Izumiteljke ne nailaze tako često na priznanje kao izumitelji. Mnoge
su bile žrtve “Matildinog efekta”, nekad vrlo uobičajene prakse zbog
koje su hiljade naučnica doživjele da se njihova istraživanja, radovi,
studije i otkrića pripišu muškarcima, iako je istinsko autorstvo za
izume i otkrića pripadalo njima.
Pred nama je još dug put i nadajmo se da se u budućnosti neće
ponavljati sudbine brojnih naučnica koje su pale u zaborav, kao što su
Nettie Stevens, kojoj ćemo s velikim zakašnjenjem priznati otkriće
sistema XY za određivanje spola (pripisivalo se genetičaru Thomasu Huntu
Morganu), Marthe Gautier, koja je otkrila hromozomsku anomaliju
odgovornu za Downov sindrom (ovo postignuće pripisivalo se pedijatru i
ocu moderne genetike Jérômeu Lejeuneu) ili da spomenemo možda
najpoznatiji slučaj, britansku hemičarku Rosalind Franklin, koja je
otkrila, između ostalog, strukturu DNK (za šta priznanje u vidu Nobelove
nagrade nije dobila ona, već njene kolege Francis Crick i James
Watson).
Istorija nauke sadrži mnogo muških imena, ali i ženskih. Govorićemo o
nekim od brojnih izuma koje su stvorile žene, iz prošlosti i
sadašnjosti.
Hirurški laser
Odgovorna: Patricia Beth, ovovremena izumiteljka i oftalmologinja, iz
Harlema, New York, Sjedinjene Države. Prva doktorica Afroamerikanka
koja je registrovala medicinski patent. 1986. izumila je sondu Laserphaco Probe,
koja je pokrenula revoluciju u liječenju sive mrene. Ovaj medicinski
uređaj poboljšavao je upotrebu lasera u svrhu odstranjivanja očne mrene,
najčešćeg uzroka gubitka vida kod osoba starijih od četrdeset godina i
glavnog uzroka sljepila u svijetu. Takođe je bila prva žena član
Instituta za oči Jules Stein, prva žena koja je vodila
postdoktorantski program iz oftalmologije i prva žena izabrana u počasno
osoblje Medicinskog centra UCLA. Napisala je više od stotinu naučnih
članaka.
Optički kabl
Američka fizičarka Shirley Jackson smislila je veliki broj izuma.
Prvo moramo reći da je, diplomiravši na Masačusetskom institutu za
tehnologiju 1973, bila prva Afroamerikanka koja je odbranila doktorat iz
nuklearne fizike na MIT-u. Među njenim pronalascima, izdvajaju se
pokusi iz teorijske fizike koji su utabali put za brojne pomake u
oblasti telekomunikacija, uključujući telefon s tonskim biranjem,
prenosivi telefaks, identifikator poziva, poziv na čekanju i kabl od
optičkih vlakana.
VoIP
Žena koja je izumila VoIP (“glas preko IP-a”), tehnologiju koja
omogućuje audio i videokomunikaciju putem interneta, zove se Marian
Croak. Priznato joj je da je, kao programerka, razvila većinu
karakteristika glasovnog protokola za internetsku komunikaciju, što je
dovelo do njegovog prihvaćanja širom planete. Ova Afroamerikanka ima u
svom vlasništvu više od 125 patenata iz oblasti tehnologije VoIP-a,
upravo one tehnologije kojom se služe popularne kompanije poput Skypea i
Zooma.
Korekturni lak
I dan-danas ga koristimo. Korektor je izumila Amerikanka Bessie
Nesmith Graham, daktilografkinja i produkt-dizajnerica, koja je, radeći
kao sekretarica, kreirala ovu tekućinu za ispravke, koja nije ništa
drugo do bijela tvar koja se brzo suši nakon nanošenja na list papira
prekrivajući tako tipografske greške. Naime, osmislila ga je za ličnu
upotrebu, ali je na kraju pokrenula vlastitu kompaniju, Liquid Paper Corporation, kako bi proizvod izbacila na tržište.
Papirna vrećica s ravnim dnom
Papirna vrećica s ravnim dnom tvorevina je američke izumiteljke
Margaret Knight, izuzetno plodne inovatorke s kraja XIX vijeka. Štaviše,
zvali su je “gospođa Edison” ili “Edisonka” poredeći je s izumiteljem
Thomasom Alvom Edisonom i uživala je veliku slavu u javnosti. Knight je
osmislila sigurnosni uređaj za tkalačke strojeve. Takođe, prvi patent
joj je odobren 1871, zbog kojeg je i nazivamo izumiteljkom, za mašinu
koja reže, presavija i lijepi papirne vrećice s ravnim dnom, pri čemu se
ukida potreba da ih radnici ručno i polako izrađuju (na taj način je
mehanizirala cijeli proces proizvodnje: rezanje, presavijanje i
lijepljenje), a i mnoge druge njene ideje našle su primjenu. Sve u
svemu, za života registrovala je 27 patenata za razne izume, među koje
spadaju mašine za izradu cipela, “štitnik za odjeću” koji sprečava da se
fleke od znoja pojavljuju na tkanini, motor s rotirajućim klipom i
motor s unutrašnjim sagorijevanjem.
Prenosivi rendgen
Vjerovatno najpoznatija izumiteljka i naučnica u našoj selekciji.
Riječ je o Marie Curie: pored toga što je otkrila radioaktivnost zajedno
s hemijskim elementima polonijem i radijem, ova žena, koja je cijeli
život posvetila nauci, izumila je prvi mobilni aparat za radiografiju.
Radilo se o automobilu opremljenom rendgenskim aparatom, tamnom komorom
za razvijanje filma i dinamom koji je proizvodio neophodnu energiju,
tako da je jedino bio potreban motor automobila kako bi njen izum bez
problema funkcionisao. Izum koji je spasio od smrti hiljade vojnika u
Prvom svjetskom ratu i promijenio medicinu. Marie Curie je prva žena
okrunjena Nobelovom nagradom, iako je tu čast morala dijeliti sa
suprugom Pierreom i drugim naučnikom, Henrijem Becquerelom, koji je
radio na sličnim istraživanjima radioaktivnosti u isto doba kad i bračni
par Curie. Znamo i da su joj sve te godine rada s radioaktivnim
elementima ispostavile fakturu, te je preminula 1934. od aplastične
anemije, bolesti povezane s izloženošću radijaciji.
Akvarij
Ko je izmislio akvarij? Francuska prirodoslovka Jeanne
Villepreux-Power, zaljubljena u pomorsku biologiju, stoji iza nastanka
akvarija kao sredstva za istraživanje morskog svijeta. Zahvaljujujući
akvarijima, istraživači i znatiželjnici su morski život mogli proučavati
s većom lakoćom. Villepreux-Power je napravila prvi stakleni akvarij da
bi mogla posmatrati mekušce vrste Nautilus u kontrolisanim uslovima,
dokazujući da isti proizvode vlastitu ljušturu, a ne da je posuđuju od
drugih organizama, što je dotad važilo kao opšteprihvaćeno mišljenje.
Bila je u potpunosti samouka i, bez sumnje, jedna od pionira u očuvanju
prirode. Bila je prva žena primljena u članstvo Katanijske akademije,
kao i desetak drugih naučnih akademija.
Aparat za sladoled
Amerikanka Nancy Johnson kreirala je aparat za pravljenje sladoleda,
uređaj zasnovan na zamrzivaču za sladoled s ručicom, a koji datira iz
1843. Stroj je bio jedna vrsta miksera za sladoled s ručicom koji je
nastao upravo zato što je ovoj izumiteljki pravljenje sladoleda uzimalo
previše vremena (uvijek ručno i uz dosta napora). Tako da je taj
pronalazak skratio proces. Uskoro je njen izum stekao slavu te su mnoge
prodavnice nudile sladoled napravljen pomoću tog frižidera koji je
označio prekretnicu u proizvodnji ove poslastice.
Pogonski sistem na bazi hidrazina
Aeronautička inžinjerka Yvonne Brill patentirala je pogonski sistem
pomoću hidrazina, koji omogućuje da se satelit održi u fiksnoj
geostacionarnoj orbiti duže vremena i s većim korisnim teretom nego što
je bio slučaj pri ranijim postupcima. To je bilo 1967. Upravo tako,
izmislila je pogonski sistem koji sprečava da komunikacijski sateliti
izlete iz orbite. Isprva je htjela studirati inžinjerstvo, ali je
univerzitet odbio da je primi zato što smještaj za žene nije bio
predviđen. Brill je dala svoj doprinos brojnim projektima, u šta
spadaju: pogonski sistemi za TIROS, prvi meteorološki satelit; Nova, serija nacrta za rakete koji su se koristili za američke misije na Mjesec; Explorer 32, prvi satelit u visokoj atmosferi, i Mars Observer, koji je 1992. zamalo ušao u orbitu Marsa prije nego što je izgubio komunikaciju sa Zemljom.
Programski jezik COBOL
Renomirana američka matematičarka i informatička ekspertica Grace
Hopper udarila je temelje programskom jeziku COBOL, kompajleru koji je
bio izuzetno važan za razvoj savremene informatike. Prva je programerka
koja je koristila računar Harvard Mark I, stroj od pet tona koji je
zauzimao cijelu jednu prostoriju. Pored djelovanja na području
informatike, Hopper se izdvaja i po velikom patriotizmu, do te mjere da
je jedan razarač američke mornarice ponio njeno ime: USS Hopper.
GPS
Uloga američke matematičarke Gladys West bila je ključna za nastanak
satelitskog navigacijskog sistema, GPS-a. Zahvaljujući njenom trudu,
razvijen je najpoznatiji globalni pozicioni sistem na svijetu, bez kojeg
su se ranije mnogi od nas gubili na cestama. Nakon školovanja na
univerzitetu gdje su je muškarci brojčano nadmašivali, ova
Afroamerikanka počela je raditi za Naval Surface Warfare Center.
Podaci koje je prikupila analizom satelita i kroz programiranje
IBM-ovog kompjutera s ciljem dobijanja preciznih izračuna oblika Zemlje
postali su temelj aktuelnog GPS-a.
Sigurnosni sistem
Prvi sigurnosni sistem za kućanstva izumila je Afroamerikanka koja je
radila kao medicinska sestra. Zabrinuta za prijetnje po sigurnost u
svome domu, Marie Van Brittan Brown je osmislila sistem uzbunjivanja za
slučaj da se nepoznata lica približe vratima, pri čemu uređaj
uspostavlja kontakt s nadležnim organima u najkraćem mogućem vremenu.
Njen izvorni pronalazak činili su špijunke, kamera, monitori i
dvosmjerni mikrofon. Kruna svega bilo je dugme za alarm koje bi, na
pritisak, smjesta obavijestilo policiju. Njen patent postavio je temelje
za moderni sistem videoobezbjeđenja koji se široko koristi za nadzor,
sigurnosne sisteme za kućanstva, alarmne uređaje s tasterima, prevenciju
kriminala i praćenje saobraćaja. Brown i njen suprug, koji joj je, kao
električar, pomogao pri izradi uređaja, registrovali su patent 1969.
Prvi te vrste.
Antirefleksno staklo
Katharine Blodgett bila je prva žena koja je doktorirala fiziku na
Univerzitetu u Cambridgeu davne 1926. Godine 1938. je izmislila
mikrofilm od barijevog stereata, opnu koja svim vrstama stakla oduzima
odsjaj – pronalazak koji se redovno upotrebljava pri izradi naočala,
fotoaparata, teleskopa, leća za projektore, mikroskopa itd. U svojoj
karijeri registrovala je osam patenata u SAD-u i dva u Kanadi.
Grudnjak
Odjevni predmet koji je, rekli bismo, ženama promijenio život.
Brushalter, odnosno grudnjak kreirala je Caresse Crosby. Odakle dolazi
ideja? Crosby je kao djevojka živjela u New Yorku i bila je sita
glomaznih i sputavajućih korseta koje su žene morale nositi. Živahnog
duha, dizajnirala je “grudnjak s otvorenim leđima”. Patentirala ga je
1914. i zatim osnovala preduzeće Fashion Form Brassière Company s namjerom da ga proizvodi i prodaje, međutim na kraju je prodala patent firmi Warner Brothers Corset Company za samo 1.500 dolara, koja će onda masovno prodavati njene grudnjake širom svijeta.
Grijanje pomoću kotla
Afroamerikanki Alice H. Parker trebamo biti zahvalni što zimi ne
umiremo od hladnoće. Izmislila je kotao za centralno grijanje zgrada i
kuća. Nedugo nakon Prvog svjetskog rata, Parker je pronašla način kako
da se kuće održe toplima bez potrebe za ognjištem unutar domaćinstva.
Patent je predstavljen 23. decembra 1919. Njen sistem centralnog
grijanja koristio je cijevi ispunjene zrakom za distribuciju toplote po
kući, a pokretala ga je centralna peć na prirodni gas. Ovaj izum
omogućio je da se kontroliše količina toplote koja dopire do raznih
dijelova zgrade i otvorio vrata za sisteme centralnog grijanja koje
upotrebljavamo danas.
Piše: Sarah Romero, Muy Interesante
Prevod: Nihad Hasanović, NOMAD