Banjalučki centar za ljudska prava izdao je novu publikaciju o pravima na slobodu izražavanja i okupljanja u Republici Srpskoj/BiH kroz prizmu slučaja grupe „Pravda za Davida”. U samom tekstu su ukratko analizirani događaji vezani za okupljanja grupe i dati su pregled i kratka analiza domaćih i međunarodnih propisa i standarda koji bi trebalo da se poštuju u vezi sa slobodama okupljanja, izražavanja i kretanja. Autor publikacije je Dejan Lučka koji za naš portal govori nešto više o samoj publikaciji, zakonima koji se krše i odnosu policije prema građanima.
Dejane, uradili ste publikaciju o pravima na slobodu izražavanja i okupljanja u Republici Srpskoj/BiH kroz prizmu slučaja grupe „Pravda za Davida”. U tom kontekstu, kakva su prava građana, da li se ona poštuju?
Kada je u pitanju protekli period i dešavanja vezana za grupu „Pravda za Davida”, situacija se kretala u dva smjera.
Prvi je smjer koji je počeo još od prvih okupljanja grupe u martu mjesecu 2018. godine, pa do 25. decembra 2018. godine, kada su se okupljanja održavala svakodnevno, iako za njih nije postojala prijava nadležnim organima. U tom slučaju nadležni organi su postupili pravilno, jer okupljanja nisu nasilno „razbijana”. Drugi je smjer koji je zauzet od tog 25. decembra, nakon intervencije policije, uz upotrebu sile, i traje praktično do danas. Od kraja prošle godine policija periodično zabranjuje građanima da se okupljaju.
Ukoliko usko formalno gledamo Zakon o javnom okupljanju Republike Srpske i njegov odnos sa drugim propisima, svako okupljanje koje je neprijavljeno, može policijskim tumačenjem biti „razbijeno”, ukoliko se ispune određene okolnosti, kao što je npr. narušavanje bezbjednosti.
Međutim, postojeći zakon je veoma restriktivan i neodgovarajući, i pri ponašanju prema građanima koji žele da se okupe, moraju da se poštuju i međunarodni pravni standardi. Tako, u postojećem zakonu ne postoji termin „spontano okupljanje”, a npr. prema Smjernicama vezanim za slobodu okupljanja koje su objavili ODIHR i Venecijanska komisija, dok god su okupljanja mirna, ne bi smjelo da dolazi do njihove zabrane ili prekida, makar ona i ne bila prijavljena, jer to predstavlja neproporcionalno miješanje u slobodu okupljanja. Venecijanska komisija je takođe isticala da slobodan izbor lokacije za određeno okupljanje predstavlja ključan aspekt slobode okupljanja.
Dakle, kada god su okupljanja grupe „Pravda za Davida” bila mirna, nije postojao razlog za njihovo razbijanje, niti je postojala opravdanost za rastjerivanje građana koji žele da se okupe, a nisu prijavili skup. Gledajući ovaj slučaj, možemo zakjučiti da policijski organi usko-formalno tumače domaće propise i da ih nerijetko navode „na svoju vodu”, dok u svoju praksu ne uglavljuju, koliko bi trebalo, međunarodne standarde. Takvo ponašanje često dovodi do kršenja prava građana i do toga da se izdaju saopštenja kako je „sve urađeno u skladu sa zakonom”, dok se međunarodni standardi i dobra praksa najčešće ne primjenjuju i ne spominju.
Kada je riječ o kršenju ljudskih prava, na šta se to konkretno odnosi, koji se zakoni ne poštuju?
Da bi se iskazala kršenja svih prava i standarda potrebno je mnogo više prostora. Međutim, ukratko rečeno, pored međunarodnih standarda oko slobode okupljanja koje sam već naveo, krše se i ustavi, određeni zakoni, kao i drugi međunarodni dokumenti.
Tako, recimo član 30. Ustava Republike Srpske propisuje da građani „imaju pravo na mirno okupljanje i javni protest” i da se „sloboda okupljanja može... zakonom ograničiti samo radi zaštite bezbjednosti ljudi i imovine.” Nije jasno na koji način je ugrožena bezbjednost ljudi i imovine od strane nekoliko desetina ljudi koji npr. sjede na klupicama na javnoj površini ili stoje na šetalištu komunicirajući jedni sa drugima, a nije bila narušena kada se istim povodom okupljalo par hiljada građana na glavnom gradskom trgu ili kada su se dešavale različite svečanosti i aktivnosti od strane građana, organizacija i institucija u Republici Srpskoj.
Dalje, član 21. Ustava Republike Srpske propisuje da se građani „mogu slobodno kretati, nastanjivati i boraviti na teritoriji Republike, slobodno napuštati tu teritoriju i na nju se slobodno vraćati. Zakonom se mogu uvesti ograničenja kretanja samo ako je to neophodno radi vođenja krivičnog postupka ili radi zaštite bezbjednosti i zdravlja ljudi. Nikakva ograničenja iz političkih razloga ne mogu biti ustanovljena.” Slobodno kretanje građana je krucijalno za „život” modernog demokratskog društva. Ograničavanje jednoj grupi lica ili pojedincima kretanje, bez odluke npr. sudskih organa, predstavlja direktno kršenje ovog člana Ustava.
Takođe, zbog različitog postupanja prema određenim grupama građana, gdje se jednima zabranjuje okupljanje i kretanje, kao što je grupa „Pravda za Davida”, a drugima se to ne radi, dolazimo i do toga da se krši i Zakon o zabrani diskriminacije Bosne i Hercegovine.
Pored toga, građani su počeli dobijati kazne zbog kritike rada državnih službenika, što je protivno Ustavu Republike Srpske, Ustavu Bosne i Hercegovine, kao i Konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda tj. Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima. Član 25. Ustava Republike Srpske izričito propisuje da je zajamčena „sloboda misli i opredjeljenja, savjesti i uvjerenja, kao i javnog izražavanja mišljenja”. Član 2. Ustava Bosne i Hercegovine takođe garantuje slobodu izražavanja. Pored zaštite ovog prava u ustavima Bosne i Hercegovine i Republike Srpske, ono je zaštićem i članom 19. Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, koja je i inspiracija-nadahnuće za Ustav Bosne i Hercegovine, i članom 19. Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima.
Sva pitanja koja se dešavaju u vezi sa istragom o ubistvu Davida Dragičevića, grupom „Pravda za Davida”, postupanjem organa reda, odnosno policije i aktivnostima aktivista su pitanja od javnog interesa, prvenstveno zbog specifičnosti situacije i sumnje u moguće zataškavanje određenih stvari od određenih pojedinaca i struktura u okviru institucija. Zbog toga se mora omogućiti konstruktivna kritika postupaka državnih službenika, bez straha od sankcije.
Na koji način građani mogu da se bore za svoja prava?
Prije svega, na raspolaganju svakom građaninu stoje žalbe i pritužbe na rad pojedinih službenika. Žaliti se treba višem u hijerarhiji ili drugom nadležnom organu. Po mogućnosti to uvijek treba da se radi pisanim putem, odnosno putem odštampanih dopisa. Ako žalba ne urodi plodom, treba ići na još više instance, dok se stvar ne riješi. U svakoj instituciji koja radi sa građanima mora postojati mogućnost žalbe na određene loše stvari koje se u okviru nje dešavaju.
Dalje, ukoliko su u pitanju eksplicitna kršenja zakona, tu su prijave tužilaštvu i dostavljanje podataka i dokaza u vezi sa pojedincima i organima u okviru države za koje sumnjamo da krše zakone. Postoje i privatne tužbe u slučaju kada za njih ima mjesta.
Tu je i mogućnost obraćanja Instituciji Ombudsmana za ljudska prava Bosne i Hercegovine, kao i traženje savjeta i pomoći od nevladinih organizacija koje se bave pravima. Takođe, tu su i izbori na kojima se biraju najviši predstavnici državnog aparata. Izlaskom na izbore i glasanjem, makar i bijelim listićem, politički se mogu kazniti oni koji krše prava ili koji podržavaju/ne sprečavaju to kršenje.
Ukoliko stvari ne idu predviđenim tokom i postoji opšta opstrukcija napora da se zaštite prava, na red dolazi i obraćanje medijima. Svakako, tu su i internet i društvene mreže preko kojih se može doprijeti do velikog broja sugrađana, koje takođe može interesovati slučaj kršenja prava.
Na kraju, ali ne i najmanje bitno, jer mnogi od prethodno navedenih načina ne mogu da prođu uvijek, tu je i građanski bunt: sastavljanje proglasa, protesti, organizovanje u veće grupe i „tjeranje” onih koje plaćamo da rade svoj posao i poštuju prava.
U određenim slučajevima je dobro i jedino moguće, odjednom uraditi sve navedeno.
Živimo u zemlji u kojoj policija na neki način može raditi šta želi, šta to govori o društvu u kojem živimo, kako se to iščitava iz samog pokreta „Pravda za Davida”?
Živimo u društvu u kome se skoro svaka kritika posmatra kao direktni napad, skoro svako zalaganje za bolje sutra kao uzaludan napor, skoro svaka borba za poštovanje zakona kao udar na državu... pa dobar dio ljudi misli da se na kraju ni ne vrijedi boriti. Ovo društvo je razgranalo bescilje, svakodnevne rijalitije, korupciju, nepotizam i silu. Ponašanje određenih policajaca samo je odraz stanja u takvom društvu.
Međutim, iako je bilo skoro izvjesno da ne postoji „kritična masa” i da se niko neće, zbog loših stvari koje se dešavaju, pobuniti u većem broju, došla je grupa „Pravda za Davida” i sa njom i revolt. To znači, da i u društvu u kome su razgranati bescilje, svakodnevni rijalitiji, korupcija, nepotizam i sila, može uslijediti borba za bolje sutra.
Protekom godina, što se iskazuje kroz ponašanje određenih organa, naše društvo je stvorilo mini bosove koji ne poštuju nikoga na nižoj poziciji od sebe, smatraju da su najpametniji i da imaju apsolutnu moć nad ostalima ispod sebe, a da im pritom niko ništa ne može. Podrhtavanja oko okupljanja građana zbog takvih stvari najviše pogađaju takve individue i grupe pojedinaca, jer im se dokazuje da ipak nisu svemogući. Okupljanja na Trgu Krajine su odličan primjer toga.
Situacija u današnjem društvu nije bajna, ali nije ni u stanju totalne propasti, jer postoje ljudi, grupe građana, organizacije i angažovani pojedinci koji mogu velike stvari napraviti sa sopstvenim angažovanjem.
Kad su domaći i međunarodni standardi u pitanju šta je to građanima zagarantovano?
Sloboda izražavanja je garantovana članom 25. Ustava Republike Srpske, članom 2. Ustava Bosne i Hercegovine, članom 19. Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, članom 19. Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima i članom 10. Evropske konvencije o ljudskim pravima.
Kada je u pitanju sloboda izražavanja, ona je specifično definisano pravo i u sebi sadrži: pravo da se posjeduje sopstveno mišljenje, pravo da se sopstveno mišljenje ili ideja izraze javno, kao i „pravo da se određena informacija primi bez zabrana, ograničenja ili kazni”. Međutim, ovo pravo nije apsolutnog karaktera i ono se može podvrgnuti formalnostima, uslovima, ograničenjima ili kaznama.
Država ima dvije obaveze u vezi sa slobodom izražavanja: negativnu i pozitivnu. Negativna obaveza države podrazumjeva da se država ne treba miješati u pravo na slobodu izražavanja preko mjere koja je npr. određena članom 10. Evropske konvencije o ljudskim pravima. Pozitivna obaveza države u sebi sadrži obavezu države da direktno štiti slobodu izražavanja u određenim slučajevima.
Pošto sloboda izražavanja nije apsolutno pravo, za nju postoje određene granice. Kada je u pitanju izražavanje koje ne spada pod slobodu izražavaja, to je velika tema kojoj bi trebalo posvetiti dosta prostora i nije određujuće i krajnje definisana. Tako npr. ukoliko neko podstiče na nasilje svojim izražavanjem, takvo izražavanje ne spada u okvir zaštite slobode izražavanja. Isto tako, zabranjeno je veličanje nacionalsocijalizma, što je definisano u slučaju Kühnen protiv Savezne Republike Njemačke, mijenjanje istorijskih činjenica koje se odnose na Holokaust, što je definisano slučajem Nationaldemokratische Partei Deutschlands, Bezirksverband München-Oberbayern protiv Njemačke ili podsticanje rasne mržnje.
Dakle, građani imaju pravo da svoja stajališta izražavaju na način na koji smatraju da je to prigodno, bez cenzure i straha da će zbog toga nastupiti kazna, sve dok se tim izražavanjem ne krše osnovne norme pravnog sistema i ne negiraju ostala prava. To je praktično ona Poperova teorija paradoksa tolerancije, koja kaže da apsolutna tolerancija može da dovede do tolerisanja ideja kojima se promoviše netolerancija, a zatim te ideje mogu da unište toleranciju.
Bitno je napomenuti i da je sloboda okupljanja garantovana članom 11. Evropske konvencije o ljudskim pravima, koji kaže da „svako ima pravo na slobodu mirnog okupljanja i slobodu udruživanja s drugima”, ali i da se određena ograničenja ovog prava mogu propisati zakonom zbog neophodnosti u demokratskom društvu u „interesu nacionalne bezbjednosti ili javne bezbjednosti, radi sprečavanja nereda ili kriminala, zaštite zdravlja ili morala, ili radi zaštite prava i sloboda drugih”. Takođe, članom 21. Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima priznaje se pravo mirnog okupljanja, kao i članom 20. Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, članom 2. Ustava Bosne i Hercegovine i članom 30. Ustava Republike Srpske.
Prema Zakonu o javnom okupljanju Republike Srpske, potrebno je da građani podnesu prijavu za održavanje mirnog okupljanja. Međutim, i ukoliko do te prijave ne dođe u određenim slučajevima, kao što sam ranije napomenuo, ukoliko je skup miran i ne postoji prijetnja po javnu bezbjednost, policija ne bi trebalo da ga sprečava ili „razbija”, tako poštujući demokratske međunarodne pravne standarde.
Pored prava koje imaju, građani imaju i dužnosti, a glavna među njima je da poštuju ustavno-pravni poredak, da se ponašaju u skladu sa zakonima i propisima Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, da skupovi prolaze mirno i bez ekcesa i da se ne narušavaju javni red i mir na bilo koji način na okupljanjima.
Smije li policija biti iznad zakona, šta raditi u društvu kada se policija tako ponaša?
Kada se policija stavlja iznad zakona, jedini ispravan put za svakog građanina-pojedinaca je poštovanje prava i korišćenje svih legalnih sredstava borbe da se suzbije samovolja policije. Na kršenje zakona i gaženje ustava odgovor uvijek treba da bude dijalog, kultura, pametno i razumsko rezonovanje, lijepo ponašanje, maniri, dokazi i pristojnost. Sa tim se pobjeđuje i dokazuje ispravnost. Ne treba se koristiti nikakav način ophođenja silom, nego se mora pokazati da postoje dva svijeta, onaj demokratski, pravni i legitimni, i onaj drugi, koji krši propise.
Zato je potrebno svaki put dokumentovati i prijavljivati povrede zakona od strane policajaca i organima u Ministarstvu unutrašnjih poslova, ali i tužilaštvu i drugim nadležnim institucijama. Vjerovatno je da će prvih 100 dopisa biti odbačeno ili odbijeno, ali će onaj 101 jednom morati uzeti u razmatranje. U glave su nam usadili misao da se protiv moći, korupcije i sile ne može, ali istorija je puna pobjeda pojedinca nad onim koji su mu oduzimali prava i slobode. Nažalost, potrebno je strpljenje i vrijeme, jer je naš sistem daleko od efikasnog i brzog.
Ako dopisi domaćim institucijama ne urode plodom, postoje međunarodne organizacije i institucije kojima se treba obratiti, kao i mediji koji svojim pritiskom mogu postići velike stvari.
Gdje vidite mogućnost poboljšanja situacije? Da li je to uopšte moguće u ovim okvirima, bez mijenjanja društveno-političke strukture, ali i same svijesti građana?
Iskreno, nadu vidim jedino u tome da građani, pored porodične, nacionalne, sportske svijesti... dobiju i onu građansku. To zasigurno nije lak i brz put, ali postoje pojedinci koji se kao pravi izdanci građanstva na lokalnom nivou bore za bolje sutra svoje zajednice. Ti pojedinci i grupe pojedinaca svojim primjerom pokazuju na koji način treba mijenjati svijest.
Država je servis svih građana koji se nalaze u njoj. Ona postoji zbog nas, radi nas i zato što mi to hoćemo. Servis je zato što mora da služi našim potrebama. Dakle, oni koji rade za državu, bili oni nastavnici u osnovnim školama, pravnici u sudovima, policajci ili ministri u vladi, moraju da zadovoljavaju naše potrebe i da rade za nas i u našu korist. Današnja država nije svemogući entitet koji lebdi iznad nas. Službenici nisu provodioci volje svemogućeg entiteta, nego radnici zaposleni u službi svih građana. Građani nisu podanici države i ne bi trebalo da postoji autoritet koji je veći od glasa naroda. Javni, opšti ili državni interes su one stavke koje moraju da budu kočnica reakcionizmu i brana ispred samovolje bilo kog zaposlenog u državnoj službi.
Čemu nas je Pravda za Davida naučila, šta nam je pokazala?
Kao što sam već jednom napisao, mislim da je u situaciji beznađa, Davidov slučaj postao primjer, a borba za Davidovu pravdu, kroz grupu „Pravda za Davida”, nesvjesno je postala i borba protiv mnogih prijašnjih i sadašnjih nepravdi u našem društvu. Istina za Davida je izrasla u traženje istine za sve ostale koji su ubijani, premlaćivani, zastrašivani… a svoju pravicu dobili nisu. Pravda za Davida je postala simbol pravde za sve i dokaz da narod još uvijek nije nokautiran, već se samo nalazi u nokdaunu, i da mu je potreban neki podsticaj da ustane i uspravi se na noge. Nažalost, vremenom, cjelokupna priča oko Davidovog ubistva je otišla u skroz pogrešnom smjeru i počinioci ubistva još uvijek nisu nađeni i procesuirani, a grupa se više ne okuplja u onolikom broju kao što je to bilo prošle godine.
Ima jedna prelijepa latinska izreka koja kaže „fiat iustitia et pereat mundus” (Neka bude pravda, makar propao svijet). Nažalost, boginja Iustitia je doživjela da joj jedan tas vage bude sasječen beskrupuloznom oštricom mača nepravde našeg društva, a jedini koji opet mogu da sastave Iustitiu su sami građani, kada odluče da to urade. „Pravda za Davida” je dokazala da glas naroda ima tu snagu.
