Slažem se sa mišljenjem da postoji opasnost od povratka fašizma i da na to treba upozoriti. Zato se rado odazivam na poziv redakcije Buke da ponudim jedan, kako u pozivu piše, „upozoravajući prilog“ raspravi o ovoj temi. Neće mi biti prvi. Spadam među one koji o opasnosti od fašizma govore već godinama, tačnije od kad su počeli ratovi u Jugoslaviji. Nije nam bilo teško da vidimo da ideje i ciljevi u ime kojih su ti ratovi bili započeti i zbog kojih su počinjeni najteži zločini nisu daleko od onoga što su propagirali, čemu su težili i što su radili fašisti, odnosno fašisti i nacisti. Ovo pominjem ne da bih pohvalio sebe i druge tadašnje „uzbunjivače“, nego da bih istakao da je opasnost od povrataka fašizma konstatovana još pre trideset godina. Pored nas u Jugoslaviji, na tu opasnost upozoravali su i ljudi u drugim zemljama, posebno u Zapadnoj Evropi.
U međuvremenu su se pojavili novi povodi, novi događaji koji su učinili da pitanje da li se obnavlja fašizam ostane aktuelno do danas. U EU i drugim zemljama Zapadne Evrope u poslednje vreme je primetan uspon ekstremne, ultranacionalističke desnice, koja zastupa političke vrednosti bliske, ako ne i identične, onima koje su bile u osnovi fašizma. Da li nam sa Marin Le Pen, Orbanom, Kačinskim, Salvinijem i njima sličnima preti novi fašizam, pitaju se danas zabrinuti Evropljani. I sve češće dobijaju potvrdan odgovor. Kod nas, u postjugoslovenskim zemljama, opravdani strah da povratka fašizma danas izaziva najviše to što fašizmu svojstveno nasilno etničko razdvajanje i čišćenje, praktikovano u ratovima devedesetih, ne samo što nije dovedeno u pitanje i osuđeno nego se otvoreno slavi kao herojska borba za narod i domovinu.
Dakle, fašizam nije „upokojen“, opasnost od njegovog povratka je sasvim realna. Međutim, za razliku od izvornog fašizma i nacizma, koji su se relativno brzo rasplamsali, novi fašizam se sporo razvija, pa ga zato zovu „puzeći fašizam“. U ratovima u Jugoslaviji opasnost od njega je bila akutna, a danas se ona ustalila, postala hronična. To je relativno dobra vest. Ne možemo očekivati da će opasnost od fašizma zauvek biti eliminisana, ali, ako se ta opasnost ozbiljno shvati, ako se ne potcenjuje, ako se drži na oku, možemo se nadati da će fašizam nastaviti da puzi ali da se neće dići na noge.
Najveća opasnost od fašizma danas je skrivena tamo je gde je naizgled nema. Najmanji problem su oni koji se otvoreno predstavljaju kao njegovi sledbenici, oni koji provokativno crtaju po zidovima svastike, viču „Heil Hitler“ ili „Za dom spremni“, ili „Nož, žica, Srebrenica“. Jer, za razliku od vremena kad se fašizam pojavio, kad su njegovo ime i njegovi simboli s ponosom isticani, u naše vreme malo koji režim i malo koja veća stranka, koji inače zastupaju ideje i programe čija je ideološka matrica fašizam, sebe nazivaju njegovim imenom i ističu njegove simbole.
Štaviše neke iz fašističke matrice rođene ultranacionalističke stranke protestuju kad ih protivnici nazivaju fašistima i same se služe tim terminom kao etiketom u obračunu sa onima koji, po njihovom mišljenju, predstavljaju opasnost za njihovu naciju i svet nacija. Mi ovdašnji s tim smo se suočili još u toku ratova u Jugoslaviji devedesetih, jer su se tada zaraćene strane međusobno optuživale za fašizam, a istu optužbu su protiv njih podizali i antiratni aktivisti. To me je podstaklo da u jednom tekstu objavljenom 1996. godine iznesem rezervisan stav prema lakom i brzom korišćenju termina fašizam i nacizam u kritičkom tumačenju ovih ratova. Rekao sam da ovi termini mogu da se prihvate kao izraz opravdane moralne indignacije, ali ne i kao tačno imenovanje ideologije kojom su rat i ratni zločini opravdavani (1).
Pitanje kako je imenovati postavlja se i danas, ne samo kad je reč o ideologiji naših ratova i onome što je od nje ostalo. Na primer, treba li Nacionalno okupljanje, bivši Nacionalni front – stranku koju je 1972. godine u Francuskoj osnovao profašistički političar Žan Mari Le Pen, a danas, promenivši joj ime i političku strategiju, predvodi njegova kćerka Marin – zvati fašističkom? Uključujući se u raspravu o ovom pitanju, jedan od najvažnijih savremeni istoričar fašizma i antifašista Enco Traverso predložio je da se, umesto termina fašizam, koriste dva druga, neofašizam, kad je reč o reliktima starog fašizma i pokušajima da se on obnovi, i postfašizam, za pokrete i stranke iznikle iz matrice fašizma, ali koji se distanciraju od onoga što je iz te matrice rođeno u Italiji i Nemačkoj dvadesetih i tridesetih godina XX veka. Shodno tome, za Traversa je Nacionalni front bio neofašistička stranka, kao što je to danas mađarska stranka Jobik, jer se i ona otvoreno predstavlja kao naslednica istorijskog fašizma, dok je Nacionalno okupljanje posfašistička stranka, kao što su to i sve druge savremene stranke koje su potekle iz fašističke matrice, ali se ne pozivaju na kontinuitet sa istorijskim fašizmom. „Pokušamo li ih definirati“, kaže Traverso, „nećemo moći samo tako preskočiti ovo iskustvo fašističke matrice bez koje one ne bi postojale, no također moramo uzeti u obzir njihov razvoj, s obzirom na to da su se preoblikovale i da se danas kreću smjerom čiji ishod nije poznat“. (2)
Ako ove Traversove termine upotrebimo u tumačenju uloge fašističkog modela i fašističke tradicije u ratovima u Jugoslaviji i devedesetih i danas, možemo reći da smo u toku ratova i u vreme ideološke pripreme za te ratove nesumnjivo imali na delu neofašizam, bar kad je reč o srpskoj i hrvatskoj strani rata, dok smo danas suočeni sa procesom transformacije neofašizma u postfašizam, koji se s različitom dinamikom odvija u pojedinim zemljama nastalim na tlu Jugoslavije. Na primer, za Šešeljevu SRS (Srpsku radikalnu stranka) može se reći da je bila i ostala neofašistička, a da je Srpska napredna stranka (SNS), koja je nastala kad su Šešelja napustili neki njegovi sledbenici i osnovali novu stranku, primer postfašističke stranke, dakle, takve koja se s jedne strane deklarativno distancira od izvornog eksplicitnog neofašizma, ali, s druge strane, ostaje za njega latentno vezana i signalizira da bi mogla da mu se vrati.
Za postfašističke stranke i režime je karakteristično da su odustali od fašističke retorike i mitologije, čije su figure vođa, krv, zemlja i mrtvi, i razvili retoriku i mitologiju čija je osnovna figura „nacionalni identitet“, metafizička supstanca nacije, koja se navodno materijalizuje u „nacionalnoj kulturi“, najradije u jeziku, književnosti, folkloru i nacionalnoj crkvi. O ovom postfašističkom prelazu s mita o krvi i tlu na mit o identitetu svedoči podatak da su predstavnci ekstremne desnice u Evropskom parlamentu 2019. godine osnovali poslanički klub koji su nazvali „Identitet i demokratija“. Ovim imenom stavili su do znanja da za njih demokratija ne predstavlja vrednost po sebi, nego da je to birokratski sistem koji više smeta nego što pomaže očuvanju i razvoju nacije i njenog identiteta, jedine vrednosti koju oni priznaju. Zato oni traže da se demokratiji doda identitet i u iskušenju su da probaju da je se nekako potpuno oslobode, čemu danas otvoreno teže neofašisti.
O tome svedoči i ekspanzija mita o nacionalnog identitetu kod nas. U Hrvatskoj je, kaže teoretičarka književnosti Katarina Luketić, identitet postao „sveta hrvatska riječ, gotovo najvažnija nacionalna imaginarna relikvija postavljena na oltar domovine“, i služi „za legitimiranje pripadnika nacije, za njihovo uključivanje ili isključivanje iz vjerničkog stada, za njihovo mobiliziranje“. (3) U Srbiji mit o svetinji identiteta, posebno kad je povezan sa takozvanim „kosovskim zavetom“, služi tome da se učvrsti antidemokratski, autoritarni sistem vlasti, on je sredstvo mentalnog drila i porobljavanja. (4) Zato ovaj moj „upozoravajući prilog“ o mogućnom povratku fašizma završavam pozivom da se obrati pažnja na to da nam se fašizam danas često vraća kao identitarizam, odnosno da je „nacionalni identitet“ postao lozinka onih koje Traverso zove postfašistima, dakle, političara i njihovih pristalica koji se deklarativno distanciraju od istorijskog fašizma i traže neki novi put, s tim što postoji ozbiljna opasnost da to ne bude put konačnog raskida nego put obnove.
--------
1. „Čemu danas govor o fašizmu i nacizmu?“, u: Ivan Čolović, Dubina. Članci i intervjui 1991-2001. Samizdat Free 92, Beograd, 2001.
2. Enzo Traverso, Nova lica fašizma. Razgovor sa Reisom Meyranom. S francuskog preveo i pogovorom popratio Rade Kalanj, Tim press, Zagreb, 2018. str. 14.
3. Katarina Luketić, „Prošlost je naša budućnost“, u: Ivan Čolović (ur.), Zid je mrtav, živeli zidovi. Pad Berlinskog zida i raspad Jugoslavije, Biblioteka XX vek, Beograd, 2009, str. 76.
4. Više o ovome u mojim knjigama Balkan- teror kulture, Biblioteke XX vek, 2009 i Rastanak s identitetom, Biblioteka XX vek, 2014.
Tekst je nastao u okviru javne debate na temu „Postajemo li fašističko društvo?“ koju organizuje Magazin BUKA.
Ostale tekstove iz javne debate možete pročitati OVDJE.
