1. od ustanka na početku XIX veka do sticanja državne nezavisnosti 1878. godine; 2. decenije nezavisnosti do početka XX veka, u kojima se kristališu podele, pre svega među malobrojnom inteligencijom, oko prioriteta: razvoj države u dubinu po ugledu na zapadne države ili nacionalno ujedinjenje i oslobođenje, dramatičan kraj ovog razdoblja i dinastičkih podela, epoha ratova; 3. Jugoslavija 1918 -1941. godine: nacionalni sukobi koji se manifestuju u borbama oko karaktera države (unitarna i složena) i oblika vladavine (monarhija i republika); 4. podela u Drugom svetskom ratu: složena država kao opštejugoslovenska platforma u savezništvu sa antifašističkim blokom i etnička srpska država po cenu kvislinštva i kolaboracije; 5. socijalistička Jugoslavija koju karakteriše monopol Komunističke partije, sukob sa Staljinom, najduže razdoblje mira, iskorak u modernizaciji zemlje i emancipaciji društva, česte ustavne reforme, Ustav od 1974. donet na bazi odnosa snaga: Srbija na jednoj, sve ostale jugoslovenske republike na drugoj strani, rat i raspad države.
Krugovi, dakako, imaju zajednički centar: nacionalnu državu kao ključnu ideju srpske nacionalne ideologije. Ali, prečnik je sve manji (nedovršenost države, biološko propadanje nacije usled čestih ratova: 11 za 116 godina, teritorija bez ljudi, a zatim i sve manje teritorija). Poslednji krug se faktički zatvorio već na početku XXI veka egzekucijom nosioca ideje Srbije kao moderne države. Sledeći se opisuje od tada, samo su njegove karakteristike postale manifestne od polovine ove, 2012. godine.
U očekivanju da se definiše sadržaj toga najnovijeg kruga, suviše je naglašavana važnost eksternih činilaca (globalizacija, krah liberalnog kapitalizma, ekonomska kriza čiji je ishod nepredvidiv, prestanak bipolarnog sveta, kriza ideja i teškoće pronalaženja nove paradigme), a mnogo manje snaga ideje svesrpskog ujedinjenja u nacionalnu državu koja ima nivo dogme.
Karakterišući savremeno srpsko društvo kao poratno, postdiktatorsko i poraženo, Milan Podunavac je u jednoj svojoj nedavno objavljenoj studiji zaključio: „Srbija mora razvejati političke magle i mitove koji je opterećuju i onemogućuju da se rekonstruiše kao moderna i demokratska politička zajednica. Ona je jedino evropsko društvo u kome je na delu restauracija ‘staroga režima’“ (podv. L. P.). Pod „starim režimom“ Podunavac podrazumeva režim Slobodana Miloševića. Po njemu, uz nekolike moguće strategije, pobedila je strategija kontinuiteta: definitivno sa Ustavom od 2006. godine. Ali, ako i prihvatimo kao tačno da je u Srbiji na delu isključivo restauracija režima koji personalizuje Slobodan Milošević, ne možemo izbeći ne samo pitanje kako je u Srbiji na kraju XX veka nastao taj režim, nego i kako se održao posle fizičkog nestanka svoga nosioca? Na ovo pitanje jedan je odgovor dao Zoran Đinđić. „Smatram“, rekao je, „da mi nismo bili takvi, kakvi smo bili, ne bi bilo ni Miloševića. Nije on pao s Marsa“. To jeste tačka diskontinuiteta: pomeranje težišta sa personalizacije režima na njegovu suštinu. Ali, nije, očito, bilo dovoljno da do tačke diskontinuiteta dođe pojedinac, makar on bio i jedna od vodećih političkih ličnosti, ako ne samo njegov poziv društvu na samoanalizu ostane bez odjeka, nego i on sam bude brutalno ućutkan. Da li je rasap srpskog nacionalnog korpusa na kraju XX veka, a zatim nedovršena država, materijalno i vrednosno osiromašeno društvo, koje i trpi i generira nasilje – učinak samo režima Slobodana Miloševića? Ili je i taj režim proizašao iz jednog starijeg nasleđa? A onda: iz kojeg i kakvog?
„Ne postoje narodi bez istorije“, kaže Erik Hobsbaum, „ili narodi koji se mogu razumeti bez nje.“ A opet, isto po njemu – „Istorija, čiji predmet je prošlost, nije u poziciji da bude primenjena disciplina, makar zato što do sada nije otkriven nikakav način da se promeni ono što se dogodilo“. Istoričarima, dakle, ne preostaje ništa drugo nego da slede ono što sami nazivaju procesima dugog trajanja.
O jednom takvom procesu, bez koga bi istorija Srbije bila drugačija nego što jeste, govorio je silno naljutivši se na srpsku javnost i mnoge srpske istoričare, nemački istoričar Holm Zundhausen u svojoj Istoriji Srbije od 19. do 21. veka. On taj proces naziva populizmom. U svojim radovima za isti proces koristila sam uvek pojam narodnjaštvo. I to iz sledećih razloga: u nazivu narodnjaštvo prepoznaje se njegov glavni idejni izvor, narodničestvo, jedan skup ideja u Rusiji od šezdesetih godina XIX veka; narod je u središtu političkih ideja najrazličitijeg spektra i najfrekventnija reč u spisima protagonista tih ideja i pokreta koji su njime inspirisani. Lista tih protagonista je široka i ona, po Zundhausenu, obuhvata „pored sve različitosti – značajna imena od ranog socijaliste Svetozara Markovića, preko istoričara Tihomira Đorđevića, fašističkog pokreta Zbor Dimitrija Ljotića, srpskog predstavnika vlade za vreme nacionalsocijalističke okupacije Milana Nedića do mnogobrojnih populista devedesetih godina XX veka“. Navedeni niz je naravno moguće problematizovati i debatovati iz različitih uglova. Navela sam ga, međutim, kako bih istakla da je moja lista šira, ali je neću ilustrovati navođenjem imena, već ukazivanjem na razlike u značenju pojma narod. Dok je za prosvetiteljstvo, čiji je rodonačelnik u Srbiji bio Dositej Obradović, narod bio zapuštena većina koju treba prosvetiti i približiti zapadnoevropskoj civilizaciji, za narodnjake je bio seljačka zajednica koja funkcioniše na osnovi patrijarhalnih ustanova i vrednosti, pre svega zadružne svojine i običajnog prava, koje, zapravo, zapadnoevropska civilizacija ugrožava. Da bi, dakle, sačuvao patrijarhalnost kao svoju bit, srpski narod pred tom civilizacijom mora da se zatvori i u unutrašnjoj i spoljnoj politici osloni na silu. Inače, rizikuje da nestane, to jest: da postane „neki drugi narod“.
Jedinstvo naroda kao etničke zajednice neodvojivo je od njegovog jedinstva kao političke i socijalne zajednice. Sa takvom suštinom narodnjaštvo je, bez obzira na različite varijante, manifestacija nacionalizma. „Jedina tradicija koja postoji“, govorio je Slobodan Jovanović misleći na devetnaestovekovnu Srbiju, „čvrsta i stamena, jer negovana vekovima, to je nacionalizam.“ On se potvrdio kao konstanta novovekovne istorije Srbije. U njemu su sažete sve njene antinomije: Istok – Zapad, patrijarhalno – moderno, narodna – pravna država, centralizam – federalizam, monarhija – republika, politički monizam – politički pluralizam, fašizam – antifašizam. Na kom mestu nastaju ove antinomije, koja je ideja u njihovom središtu? Šta ne prestaje da deli srpsko društvo praktično od sticanja državne nezavisnosti 1878. godine?
Dominantni idejni okviri i političke prakse u novovekovnoj Srbiji: rani socijalizam u XIX, radikalizam u XIX i XX, komunizam u XX veku, nastali su na ideji neponavljanja zapadnoevropskog puta. Drugim rečima, odbacili su kapitalizam i liberalizam. Rešenje nacionalnog pitanja nedeljivo je od društvenog pitanja. Utemeljivači ove istorijske tendencije razlikuju se od tradicionalista, koji teže obnovi srpske srednjovekovne države. Ali i od legalista, koji teže rešenju koje se iskristalisalo u borbama evropskih naroda, stvaranju nacionalne države. I jednima i drugima oni suprotstavljaju demokratsku tradiciju srpskog seljačkog naroda, iz čije sredine je ponikla srpska revolucija na početku XX veka. Po njima, istorijski život, etnički geografski položaj srpskog naroda protivreče ideji nacionalne države – Velike Srbije. Neke njihove zebnje pokazale su se kao opravdane. Na spoljnjem planu, već kao ideja, Velika Srbija bila bi u sukobu sa susednim narodima: pre svega sa Bugarima i Hrvatima. Na unutrašnjem planu, da bi se održala, ona bi morala biti centralizovana, vojnopolicijska država. Otuda, kao alternativa i srednjovekovnoj srpskoj državi i Velikoj Srbiji, federacija balkanskih ili južnoslovenskih naroda na narodnoj samoupravi kao zajedničkom temelju. Nisu, međutim, pretpostavljali da će to rešenje, i to dva puta u istom veku tražiti modernije osnove, u skladu sa vremenom, ili se neće održati.
U suštini, ovom istorijskom bloku pripadaju dve najznačajnije političke generacije u novovekovnoj Srbiji: socijalisti odnosno radikali u XIX i komunisti u XX veku. Njima su pripadali organizatori i vođi dveju najznačajnijih političkih stranaka: Narodne radikalne stranke i Komunističke partije. Njihove su istorije uporedive. Obe su inicirali pripadnici malobrojne inteligencije, vezani za rusku revolucionarnu paradigmu. Bili progonjeni, dizali bune, odlazili u emigraciju, vodili ratove. Stvaranjem zajedničke države južnoslovenskih naroda, dva puta u jednom veku, i u različitim svetsko-istorijskim okolnostima, napravili iskorak. Njihove stranke: jedna – politički hegemon, druga – sa političkim monopolom, tretirale su političkog protivnika kao neprijatelja. Bez formalne i stvarne političke konkurencije, decenijama su ostale na vlasti. Početkom XX veka prva je krenula u osvajanje prostora koji su njeni začetnici zamišljali kao federaciju, druga na kraju veka u „prekomponovanju“ države koja je bila federacija.
Spoljna kritika radikalizma od početka je dolazila sa liberalnih pozicija. Unutrašnja kritika, koja je na početku XX veka dovela do rascepa Narodne radikalne stranke, dolazila je sa pozicija izvornih načela stranke. Povezana sa zaverenicima 1903. godine, unutrašnja opozicija je u ratovima branila primat vojnih nad civilnim vlastima.
I unutrašnja kritika komunizma dolazila je sa pozicija izvornih načela. Spoljna kritika je dolazila sa pozicija prigušenog ili otvorenog nacionalizma, čija je najvažnija manifestacija antikomunizam. Nije, naravno, svako protivljenje komunizmu – antikomunizam. To je, zapravo, ona njegova varijanta koja se temelji na istorijskoj osudi komunizma za uništenje supstance srpskog naroda. Ideje svesrpskog ujedinjenja, seljaštva, nacionalnog i socijalnog egalitarizma, klerikalizma i u krajnjoj liniji – monarhije. Efekat ove varijante antikomunizma je dvojak. Faktički se poništavaju oni iskoraci u modernizaciji koji su učinjeni za vreme komunističke vladavine: industrijalizacija, obrazovanje, emancipacija žena, razvoj nauke i kulture, federalizam kao forma života u razlikama. Osim toga, antikomunizam je, uz teoriju o dva totalitarizma, sprečio kritičko proučavanje komunizma.
U jednoj raspravi pred kraj života, u kojoj je pokušao da inteorizuje antikomunizam, Milovan Đilas je napisao: „Partija je bila, u pogledu stvarne mogućnosti da savlada nacionalizam, tigar od papira.“ Nacionalna ideologija je sa jedne strane bila u Partiji, a sa druge strane našla se u opoziciji van Partije. Komunistički i antikomunistički nacionalisti sreli su se u otporu modernizatorskim orijentacijama u Partiji. Efekat tog jedinstva bio je dvostruk: represivne mere prema nacionalistima kompromitovale su ove orijentacije i udruženim nacionalistima davale demokratsko lice.
U svojoj knjizi Sećanje na titoizam Todor Kuljić je citirao mičigenskog balkanologa Džona Fajna, koji je 2009. godine o hapšenjima nacionalista u Jugoslaviji pre ratova napisao: „U ranjivim društvima nije neophodno dozvoliti prostor da se destruktivni ljudi razmašu.“ U svakom slučaju, ideja strukturnih reformi i konfederalizacije Jugoslavije bila je najpre poražena u Partiji. Ali, sada kada se antikomunizam ostvario vrativši zemlju u predmoderno doba, a ne otklonivši nedostatke komunizma: ograničenja slobode govora i udruživanja, višepartizam umesto stvarnog političkog pluralizma, partijska država, istoriografija bi morala da na kritički način otvori pitanje komunizma. Mi znamo da u jednoj partiji, kako je govorio Antonio Gramši, uvek ima više partija. Istoriografija u svetu to pitanje već počinje da otvara.
Završiću onim čime je formalnologički trebalo da počnem. Smatram da je savremena srpska istoriografija, ipak, pluralna. I to, uprkos podršci koju je država Srbija od kraja osamdesetih godina prošloga veka počela da pruža snažnoj obnovi romantičarske istoriografije i onoj masovnoj produkciji štiva o Srbima od praistorije do danas, koju je Andrej Mitrović prvi nazvao paraistoriografijom. Ali i uprkos potpori istorijskog revizionizma, naročito razdoblja Drugog svetskog rata i socijalističke Jugoslavije, s neskrivenim ciljem da se stvore osnove novog nacionalnog identiteta. Sukob između kritičke istoriografije i paraistoriografije, kao i one koja servisira velikodržavnu politiku, često liči na pozicioni rat. Reaguje se na direktne falsifikate, laži, na istorijsko pripovedanje koje je, zapravo, puki tok svesti. Potrebna nam je pomoć drugih nauka, a sami moramo biti manje dogmatični i kategorični. U tom sukobu u istoriografiji moramo se razlikovati od onih koji uprošćavaju, imajući na umu, kako je govorio Erik Hobsbaum, da je „malo… ideologija zasnovano na pukim lažima ili fikcijama za koje ne postoje dokazi“. To, dakako, važi i za ideologiju srpskog nacionalizma. On ima svoju dugu istoriju, ali i proverljive učinke. Smisao istorijskog revizionizma i jeste u tome da te učinke protumači na način koji samoj ideologiji osigurava trajanje. Ona je ta koja nadživljuje režime i njihove nosioce.
Izlaganje na međunarodnom skupu o istorijskom revizionizmu: „(Zlo)upotrebe Španskog građanskog rata i Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije“
Tekst je preuzet sa portala Danas.rs