Prostor bivše Jugoslavije ima izrazito dugu i bogatu kinematografsku tradiciju, posmatrano čak i sa evropskog aspekta. Primjera radi, prve kino-predstave u Beogradu su održavane još 1896. godine, svega nekoliko mjeseci nakon senzacionalnog otkrića pokretnih slika od strane braće Lumiere. Engleski snimatelj Arnold Wilson već je 1904. godine napravio prvi film na ovdje opserviranom području. Riječ je o “dokumentarcu” pod naslovom “Krunisanje kralja Petra I Karađorđevića”. Naravno, ultradinamika novog milenijuma ne dozvoljava da se život odvija isključivo na osnovu (pra)starih lovorika, ali bogatstvo ex-jugoslovenske filmske tradicije svakako predstavlja izuzetan intro za sam film u kontekstu mogućnosti da ova umjetnost ostvari ključnu ulogu na planu pomirenja na prostoru Balkana.
Djela pojedinih autora iz perioda Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije osvojila su vrijedne nagrade na internacionalnim manifestacijama. Radovi kao što su “Skupljači perja” Aleksandra Petrovića (iz 1967. godine), “Otac na službenom putu” Emira Kusturice (1985.), ili “Kuduz” Ademira Kenovića (1989.) svakako su biseri evropske filmske umjetnosti. Ono što ih je krasilo bilo ja izrazita neortodoksnost. Takav pristup je vremenom implicirao da Jugoslavija i njena umjetnost na Zapadu uživa daleko drugačiji tretman od drugih zemalja iz socijalističkog segmenta Evrope. Štaviše, sama filmska inercija u mnogome je pokretala stvari u samoj Jugoslaviji, odnosno film je u globalu bio jedno od središta liberalizma u tadašnjem socijalističkom monolitizmu. Ovaj pristup bio je i jeste osnovni putokaz mladoj generaciji autora koja svojim djelima takođe teži ka prevazilaženju monolitističkih koncepcija, ovaj put oličenih u slijepoj nacionalističkoj mržnji.
Sama priroda filma daje ovoj umjetnosti sjajne mogućnost da zbližava ljude, ovdje se, naravno, ne radi o nekom prisilnom ponovnom ujedinjavanju, i stvaranju nove Jugoslavije (kako se obično od strane protivnika determiniše svaki filmski i bilo koji drugi pokušaj koji se ne nalazi na “nacionalnoj liniji”), nego o stvaranju novog, pozitivnog ozračja između naroda na području bivše Jugoslavije. Ovo prevashodno proizilazi iz činjenice da je film “masovna” umjetnost, te je kao takav sposoban da za vrlo kratko vrijeme utiče na veliki broj ljudi. Za područje Balkana u cjelini svakako nije zanemariva činjenica i da je film u globalnoj konstelaciji prilično pristupačna zabava, odnosno neuporedivo jeftinija za konzumiranje od mnogih svojih takmaca.
Neki filmovi koji su nastali na ex-jugoslovenskom prostoru tokom posljednjih sedam godina (tj. od 1995. godine, kada je završen rat u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini) su postigli potpuno nove standarde u kontekstu odnosa prema tragičnoj prošlosti. Pogotovo su hrabri bili potezi onih koji su odmah po završetku rata krenuli u obračun sa ideologijama koje su bile usmjerene protiv razvoja slobodne misli i samim tim objektivnog poimanja dešavanja na Balkanu prethodnih godina. Nažalost, svi autori nisu bili na liniji ovakvog prikazivanja stvarnosti, pa je tako došlo do stvaranja izvjesnog broja filmskih djela koja su bila isključivo u službi političkih ideologija koje su zagovarale opstanak mržnje.
Međutim, pojavljuju se autori koji se tako ideološki obojenom načinu predstavljanja stvarnosti, gdje je pretjerana patetika bila najčešće u prvom planu, suprotstavljaju sredstvima karakterističnim upravo za ex-jugoslovensku filmsku tradiciju. Humor, ironija, sarkazam – te ultimativne vrijednosti jugoslovenske kinematografije, na pijedestal podignute prevashodno kroz kultna djela režisera Slobodana Šijana, došle su naročito do izražaja u djelima autora kao što su Vinko Brešan iz Zagreba i Srđan Dragojević iz Beograda. Istim duhom odiše i film “Ničija zemlja” Oskarom nagrađenog sarajevskog autora Danisa Tanovića.
“Kako je počeo rat na mom otoku” Vinka Brešana i “Lepa sela lepo gore” Srđana Dragojevića, nastali u godini neposredno nakon završetka rata, bili su prvi filmovi koji su nastojali sagledati krvave događaje iz prethodnh godina bježeći iz klasičnih crno-bijelih klišea. Još jednom treba naglasiti hrabrost ovih autora, jer su oni svojim djelovanjem svjesno prihvatali sasvim izvjesno anatemisanje od strane velikog djela populacije u svojim matičnim državama, nebitno da li je u pitanju Hrvatska ili SR Jugoslavija. Humor kojim su protkana spomenuta ostvarenja u svakom slučaju nije predstavljao bilo kakvo potcjenjivanje ozbiljnosti svega što se dešavalo tokom rata u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Nepobitna je činjenica da je ovakav pristup omogućavao navedenim filmovima da steknu širu publiku, te da budu prihvaćeni i na “drugoj strani”. Naime, naglašena patetika u prikazivanju događaja iz razdoblja 1991-1995, mada ne isključivo, u velikom broju slučajeva bila je u znatnom raskoraku s objektivnošću, što je definitivno impliciralo formiranje vječnog kruga jednostranih optužbi.
Posebno je interesantno da su i Brešan i Dragojević, potpuno nezavisno jedan od drugog, u svojim narednim djelima ubacili elemente u kojima je značajna bila ikonografija bivše države. “Maršal” Vinka Brešana (iz 1998.) godine svakako je jedno od najuzbudljivijih ostvarenja iz cijelog “ciklusa”. Retro-segmenti koji su kroz film vrlo efikasno i umjesno provedeni, odnosno podvrgnuti specifičnoj analizi, predstavljaju naročitu vrijednost i otvaraju nove mogućnosti prevashodno u kontekstu pobijanja neistina koje su posljednih godina razvijale pod patronatom rastućih nacionalizama na prostoru Balkana. Priča o elementima zajedničke prošlosti ipak je jedna od osnovnih smjernica za implementiranje odlučujućeg utiska na planu zbližavanja ljudi koji su se donedavno međusobno besmisleno uništavali. Humorni retro-elementi takođe su značajni u inače tmurnom filmu “Rane” Srđana Dragojevića (1998.). Ovdje su kristalo jasno vidljive refleksije novog vremena na život običnih ljudi, odnosno vidi se kako je ratno bezumlje djelovalo i na ona područja koja samim ratom nisu bila direktno pogođena, bar u razdoblju 1991-1995 (Beograd). Kako su se razvijali tragični primjeri alijenacije još je plastičnije prikazano u remek-djelu Gorana Paskaljevića “Bure baruta” (takođe 1998.).
Mora se primjetiti da je u opštoj konstelaciji pozitivno što neki blockbusteri svjetske produkcije nisu ostavili značajniji trag na balkanskom prostoru, odnosno što ih ni kritika ni publika nisu značajnije prihvatili. Naime, u tim ostvarenjima (a klasični primjeri su “The Peacemaker” Mimi Leder iz 1997. godine, te “Savior” Predraga Antonijevića iz 1998., bogate produkcije sa zvijezdama kao što su George Clooney i Nicole Kidman ili Dennis Quaid i Nastassja Kinski) demonstrirano je najčešće elementarno nepoznavanje novije istorije Balkana. Velika je šteta što je situacija sa stranom produkcijom takva kakva jeste, jer bi dobro (u prvom redu objektivno) internacionalno ostvarenje imalo u stvari najveće šanse da bude prihvaćeno od svih u bivšoj Jugoslaviji.
Sve značajniji segment uticaja filma na pomirenje među narodima Balkana je i dinamičan razvoj kvalitetnog dokumentarnog filma. Političke promjene koje su tokom 2000. godine zadesile Hrvatsku i SR Jugoslaviju omogućile su ovakav tok događaja. Tako je danas postalo moguće (što je do prije samo nekoliko godina bilo potpuno nezasmislivo) da se na televiziji u Hrvatskoj može vidjeti film o zločinima počinjenim nad srpskim civilima 1995. godine, dok je u Srbiji prikazivan film o masakru u Srebrenici. Film “Oluja nad Krajinom” prošle godine tragično preminulog hrvatskog autora Božidara Kneževića jedan je od najznačajnijih kinematografskih događaja u posljednjih deset godina, pri čemu ne treba umanjivati ulogu poznatog hrvatskog novinara Denisa Latina, koji je omogućio da se isti u Hrvatskoj prikaže na državnoj televiziji.
Kruna svih kinematografskih napora na teritoriji bivše Jugoslavije stigla je marta 2002. godine u vidu Oskara za film “Ničija zemlja” Danisa Tanovića. To je izuzetan podsticaj za ovdašnju filmsku umjetnost, jer za očekivati je da će u Bosni i Hercegovini i u okruženju doći do nove kinematografske ekspanzije koja će uz nastavak započetog procesa još više približiti ljude koji su se u jeku procesa opšte integracije odlučili za anahronu dezintegraciju.