je učinio velike greške u spoljnoj politici (zaoštrio je odnose sa razvijenim zemljama, doveo do istupanja zemlje iz OUN, oslonio se na Kinu, nastojao da radikalizuje Pokret nesvrstanih). Brzo se trošio. Izazivao je nezadovoljstvo naročito u nekim delovima vojske. Zbog simboličke uloge nije mogao biti zamenjen, a još manje uklonjen na neki radikalniji način. Ostao je prisutan i posle smrti: sahranjen je sa najvišim državnim počastima, oproštajni govor održao je general Suharto, njegovi spomenici nisu rušeni.
„Novi poredak“ sa generalom Suhartom, uz ministra inostranih poslova Adama Malika, ličnog prijatelja Budimira Lončara, značio je napuštanje spoljne i unutrašnje politike Sukarna. To je bilo izuzetno važno i za ugrađivanje Pokreta nesvrstanih u dijalog započet između Istoka i Zapada.
***
Po povratku iz Indonezije, Budimir Lončar je postavljen za savetnika državnog sekretara Mirka Tepavca, koji je na tom mestu zamenio Marka Nikezića. Lončar je rukovodio najvećim sektorom (multilaterala, nesvrstanost, analiza i planiranje). Ipak, ovaj period njegovog rada (1969-1973) u znaku je priprema za Treću konferenciju nesvrstanih u Zambiji (1970). Njeno održavanje sugerisao je još dok je bio u Indoneziji. Po povratku u zemlju, učestvovao je u svim fazama njenih priprema. Predvodio je jugoslovensku delegaciju na Pripremnom sastanku u Tanzaniji (13-17. aprila 1970), rukovodio grupom za pisanje dokumenata i materijala (i za Zambijce) i za izradu finalnog dokumenta konferencije (umesto zemlje domaćina) koji je bio „dobro usklađen s kretanjem svijeta“, sa obnavljanjem dijaloga između Istoka i Zapada, sa detantom. Sa odstojanja od pola veka, Lončar je u razgovoru sa Jakovinom (avgusta 2018), mogao s punim pravom da kaže: „Lusaka je bila moja od A do Ž“. Dobio je priznanje i od Josipa Broza Tita koji je u pripremama Četvrte konferencije nesvrstanih, sada već bez Koče Popovića, Marka Nikezića i Mirka Tepavca, znao da prekine Lončara i kaže mu: „Opet Vi sa Zapadom“, što ovoga nije zbunilo.
***
Druga polovina 60-ih godina 20. veka bila je za Jugoslaviju vrlo dinamična (pokušaj privredne reforme, uklanjanje Aleksandra Rankovića iz političkog života, studentske demonstracije, ulazak trupa Varšavskog pakta u Prag i kraj iluzije o socijalizmu sa ljudskim licem, Brežnjevljeva doktrina ograničenog suvereniteta). U isto vreme u Jugoslaviji, sve je izgledalo kao mirna smena generacija, dolazak nove generacije političara spremnih da pređu ideološku barijeru promenama. A onda 1971/72. zaokret u Partiji: vraćanje na njenu komandnu poziciju u društvu i povratak stare generacije. I na Istoku i na Zapadu ovaj zaokret je viđen kao okretanje Jugoslavije Sovjetskom Savezu. Došlo je do masovnih „čistki“ u privredi, kulturi, Partiji sa predznakom borbe protiv nacionalizma i separatizma, liberalizma i tehnokratizma, ali i sovjetofobije. Najtemeljnije promene izvršene su u Hrvatskoj (smena i državnog i partijskog rukovodstva) i Srbiji (smena partijskog rukovodstva). U krajnjem ishodu, zaokret u Partiji 1971/72. godine doveo je do gubitka kritične mase za neophodne reforme. Zbog svoje „ideološke konotacije“, one su, još jednom, zaustavljene na granici između dogmatske i liberalne paradigme.
U Državni sekretarijat za spoljne poslove, posle ostavke Mirka Tepavca, došao je Miloš Minić. Ugledni političar u Srbiji, veoma privržen Titu, Minić je bio bez ikakvog diplomatskog iskustva. Budimir Lončar je bio potreban i njemu. Međutim, iz Hrvatske je došao predlog da on bude postavljen za ambasadora u Bonu. Vladimir Bakarić mu je dao kratko objašnjenje: „Tražio je to Tito“.
***
Mesto šefa diplomatske misije u Bonu bilo je višestruko važno za jugoslovensku diplomatiju, odnosno za jugoslovensku državu. Na radu u Nemačkoj nalazio se veliki broj jugoslovenskih građana. Postojala je brojna, politički heterogena, emigracija čiji je znatan deo imao neprijateljski odnos prema socijalističkoj Jugoslaviji i bio spreman na terorističke akcije. Glavne su, ipak, bile ekonomske veze Jugoslavije sa Nemačkom: oko 40 posto svih veza Jugoslavije sa svetom. Od strateškog značaja bilo je, međutim, nastajanje jedne nove Nemačke. Saveznu Republiku Nemačku karakterisao je raskorak između ograničenog političkog suvereniteta i činjenice da je postala jedna od najmoćnijih ekonomskih sila u svetu. U savlađivanju tog raskoraka sadržan je proces pretvaranja SR Nemačke od objekta Hladnog rata u subjekt detanta. To je moralo biti izuzetno zanimljivo za ambicioznog diplomatu kakav je bio Budimir Lončar. Njegov ambasadorski mandat u Bonu odredilo je njegovo nastojanje da razume upravo taj proces.
Na izborima u SR Nemačkoj 1969. godine pobedila je SPD. Za kancelara je došao Vili Brant. Kao tvorac Istočne politike, Brant je prihvatio realnost u Evropi i stvorio mogućnost da se održi Konferencija o evropskoj bezbednosti i saradnji. Brant je 1973. godine posetio Jugoslaviju i razgovarao sa jugoslovenskim predsednikom, uputivši mu poziv da poseti Saveznu Republiku Nemačku. Ubrzo, već 1974. godine, Brant je zbog afere Gijom u svom kabinetu podneo ostavku na mesto kancelara, ali je ostao na mestu predsednika SPD. Novi kancelar postao je pragmatični tehnokrata Helmut Šmit, ali do promene Istočne politike nije došlo. U složenoj jugoslovenskoj diplomatskoj komunikaciji učinjeno je sve da poseta jugoslovenskog predsednika ne bude odložena. Bila je to, po mišljenju Jakovine, jedna od najvažnijih državnih poseta jugoslovenskog predsednika, uporediva sa sastankom trojice utemeljivača politike nesvrstanih na Brionima (1956) i dolaskom N. S. Hruščova u Beograd (1956). Ali i „jedan od zvijezdanih trenutaka u karijeri Budimira Lončara“.
Savezna Republika Nemačka bila je zainteresovana za stabilnost i prosperitet Jugoslavije. Videla ju je kao alternativu sovjetskom socijalizmu, zemlju čija je spoljna politika bila kompatibilna sa Istočnom politikom i glasnogovornika Trećeg sveta.
U uzvratnoj poseti kancelara Helmuta Šmita (Beograd, Dubrovnik, 1977) to je potvrđeno glavnim temama jugoslovensko-nemačkih razgovora: detant; Sovjetski Savez; spoljna politika Jugoslavije; Evropska zajednica i njena perspektiva; politika nesvrstavanja. Ali i priznanjem nemačkog kancelara Jugoslaviji „da je postala element ravnoteže u Europi“.
U intenzivnim kontaktima jugoslovenskog diplomatskog predstavništva sa odgovarajućim organima SR Nemačke razmatrana su i rešavana mnoga otvorena pitanja jugoslovensko-nemačkih odnosa: položaj jugoslovenskih radnika, nadoknada ratne štete kao i nadoknada žrtvama nacističkog terora (Jugoslavija je u toku 1974. godine od SR Nemačke dobila 3,7 milijardi DM).
Budimir Lončar je napustio Bon sa najvećim priznanjima domaćina. On je kod njih cenio osećaj solidarnosti, spremnost na dijalog, samodisciplinu. Radio je mnogo, imao potrebu da čuje različita mišljenja, ali je od saradnika očekivao odgovornost. Svako svoje novo iskustvo nadograđivao je na prethodno. Bon je za Lončara, prema njegovom biografu, „najvažnija diplomatska dionica, mjesto gdje su svi talenti diplomata potvrđeni, a u Bonu se ponajviše jednako osjećao kao čovjek koji izravno utječe na odnose Istoka i Zapada u Europi“. Na šta je naišao po povratku u zemlju?
***
Na čelo Državnog sekretarijata za inostrane poslove, posle Miloša Minića, došao je hrvatski političar Josip Vrhovec. Novinar, dopisnik Vjesnika iz Londona i Njujorka, znao je jezike i bio obavešteniji o svetu. Ali i on je bio bez ikakvog iskustva u diplomatiji. I Hrvatskoj, i njemu lično, imponovalo je što je, posle Ante Trumbića i Ivana Šubašića, bio prvi Hrvat na tom mestu u istoriji jugoslovenske države. Međutim, sa službom u diplomatiji nikada se nije srodio. I njemu je, kao drugi čovek, bio potreban iskusni profesionalac Budimir Lončar, koji je drugi put postavljen za državnog podsekretara (1977-1979).
U toku ovog mandata, Lončar je najviše radio na pripremi Šeste konferencije nesvrstanih u Havani (1979). Pokret nesvrstanih bio je u krizi. Podeljen na „levo“ i „desno“ orijentisane zemlje postao je objekt pretenzija velikih sila. Kuba je, podržana od Sovjetskog Saveza, nastojala da u Pokretu nesvrstanih preuzme mesto Jugoslavije, „razmjerno male, razmjerno razvijene, bijele, europske i sjeverne zemlje“. Kroz dokumenta na čijoj je pripremi radio, Budimir Lončar je nastojao da Pokret nesvrstanih vrati na njegova izvorna načela. To jest: na politiku koja polazi od toga da je sloboda naroda, dakako i onih malih, preduslov za slobodu pojedinca. Jugoslavija je u Havani uspela da reafirmiše osnovna načela Pokreta nesvrstanih i sačuva njegovo jedinstvo od blokovskih težnji da ga instrumentalizuje. Da u Havani prevlada ovo nastojanje Jugoslavije, Budimir Lončar je imao izuzetno važnu ulogu. To ga je kandidovalo za ambasadora u SAD-u, „jednu od najvažnijih dužnosti u jugoslavenskoj diplomatskoj službi (1979–1983)“. Od Vrhovca je saznao „da je sam Tito izjavio da u Washington treba da ide Lončar“. Predstavnik Jugoslavije u UN bio je tada profesionalni diplomata Ignac Golob. „Dva profesionalna diplomata preuzela su sada najvažnije dužnosti u Americi“.
***
Amerika nije bila za Lončara nepoznata. U njoj je započela njegova diplomatska karijera. Ali ni on za Stejt dipartment, naročito posle Šeste konferencije nesvrstanih u Havani. Dve značajke obeležavaju njegov novi početak u Americi: naglašavanje kontinuiteta prijateljskih američko-jugoslovenskih odnosa i stvaranje društvenog ambijenta za ciljeve spoljne politike jedne male zemlje sa jednom od svetskih velesila.
U govoru prilikom predaje akreditiva, Lončar je pomenuo posetu Josipa Broza Tita 1977. godine, saradnju u Drugom svetskom ratu, Vudroa Vilsona, detant, iseljeništvo, demokratizaciju međunarodnih odnosa, nesvrstanost, reafirmaciju izvornih načela u Havani.
Lončar je kao ambasador u svim zemljama domaćina uspostavljao intenzivne veze sa društvom u tim zemljama. To je pogotovo važilo za dinamično američko društvo, u kome su promene bile stanje. Pozivao je predstavnike diplomatske, poslovne, kulturne, akademske elite. Oni su se rado odazivali, nalazeći da jugoslovenski ambasador nije „prazan“: sa njim je moguće razgovarati sadržajno o mnogim pitanjima.
U isto vreme, Lončarovo okruženje predstavljali su predstavnici jugoslovenske intelektualne elite, koji su, raznim povodima, boravili u Americi: na umetničkim gostovanjima, naučnim skupovima ili stručnom usavršavanju. Lično je podsticao i podržavao organizovanje izložbi jugoslovenskih slikara i gostovanja pozorišnih grupa. Sam je širom Amerike držao predavanja. Bio je to način da bolje upozna zemlju domaćina, ali i da njenu javnost obavesti o sopstvenoj zemlji.
Lončar je u Vašingtonu preuzeo dužnost jugoslovenskog ambasadora u vreme mandata Džimija Kartera. Odnosi između SAD i Jugoslavije bili su veoma dobri. Između demokrata i republikanaca postojao je konsenzus o saradnji sa Jugoslavijom kao vanblokovskom državom, koja je politikom nesvrstanosti postala faktor ravnoteže. Ali bi se moglo reći da je pojačano interesovanje za Jugoslaviju bilo vezano za ličnost Josipa Broza Tita. Najpre, njegova poseta SAD-u 1977. godine, zatim njegova bolest, odlazak u bolnicu i smrt.
Dobar poznavalac prilika, tadašnji američki ambasador u Jugoslaviji, Lorens Iglberger dao je tačnu ocenu režima uoči Titove posete Americi: „represivan“ („iako nikako veoma represivan“), sa iznimnim liberalnim iskoracima, koji su „sada ograničeniji u napretku zbog Titovih godina i kulta koji je oko njega stvoren“. Tito je u Americi primljen veoma srdačno.
Smrt Josipa Broza imala je u Americi veliki odjek. Naglašavana je njegova istorijska uloga. SAD su bile zainteresovane da se u Jugoslaviji očuva stabilnost. Naravno, u demokratskom američkom društvu počela su da se otvaraju i „dugo odlagana pitanja“. Povod je bio prevod knjige Milovana Đilasa o Titu. Neku vrstu reakcije predstavljala je Titova biografija iz pera Ficroja Meklejna. Iz Venecije je, međutim, 24. jula 1980. godine, u kratku posetu Beogradu došao predsednik Karter. „Bila je to naknadna počast Titu“ i podrška kolektivnom rukovodstvu da omogući miran prelaz zemlje na post-titovsko razdoblje.
***
Drugi deo mandata Budimira Lončara u SAD proticao je za vreme nove administracije. Na izborima 11. novembra 1980. godine pobedila je Republikanska stranka. Predsednik je postao Ronald Regan, a potpredsednik Džordž Buš, sa kojim se Lončar i lično poznavao. Bilo je to iznenađenje. Ali – „Ono što su neki doživljavali kao prednost u Karterovom vođenju Sjedinjenih Država većini je izgledalo kao slabost i nemoć“.
Nova administracija nije u odnosu prema Jugoslaviji promenila politiku stare administracije. Upravo zbog krize koja se u Jugoslaviji javljala posle smrti Josipa Broza Tita: demonstracije kosovskih Albanaca sa parolom „Kosovo Republika“ i šokantne ekonomske teškoće (nestašica osnovnih proizvoda, nestašica benzina, par-nepar bonovi) – od strateške je važnosti za SAD bila podrška stabilnosti i celovitosti Jugoslavije: „Geopolitički položaj Sjevernoatlantskog pakta predstavljao je branu prema Sredozemlju i nesvrstanima i samim tim čuvao njen položaj u Americi“. Utoliko pre što je, smrću Leonida Brežnjeva, i u Moskvi došlo do promene. Jurij Andropov je još bio nepoznanica, a Mihail Gorbačov će tek doći.
Kao Karter sa Titom, Regan je nastavio da razmenjuje poruke sa Predsedništvom SFRJ, Jugoslavija je kupovala vojnu opremu od SAD, u Jugoslaviju je 18. septembra 1983. godine došao potpredsednik Buš. Odao je priznanje Budimiru Lončaru i izrazio želju da novi jugoslavenski ambasador u SAD bude kao on.
Uoči povratka sa dužnosti ambasadora u Vašingtonu, Lončar je pisao Josipu Vrhovcu, tada predstavniku Hrvatske u Predsedništvu SFRJ: „Potreban mi je predah, ali ne predugi (…) Moje radno mjesto može biti u Beogradu ili Zagrebu, po potrebi i nahođenju CK SK Hrvatske“. Ali ni hrvatsko rukovodstvo, ni on sam nisu očekivali neko mesto u politici. Lončar se vratio u Državni sekretarijat za inostrane poslove, još jednom kao čovek broj dva: zamenik državnog sekretara Lazara Mojsova. „Makedonac na kadrovskoj listi, ali Srbin po osjećaju“, sa iskustvom u diplomatskoj službi, Mojsov je bio „hladan i nesiguran“.
Dve godine nakon Mojsova, na mesto državnog sekretara za inostrane poslove došao je bosansko-hercegovački političar Raif Dizdarević. Njegov put u diplomatiji nije bio „pravolinijski“. Posle Bugarske, pedesetih godina radio je u Moskvi. Sa njegovim portretom u knjizi Jakovine, Lončar zaokružuje galeriju portreta državnih sekretara za inostrane poslove posle Mirka Tepavca. Svog prethodnika na tom mestu, Raifa Dizdarevića vidi kao sjajnog „u razumijevanju skrivenih značenja kremljevskih priopćenja, uvodnika Pravde i sovjetskog birokratskog jezika koji je savladao dok je bio u Moskvi“. Bio je „pomalo nepovjerljiv, formiran na Istoku, daleko tvrđi od svojih prethodnika (…) imao je i antizapadni naboj“. Lončara je video kao prozapadno orijentisanog. Uz naknadno izvinjenje Lončaru, to je i sam priznao.
Posle afere Agrokomerc (skandal sa menicama u Velikoj Kladuši) ostavku je podneo Hamdija Pozderac, predstavnik Bosne i Hercegovine u Predsedništvu SFRJ. Na njegovo mesto došao je Raif Dizdarević. Crna Gora, Srbija, Slovenija, Vojvodina imale su svoje kandidate za novog državnog sekretara za spoljne poslove. Hrvatska je predložila Budimira Lončara. On nikada nije bio u političkim strukturama. Imao je skoro četrdesetogodišnje iskustvo u diplomatskoj službi, kao nijedan od njegovih prethodnika, a pogotovo kandidata. Godinama je bio drugi čovek u SIP-u. U celoj istoriji iz ministarstva je postavljen (1965) samo Marko Nikezić: svi drugi su dolazili „spolja“. Ovog puta, začudo, profesionalizam je stavljen iznad drugih kriterijuma. Za državnog sekretara za spoljne poslove postavljen je Budimir Lončar. „Pravi čovjek u pravo vrijeme“ – ocenio je nemački list Di Velt. Ali, koje je to vreme u Jugoslaviji a koje u svetu?
Cijeli tekst: