Dok ga Srpska pravoslavna crkva i deo srpskih političkih aktera u Crnoj Gori veliča kao viteza i mučenika, brojne organizacije, istoričari i građanski aktivisti ukazuju da je reč o ratnom zločincu i saradniku okupatora, čije veličanje predstavlja duboku povredu antifašističkih vrednosti.
Biografija i vojna karijera
Pavle Đurišić rođen je 10. jula 1907. godine u Lješanskoj nahiji, u Crnoj Gori. Vojnu akademiju završio je 1930. godine i službovao kao oficir u Sarajevu i Beranama. Bio je četnički vojvoda i komandant Limsko-sandžačkih četničkih odreda, kasnije i Crnogorskog dobrovoljačkog korpusa. Tokom Drugog svetskog rata postao je istaknuti saveznik fašističke Italije i nacističke Nemačke, te je aktivno učestvovao u borbi protiv partizana i civilnog stanovništva koje nije pripadalo njegovom političkom i nacionalnom spektru.
Zločini i kolaboracija sa fašistima
Posebno je zloglasan po masakru nad muslimanskim civilima u Pljevljima, Čajniču i Foči u februaru 1943. godine. Prema brojnim izvorima, njegovi četnici su tada ubili hiljade ljudi, što predstavlja najveći pojedinačni zločin četničkih formacija tokom rata. Đurišić se nije libio da tu kampanju etničkog čišćenja otvoreno opravdava i hvali u svojim izveštajima Draži Mihailoviću, navodeći da su „nepoželjni elementi“ sistematski uklonjeni.
Tri dana po povratku iz Mihailovićevog štaba, Đurišić je sklopio dogovor s italijanskom komandom u Beranama o zajedničkoj borbi protiv partizana. Italijani su ga naoružavali, finansirali i koristili kao oružje u borbi protiv oslobodilačkog pokreta. Kasnije je i od nacista dobio oružje, uniforme, logistiku, pa čak i nemačko odlikovanje „gvozdeni krst“. Nakon italijanske kapitulacije, Đurišić se povezao s Dimitrijem Ljotićem i Milanom Nedićem, kvislinzima u Srbiji.
Pred kraj rata, Đurišić je ušao u pregovore sa Sekulom Drljevićem, saradnikom Ante Pavelića, pokušavajući da izdejstvuje povlačenje svojih jedinica preko teritorije Nezavisne Države Hrvatske. Nakon sukoba sa ustašama u bici na Lijevča polju, zarobljen je i sa grupom saboraca prebačen u logor Stara Gradiška, gde je najverovatnije 21. aprila 1945. ubijen. Njegovo telo nikada nije pronađeno.
Kontroverze oko spomenika
Spomenik Đurišiću, postavljen u Gornjem Zaostru, izazvao je buru reakcija. Ministarstvo kulture Crne Gore naložilo je hitno uklanjanje spomen-obeležja jer nije odobren od strane nadležnih organa i jer predstavlja glorifikaciju saradnika okupatora, što je zakonom zabranjeno. Policija je privela Vujadina Dobrašinovića, za koga se navodi da je podigao spomenik na privatnoj parceli. Spomenik je u petak ipak otkriven a mitropolit Metodije je rekao da će ga staviti u crkvu i održao hvalospev Đurišiću. Međutim, spomenik je kasnije u toku dana uklonjen.
Brojni javni intelektualci, istoričari i predstavnici NVO sektora osuđuju ćutanje dela vlasti i podršku koju delovi Srpske pravoslavne crkve iskazuju prema Đurišiću. Među njima su Milka Tadić Mijović, Nikola Nikolić i Vuk Baćanović, koji upozoravaju da se radi o opasnom istorijskom revizionizmu koji preti da uruši međunacionalni sklad i civilizacijske vrednosti.
Zločini se ne mogu pretvoriti u junaštvo
Za mnoge je veličanje Pavla Đurišića neprihvatljiv pokušaj da se ratni zločini pretvore u „viteštvo“ i „odbranu naroda“. Istoričari podsećaju da je Đurišić bio višestruko dokazan kolaboracionista i ratni zločinac čiji su zločini dokumentovani u brojnim izveštajima, međunarodnim arhivama i izjavama savremenika, uključujući i nemačke i italijanske oficire.
Političke posledice
Ovaj događaj dodatno je produbio političke podele u Crnoj Gori. Dok su iz opozicionih redova pozvali na oštru reakciju države, deo vlasti je ostao nem. Predsednik Jakov Milatović i premijer Milojko Spajić osudili su postavljanje spomenika, navodeći da je u suprotnosti s temeljnim vrednostima savremene Crne Gore.
Sa druge strane, predstavnici Nove srpske demokratije tvrde da je spomenik podignut na privatnoj zemlji i da hapšenje Dobrašinovića predstavlja kršenje prava.
Reakcije javnosti
Milka Tadić Mijović, direktorka Centra za istraživačko novinarstvo: „Slaviti saradnike nacista u današnjoj Crnoj Gori je zastrašujuće i opasno. Takve ideologije su svet skupo koštale.“
Nikola Nikolić, pisac: „Đurišić je oličenje izdaje i kolaboracije, a njegovo uzdizanje simbol je normalizacije nenormalnog.“
Vuk Baćanović, istoričar: „Ovo nije izolovan incident, već deo šire revizionističke strategije. Ne smemo dozvoliti da se zločini prikazuju kao drugačije viđenje istorije.“