One se upotrebljavaju bukvalno svakodnevno, od strane komšija koji se svađaju oko međe ili braće koja se sude ko ima veće pravo na kuću, preko političara koji se bore za glasove, pa do pojedinaca koji su privedeni u policijsku stanicu.
Međutim, da li svi oni imaju pravo na zaštitu ljudskih prava? Šta su uopšte ljudska prava? Jesu li to sva prava koja posjedujemo ili su ona tačno određena? Zašto uopšte postoje i čime se garantuju?
Pojam i nastanak modernih ljudskih prava
Kada pričamo o pojmu ljudskih prava, treba imati na umu da se on odnosi na koncept koji se zasniva na ideji da ljudska bića imaju univerzalna prava nezavisno od vlasti u određenoj državi ili drugih faktora, odnosno svojstava koje pojedinac može imati, kao što su nacionalnost, rasa ili pol. Taj pojam je nastajao u glavama umnih ljudi, u različitim vremenskim periodima, ali se do određenog ostvarenja ljudskih prava došlo tek kroz vijekove sukobljavanja. Ljudska prava je zato lakše shvatiti ukoliko se poznaje istorija borbe za njih i kontekst u kojem su nastala.
U starim despotijama, robovlasničkim društvima i antičkim polisima nije bilo moguće ostvariti ideju univerzalnosti ljudskih prava za sve. Ljudi su u to vrijeme dijeljeni na one koji su slobodni i na one koji su robovi bez prava. Na pojedinca koji se nalazio u ropskom položaju je gledano kao na predmet svojine, a njegov vlasnik je imao skoro neograničena prava prema njemu. Ipak, u tim društvima se rađaju klice same ideje o jednakim pravima za sve, kroz filosofska učenja i rasprave, te otpor tiraniji koji se povremeno rađao.
Kroz vijekove koji su dolazili smatralo se da su određene kategorije ljudi pravno i faktički vrijednije od drugih. Tako su kraljevi, plemići, feudalni zemljoposjednici, odnosno različiti vlastelini imali velika prava, dok su seljaci kmetovi i siromašni stanovnici gradova bili teško potlačeni sloj. Pored toga, još uvijek su postojali i ljudi bez prava – robovi, koji su često izjednačavani sa životinjama. Osioni vladari i njihove milicije su bez suđenja kažnjavali, silovali, mučili i ubijali svoje podanike. Nisu se mnogo bolje ponašali ni prema trgovcima i novim pripadnicima različitih društvenih slojeva koji su došli do određenog imetka. Uz to su im i razrezivali različite poreze, koje je često bilo nemoguće platiti, što je rađalo dodatnu ozlojeđenost kod naroda.
Vremenom se ostalo plemstvo, crkve i slobodni gradovi počinju buniti zbog ovakvog ponašanja i za sebe zahtijevaju veća prava. Tako se u Engleskoj 1215. godine donosi Velika povelja sloboda, a par vijekova kasnije i Peticija o pravima i Habeas Corpus Act, u cilju ograničavanja i stavljanja u zakonske okvire kraljevske vlasti.
Ipak, opet su određene kategorije, kao što su siromašni gradski slojevi i seljaci, često ostajali izvan davanja opštih prava. Kroz učenja filosofa kao što su Hobs, Lok i Ruso, javljaju se ideje prema kojima pojedinci državi poklanjaju određena „prirodna” prava, a država im zauzvrat daje i štiti njihova građanska prava u okviru ograničenja apsolutne slobode na osnovu „opšte volje”.
Nošeni takvim filosofskim idejama, u okviru Američke revolucije 1776. godine, revolucionari donose Deklaraciju o pravima Virdžinije u kojoj se utvrđuje lista individualnih prava građana, a uzbrzo nakon toga i američku Deklaraciju o nezavisnosti u kojoj se navodi da su svi ljudi stvoreni jednaki, te da posjeduju određena neotuđiva prava. Ustav Sjedinjenih Američkih Država se donosi 1787. godine, a četiri godine kasnije se dopunjuje sa prvih deset amandmana, koji uređuju materiju ljudskih prava.
U približno isto vrijeme, u Francuskoj je narod odlučio da pokida bukagije kojima ga je okivala tiranija monarhije, te je sprovodeći svoju Veliku revoluciju, ujedno i propisao određena opšta prava za sve građane. Tako se 1789. godine usvaja Deklaracija o pravima čovjeka i građanina, donesena zbog shvatanja da su uzroci bijede u svijetu neznanje, zanemarivanje i nepoštovanje „prirodnih prava čovjeka”. To je do tada bio najznačajniji dokument o ljudskim pravima na evropskom tlu, u kome su izložena „neotuđiva, prirodna i sveta prava čovjeka” i u kome je proklamovano da se svi ljudi rađaju i žive slobodni i jednaki u pravima.
Ubrzo se i u osnovnim zakonima, odnosno ustavima država počinju katalogizovati ljudska prava, te se i sama prava kreću ka svom širenju u političkoj, ekonomskoj, kulturnoj i socijalnoj dimenziji. Međutim, nedostajalo je da se na globalnom nivou učini korak više ne bi li ljudska prava doživjela veću rasprostranjenost.
Nakon ogromnih stradanja, sistematskog progona, masovnih zločina, Holokausta i genocida u Drugom svjetskom ratu, sazrelo je mišljenje da je potrebno postojanje određenog zajedničkog jezgra, odnosno minimalnih standarda ljudskih prava na globalnom nivou, koja bi bila poštovana u svim državama, uz ustanovljavanje mehanizama njihove međunarodne zaštite.
Zbog toga se 10. decembra 1948. godine od strane Generalne skupštine Ujedinjenih nacija donosi Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima. Njom se po prvi put na velikom međunarodnom nivou proklamuje katalog ljudskih prava. Nakon nje slijedi na evropskom nivou i donošenje Konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, te paktova o građanskim, političkim, ekonomskim, kulturnim i socijalnim pravima i mnogih drugih dokumenata na svjetskoj razini. Uz internacionalizaciju ljudskih prava, u ustave država se, sada već po pravilu, stavljaju katalozi ljudskih prava, čime se ona potvrđuju i na unutrašnjem nivou svake pojedinačne zemlje.
Dakle, ljudska prava su nastala kroz istorijsku borbu čovjeka da se odupre despotizmu, tiraniji i neravnopravnosti. Ona su izraz želje da svi uživaju jednaka prava, od svog rođenja do smrti. Ljudska prava su ideal, kome se teži, a borba za ostvarenje tog ideala traje već više desetina vijekova, a ni danas ona nije ni izbliza završena. Čak i u državama koje se diče svojom demokratskom tradicijom i poštovanjem prava, ljudi nailaze na kršenje osnovnih prava. Zato je borba za priznavanje i poštovanje ljudskih prava rijeka koja teče i koja mora da sruši sve prepreke i brane apsolutizma i podjarmljivanja, koje joj se nađu na putu.
Da li su ljudska prava tačno utvrđena i šta ona uopšte predstavljaju?
Teško je dati kratku i potpuno tačnu definiciju ljudskih prava, jer ona sadrže svoju pravnu, filosofsku, istorijsku, sociološku i mnoge druge dimenzije. Generalno se može reći da su to ona prava koje pojedinac ima samim tim što je ljudsko biće, bez obzira na druga stvarna, odnosno pretpostavljena lična svojstva koja posjeduje.
Dakle, individua ih ne stiče zbog svog državljanstva, nacionalnosti, rase, društvenog položaja… već zato što je čovjek. To su prava koja pripadaju svim ljudima, bez izuzetka. Baš zato je njihov karakter univerzalan, jer se ne odnose samo na pojedine grupe, nego na sve ljude na planeti. Kako su nastala u borbi protiv samovolje moćnika i vladara i u sklopu ograničavanja svemogućih ovlašćenja države i pojedinaca, njima je utvrđena i granica koju država ne smije da prekorači prema građanima, te mehanizmi i načini na koje država i nadležne organizacije moraju da štite građane i njihova ljudska prava i slobode od svoje i tuđe vlasti.
Ljudska prava se na različitim jezicima drugačije nazivaju (Human Rights, Menschenrechte, droits de l`home, права человека) ali im je suština uvijek ista: zaštita osnovnih civilizacijskih, pravnih, filosofskih i političkih vrijednosti kroz ideju da se sva ljudska bića rađaju slobodna i jednaka u dostojanstvu i pravima, obdarena razumom i sviješću da treba jedna sa drugima da postupaju u duhu bratstva.
Sva ljudska prava su univerzalna, nedjeljiva i međuzavisna i dalje se razvijaju u korak sa napretkom društva. Radi lakšeg pregleda mogu se svrstati u više kategorija, kao npr. prema ljudskom dobru kojeg štite, pa se tako dijele na lična (npr. pravo na život ili pravo na ličnu slobodu i bezbjednost), politička (npr. biračka prava ili pravo na slobodu okupljanja), ekonomska (npr. pravo svojine ili pravo na rad), socijalna (pravo na socijalnu zaštitu ili pravo na zaštitu zdravlja) i kulturna prava (npr. pravo na obrazovanje).
Nažalost, tužna istina je da se ljudska prava veoma često krše. Tako, ukoliko je neko primljen na radno mjesto samo zato što je muškarac, bijelac ili pripadnik jedne etničke grupe, iako su ostali kandidati ispunjavali sve ostale uslove u konkursu, učinjena je diskriminacija. Ukoliko državni organi samovoljno i bez naloga čitaju tuđa pisma i prisluškuju razgovore, krši se pravo na privatni život. Ukoliko policija, bez pravnog osnova, spriječava okupljanje ili udruživanje grupa ljudi, krši se pravo na slobodu okupljanja i udruživanja.
Međutim, bitno je za napomenuti i da nisu sva prava koja pripadaju pojedincu osnovna ljudska prava. Za ostala prava često je potrebno ispuniti zakonski određene uslove. Tako se npr. ne može stupiti u brak ili u radni odnos prije ispunjavanja određenih uslova u pogledu starosti. Ili se neko ne može upisati na fakultet prije nego što je završio srednju školu. Ipak, ostala prava koja posjeduju građani, a koja se daju kroz različite zakone, trebalo bi da svoj temelj u većoj ili manjoj mjeri, nalaze upravo u ljudskim pravima.
Pored nepoštovanja ljudskih prava od strane države, građani se često, ne poznajući značenje i smisao ljudskih prava, pozivaju na njih, smatrajući da su im upravo ona prekršena. Ukoliko neko izgubi spor na sudu, ne mora da znači da mu je povrijeđeno pravo na pošteno suđenje, nego je možda u pitanju to da nije bio u pravu u određenom sporu, jer nije zakonski imao pravo na ono što je tražio. Svako privođenje ili upotreba sile od strane policijskih službenika nije ujedno i kršenje ljudskih prava pojedinca, ako su privođenje ili upotreba sile učinjeni u skladu sa standardima ljudskih prava. Ukoliko je neko prema zakonu tužen i kažnjen za klevetu, ne mora da znači da mu je povrijeđeno pravo na slobodu izražavanja. Ovakvih i sličnih slučajeva je bezbroj, pa je i zbog njih potrebno poznavati samo značenje ljudskih prava, čime se ona štite i šta ona u stvari predstavljaju.
Čime se garantuju ljudska prava?
U idealnom svijetu svi građani bi trebalo da imaju ljudska prava bez potrebe da se ta prava garantuju međunarodnim propisima ili zakonima određene države. Međutim, istorija nam pokazuje da je utopistički očekivati da se ljudska prava štite bez određenih garancija. Čak i sa pravnim jemstvima, njihovo kršenje se dešava svakodnevno. Iako je ideja ljudskih prava vezana za apsolutni i naddržavni karakter, njihova primjena se ne može djelotvorno ostvariti bez pravnih propisa. Zbog toga je u faktičkim odnosima u društvu neophodno da na međunarodnom i domaćem planu postoje akti u kojima se ta prava izlažu. Takođe, potrebno je imati određenu organizaciju koja će stajati iza njih, mehanizme zaštite prava i države koje su voljne da u slučaju kršenja ljudskih prava stanu u zaštitu građana.
U Bosni i Hercegovini ljudska prava se štite na osnovu ustava, zakona ali i međunarodnih pravnih akata koji se primjenjuju u BiH. U BiH ljudska prava su garantovana Ustavom BiH, Ustavom Republike Srpske, Ustavom Federacije BiH, Statutom Brčko Distrikta te ustavima kantona u FBiH, a ostvarenja određenih prava i zakonima na različitim nivoima. BiH, oba entiteta i Brčko distrikt imaju obavezu da osiguraju najviši nivo međunarodno priznatih ljudskih prava, kao i da sva lica na teritoriji države uživaju ljudska prava i osnovne slobode.
Pored domaćih pravnih akata, u BiH svoju primjenu nalaze i međunarodni pravni instrumenti vezani za ljudska prava. Neki od tih instrumenata su: Konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena, Konvencija o pravima osoba s invaliditetom, Međunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, Konvencija o pravima djeteta, Konvencija protiv torture i drugih vidova surovog, nehumanog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja, Konvencija o statusu izbjeglica sa Protokolom o statusu izbjeglica i drugi.
U sljedećem nastavku: Kako zaštititi svoja ljudska prava? Kako se štite ljudska prava i kome se građanin može obratiti za zaštitu.
Izvori; Za više o ovoj temi vidjeti domaće autore: Darko Simović, Marko Stanković, Vladan Petrov, Ljudska prava, [Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd: 2018]; Saša Gajin, Ljudska prava – Pravno-sistemski okvir, [Pravni fakultet Univerziteta Union u Beogradu, Centar za unapređivanje pravnih studija, Institut za uporedno pravo, Beograd: 2012]; Ivana Krstić, Tanasije Marinković, Evropsko pravo ljudskih prava, [Savjet Evrope, Beograd: 2016]; Boris Krivokapić, Ivana Krstić, Milan Paunović, Međunarodna ljudska prava, [Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd: 2016]; Vojin Dimitrijević, Dragoljub M. Popović, Međunarodno pravo ljudskih prava, [Beogradski centar za ljudska prava, Beograd: 2006]; Vladan Petrov, Darko Simović, Ustavno pravo, [Službeni glasnik, Beograd: 2018]; Ratko Marković, Ustavno pravo, [Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd: 2017]; Nedim Ademović, Joseph Marko, Goran Marković, Ustavno pravo Bosne i Hercegovine, [Fondacija Konrad Adenauer e. V. Predstavništvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo: 2012]; Vojin Dimitrijević, Obrad Račić, Vladimir Đerić, Tatjana Papić, Vesna Petrović, Saša Obradović, Osnovi međunarodnog javnog prava, [Beogradski centar za ljudska prava, Dosije studio, Beograd: 2012]; Vladimir-Đuro Degan, Međunarodno pravo, [Školska knjiga, Zagreb: 2011]; Dejan Lučka, Kako zaštititi svoja ljudska prava?, [Banjalučki centar za ljudska prava, Fondacija Friedrich Ebert u Bosni i Hercegovini, Banja Luka: 2016].