Danas vam donosimo treću lekciju iz knjige “O tiraniji: Dvadeset lekcija iz dvadesetog vijeka”, američkog istoričara i profesora s Yalea, Timotija Snajdera.
Lekcija 3: Čuvajte se jednopartijske države
Stranke koje su reorganizovale države i ugušile rivale nisu bile svemoćne od samog početka. Iskoristile su istorijski momenat da svojim protivnicima politički život učine nemogućim. Radi toga, podržite višepartijski sistem i branite pravila demokratskih izbora. Glasajte na lokalnim i državnim izborima dok god možete. Razmotrite da se i sami kandidujete.
Tomas Džeferson vjerovatno nikada nije izjavio da je „stalni oprez cijena slobode“, ali ostali Amerikanci njegove ere svakako jesu. Kada o ovoj izreci razmišljamo danas, mislimo na naš opravdani oprez prema spolja, ka neprijateljski raspoloženim drugim stranama. Sebe vidimo u gradu na vrh brda, uporištu demokratije, dok gledamo na opasnosti koje dolaze izvana. Međutim, smisao izreke bio je potpuno drugačiji: ljudska priroda je takva da se američka demokratija mora braniti od Amerikanaca koji bi iskoristili te slobode da tu demokratiju unište. Američki abolicionista, Vendel Filips, zaista je rekao „Vječna budnost je cijena slobode“ . I još je dodao „Manna narodne slobode mora se skupljati svakog dana, ili će istruliti.“
Kretanja u savremenoj evropskoj demokratiji potvrđuju mudrost tih riječi. Dvadeseti vijek svjedočio je najiskrenijim pokušajima da se „franšiza“ proširi i da se uspostave trajne demokratije. Pa ipak, demokratije koje su se javile poslije Prvog svjetskog rata (a i Drugog) često su propadale kada je jedna partija preuzimala vlast u nekoj kombinaciji izbora i državnog udara. Stranka ohrabrena povoljnim izbornim rezultatom, ili motivisana ideologijom, ili i jednim i drugim, mogla bi promijeniti sistem iznutra. Kada su fašisti, ili nacisti, ili komunisti, dobro prolazili na izborima 1930-ih ili 1940-ih, uslijedila je neka kombinacija spektakla, represije i parizer-taktike – odsijecanja slojeva opozicije, jedan po jedan. Većina ljudi bila je rastrojena novonastalom situacijom, neki su pozatvarani, a preostali brojno nadmašeni.
Junak jednog romana Dejvida Lodža kaže da, kada vodite ljubav posljednji put, ne znate da vam je to posljednji put. Takvo je i glasanje na izborima. Neki Nijemci koji su glasali za naciste 1932. bez sumnje su shvatali da bi to mogli biti zadnji razumno slobodni izbori za neko vrijeme, ali većina nije. Neki Česi i Slovaci koji su glasali za Čehoslovačku komunističku partiju 1946. vjerovatno su shvatali da glasaju za kraj demokratije, ali većina je pretpostavljala da će imati još jednu šansu. Ne sumnjam da Rusi koji su glasali 1990. nisu mislili da će to biti posljednji slobodni i fer izbori u njihovoj istoriji, ali se (do danas) pokazuje da jesu. Bilo koji izbori mogu biti posljednji, ili u najmanju ruku posljednji u životu osobe koja glasa. Nacisti su ostali na vlasti dok nisu poraženi u Drugom svjetskom ratu 1945. Čehoslovački komunisti do kolapsa njihovog sistema 1989. godine. Ruska oligarhija, uspostavljena nakon izbora 1990. nastavlja da funkcioniše i promoviše spoljnu politiku koja je dizajnirana da uništava demokratiju na drugim mjestima.
Da li se istorija tiranije može primijeniti i na slučaj SAD? Rani Amerikanci koji su govorili o „vječnoj budnosti“ svakako su mislili tako. Logika sistema kojeg su osmislili bila je da ublaži posljedice naših realnih nesavršenosti, a ne da slavi našu imaginarnu savršenost. Mi se svakako susrećemo, kao i stari Grci, sa problemom oligarhije – prijetnjom koja raste sa rastom razlike u bogatstvu do koje dovodi globalizacija. Ta čudna američka ideja, da je davanje novca političkim kampanjama zapravo sloboda govora, u stvari znači da veoma bogati imaju mnogo više „govora“, pa posljedično i daleko veću glasačku moć, u odnosu na ostale građane. Mi vjerujemo da imamo sistem kontrole i kontrateže, ali rijetko smo se susretali sa situacijom kakvu imamo sada , kada manje popularna od dve stranke kontroliše svaki nivo vlasti na saveznom nivou, kao i većinu po saveznim državama. Stranka koja ima takvu kontrolu, predlaže par politika koje su popularne na najširem društvenom planu, a nekoliko (više od par) koje su opšte uzevši nepopularne – na taj način slabi demokratiju ili kreira strah od iste.
Još jedna rana američka uzrečica kaže „gdje završavaju godišnji izbori, počinje tiranija.“ Da li ćemo mi, u retrospektivi, gledati na izbore 2016. kao Rusi na izbore 1990. ili Česi izbore 1946. ili Nijemci izbore 1932?
To, za sada, zavisi od nas. Puno toga ima da se uradi na popravljanju elektorskog sistema, tako da svaki građanin ima jedan, jednakovrijedan glas, i da se kao takav broji. Potrebni su nam papirnati glasački listići, sa njima se ne može manipulisati na daljinu, i uvijek se mogu ponovo prebrojati. Taj posao može se obavljati i na lokalnom i na saveznom nivou. Možemo biti sigurni da će izbori 2018. ukoliko se dese, biti test američke tradicije. U međuvremenu, ima dosta toga da se uradi.
Lekcija 4: Preuzmi odgovornost za lice svijeta
Simboli današnjice omogućavaju stvarnost sutrašnjice. Primijetite svastike i druge znakove mržnje. Ne gledajte na drugu stranu, ne navikavajte se na njih. Uklonite ih sami i dajte primjer ostalima da urade isto.
Život je političan, ne zato što je svijet briga kako se osjećate, već zato jer svijet reaguje na vaše činjenje. Mali izbori koje pravimo i sami su neka vrsta glasa, koji čine manje ili više vjerovatnim da će se u budućnosti održati slobodni i fer izbori.
U svakodnevnoj politici, naše riječi i geste, ili njihovo odsustvo, imaju veliki značaj. Nekoliko ekstremnih (i manje ekstremnih) primjera iz 20. vijeka mogu nam pokazati kako i zašto.
U Sovjetskom Savezu u vrijeme Josifa Staljina, napredni farmeri su na propagandnim posterima bili prikazani kao svinje – dehumanizacija koja u ruralnom okruženju jasno sugeriše klanje. To je bilo na početku 1930-ih, kad je Sovjetska država pokušavala da zagospodari selima i izvuče kapital za brzinsku industrijalizaciju. Seljaci koji su imali više zemlje ili stoke od ostalih, bili su prvi u redu da izgube što su imali. Komšija koji je portretisan kao svinja je neko čiju zemlju možete uzeti. Ali oni koji su slijedili tu logiku simbola, došli su na red da i sami postanu žrtve. Nakon što su siromašnije seljake okrenuli protiv bogatijih,
Sovjetska vlast je onda oduzela zemlju od svih, za nove kolektivne farme. Kada je završena, kolektivizacija je donijela glad kod većine Sovjetskog seljaštva. Milioni ljudi u Sovjetskim Republikama Ukrajini, Kazahstanu i Rusiji, umrli su užasnom i ponižavajućom smrću u periodu 1930-1933. Tokom ovog perioda, bilo je slučajeva uzimanja ljudskog mesa sa leševa umrlih.
Godine 1933. dok je glad u SSSR dostizala svoj vrhunac, Nacistička stranka dolazi na vlast u Njemačkoj. U euforiji pobjede, nacisti su pokušali da organizuju bojkot Jevrejskih prodavnica. U početku to nije bilo naročito uspješno. Međutim, praksa obilježavanja jedne radnje kao „Jevrejske“ a druge kao „Arijevske“ bojom na okviru prozora ili na zidu, uticala je na način na koji su Nijemci posmatrali ekonomiju u svom domaćinstvu. Radnja označena kao „Jevrejska“ nije imala budućnost. Postajala je predmet gramzivog plana.
Pošto je imovina označena kao etnička, zavist je transformisala etiku. Ako su radnje mogle biti „Jevrejske“, šta je sa ostalim kompanijama i imovinom? Želja da Jevreji nestanu, možda potisnuta isprva, narasla je podstaknuta pohlepom. Tako su Nijemci koji su označili radnje kao „Jevrejske“ učestvovali u procesu kojim su Jevreji zaista nestali – baš kao i oni koji su bili samo nijemi posmatrači. Prihvatanje ovakvog označavanja kao prirodnog dijela urbanog pejsaža već je predstavljalo kompromis sa ubistvenom budućnošću.
Jednog dana mogla bi vam se ukazati prilika da pokažete simbole lojalnosti. Osigurajte da ti simboli uključuju ostale građane, a ne da ih isključuju. Čak je i istorija značaka na reveru daleko od nevine. U nacističkoj Njemačkoj 1933. ljudi su nosili na reveru značke sa natpisom „Da“ tokom izbora i referenduma koji su potvrdili jednopartijsku državu. U Austriji 1938. su ljudi, koji ranije nisu bili nacisti, počeli da nose značke sa svastikom. Ono što može izgledati kao gesta ponosa, može biti izvor za isključivanje. U Evropi 30-ih i 40-ih godina 20. vijeka neki ljudi su izabrali da nose svastiku, a onda su neki drugi morali da nose žutu zvijezdu.
Istorija kasnog komunizma, kada više niko nije vjerovao u revoluciju, nudi nam posljednju lekciju o simbolima. Čak i kada su građani demoralisani i žele samo da ih se ostavi na miru, javni markeri mogu održavati sistem tiranije. Kada su Čehoslovački komunisti pobijedili na izborima 1946. a zatim potpuno preuzeli vlast nakon prevrata 1948. mnogi građani Čehoslovačke bili su u euforiji. Kada je intelektualac-disident, Vaclav Havel, napisao „Moć nemoćnih“ tri decenije kasnije, 1978. godine, objašnjavao je kontinuitet represivnog režima u čije ciljeve i ideologiju je još uvijek vjerovao određeni broj ljudi. Ponudio je parabolu sa vlasnikom piljarnice koji u svoj izlog stavi natpis „Proleteri svih zemalja, ujedinite se!“. Nije u pitanju to da on zapravo odobrava ovaj citat iz „Komunističkog manifesta“. On stavlja taj natpis u izlog da bi mogao u miru da se posveti svakodnevnim stvarima bez problema sa predstavnicima vlasti. Kada svi prate istu logiku, javna sfera je prekrivena znakovima lojalnosti, a otpor postaje nezamisliv. Riječima samog Havela:
Vidjeli smo da pravo značenje slogana u izlogu piljarnice nema nikakve veze sa onim što tekst slogana zapravo govori. Pa ipak, pravo značenje je prilično jasno i opšte razumljivo, jer je kôd dobro poznat: vlasnik piljarnice iskazuje svoju lojalnost na jedini način razumljiv režimu; tj. prihvatajući propisani ritual, prihvatajući navodno za stvarno, prihvatajući propisana pravila igre, čineći tako mogućim da se igra nastavlja i da uopšte postoji kao takva.
A šta će se desiti, pitao je Havel, ako više niko ne igra igru?
Lekcija 5: Sjetite se profesionalne etike
Kada politički lideri daju negativan primjer, profesionalna predanost pravičnoj praksi postaje još važnija. Bez pravnika, teško je potkopati vladavinu prava u državi, ili provoditi montirane sudske procese bez sudija.
Autoritarnim režimima potrebni su poslušni javni službenici, a direktori koncentracionih logora traže biznismene zainteresovane za jeftinu radnu snagu.
Prije Drugog svjetskog rata, čovjek po imenu Hans Frank bio je Hitlerov lični advokat. Nakon njemačke invazije na Poljsku 1939. godine, Frank je postao guverner okupirane Poljske, njemačke kolonije gdje su pobijeni milioni Jevreja i drugih građana Poljske. Jednom se hvalisao da nije bilo dovoljno drveća da bi se napravilo dovoljno papira za postere kojima bi se najavile sve planirane egzekucije. Frank je tvrdio da je svrha zakona da služi rasi, pa ono što je za rasu izgledalo dobro, postajalo je zakon. Sa ovakvim argumentima, njemački pravnici mogli su sebe uvjeravati da su zakoni i propisi tu da služe njihovim projektima osvajanja i destrukcije, a ne da ih sprečavaju.
Čovjek koga je Hitler izabrao da nadgleda anektiranje Austrije, Artur Sajs Inkvart, bio je pravnik koji je kasnije rukovodio okupacijom Nizozemske. Pravnici su bili veoma zastupljeni među komandantima Einsatzgruppen, specijalnih jedinica koje su izvršile masovna ubistva Jevreja, Roma, pripadnika poljske elite, komunista, ljudi sa tjelesnom manom i drugih. Njemački (i neki drugi) ljekari sudjelovali su u užasavajućim medicinskim eksperimentima u koncentracionim logorima. Biznismeni iz I.G. Farben i drugih njemačkih firmi eksploatisali su rad zatvorenika iz koncentracionih logora, getoiziranih Jevreja, te ratnih zarobljenika. Javni službenici, od ministara do sekretarica, nadgledali su i bilježili sve to.
Da su pravnici poštovali normu da nema egzekucije bez suđenja, da su ljekari prihvatili pravilo da nema operacija bez pristanka, da su biznismeni prihvatili zabranu roblja, da su birokrate odbile da vode papirologiju oko ubistava, nacističkom režimu bilo bi mnogo teže da izvrši sve nepojmljive zločine po kojima ga pamtimo.
Profesije mogu kreirati oblike etičke konverzacije kakvi su nemogući između usamljenog pojedinca i udaljene vlade. Ako bi ljudi koji se bave jednom profesijom vidjeli sebe kao grupu sa zajedničkim interesom, sa normama i pravilima koji ih u svako doba obavezuju, onda bi oni mogli da steknu povjerenje i neku istinsku snagu. Profesionalna etika mora da nas vodi upravo onda kada nam kažu da „situacija predstavlja izuzetak“. Ne postoji nešto kao što je „samo izvršavanje naredbi“. Ukoliko ljudi koji se bave određenom profesijom pomiješaju specifičnu etiku zanata sa emocijama u datom trenutku/situaciji, onda bi se mogli naći u situaciji da govore i čine stvari za koje bi ranije tvrdili da su nezamislive.
Lekcija 6: Čuvajte se paravojski
Kada ljudi s oružjem koji su uvijek tvrdili da su protiv sistema počnu nositi uniformu i marširati sa slikom lidera, kraj se bliži. Kada se pro-liderske paravojne formacije pomiješaju sa regularnom policijom, kraj je stigao.
Većina vlada sve vrijeme pokušava da ima monopol nad nasiljem. Ako samo vlast može legitimno koristiti silu, a njena upotreba je ograničena zakonom, tada oblici politika koje uzimamo zdravo za gotovo postaju mogući. Nemoguće je provesti demokratske izbore, voditi sudske procese, donositi i primjenjivati zakone, ili obavljati bilo koju drugu tihu aktivnost vlade, ukoliko bilo koje druge strukture, osim vladinih, mogu koristiti silu. Iz ovog prostog razloga, pojedinci i stranke koje žele da potkopaju demokratiju i vladavinu zakona, osnivaju i finansiraju nasilničke organizacije koje se onda uključuju u politiku. Takve grupe mogu preuzeti oblik paravojnog krila političke stranke, lične straže određenog političara – ili naoko spontane građanske inicijative, za koju se obično ispostavi da ju je organizovala neka stranka ili njen lider.
Naoružane grupe najprije degradiraju politički poredak, a zatim ga transformišu. Nasilne desničarske grupe, poput Gvozdene Garde u Rumuniji, ili Partije Strelastog krsta u Mađarskoj, između dva svjetska rata, uznemiravali su svoje političke rivale. Nacističke udarne trupe su počele kao obezbjeđenje, čisteći hodnike i prostore od Hitlerovih oponenata tokom političkih skupova. Kao paravojne formacije, poznate kao SA i SS, kreirale su klimu straha koja je nacističkoj partiji pomogla na parlamentarnim izborima 1932. i 1933. godine. U Austriji 1938. godine, upravo su lokalne SA jedinice brzo iskoristile odsustvo uobičajenih lokalnih vlasti, da pljačkaju, premlaćuju i ponižavaju Jevreje, mijenjajući tako politička pravila i pripremajući put za nacističko preuzimanje zemlje. SS jedinice su rukovodile njemačkim koncentracionim logorima – zonama bez zakona u kojima uobičajena pravila nisu važila. Tokom Drugog svjetskog rata, SS su proširile bezakonje, koje je najprije isprobano u logorima, na kompletne evropske države pod njemačkom okupacijom. SS je započela kao organizacija izvan zakona, prerasla u organizaciju koja je prekršila sve zakonske okvire, i završila kao organizacija koja je prosto ukinula zakon.
S obzirom da Američka savezna vlada koristi plaćenike u ratnim operacijama, a vlade saveznih država u SAD plaćaju korporacijama da upravljaju zatvorima, upotreba sile u SAD je već visoko privatizovana. Ono što je novo je Predsjednik koji želi, dok mu traje mandat, održati lične bezbjednosne snage koje su tokom kampanje koristile silu protiv neistomišljenika. Dok je bio kandidat, Predsjednik je naredio privatnom obezbjeđenju da uklone političke protivnike sa mjesta održavanja skupa, ali i ohrabrio samu publiku da ukloni ljude koji su izražavali drugačije mišljenje. Protestanta bi najprije dočekali povici „Ua“, zatim glasni frenetični povici „USA“, a onda bi bio prisiljen da napusti skup. Tokom jednog skupa u kampanji, kandidat je rekao „Ostalo ih je još. Možda da izbacimo i preostale. Izbacite i preostale.“ Masa je zatim pokušala ukloniti ljude koji bi mogli biti neistomišljenici, sve vrijeme uzvikujući „USA“. Kandidat je samo dobacio: „Zar nije ovako zabavnije, nego uobičajeni, dosadni skup? Meni je ovo zabavno.“ Ovakva vrsta nasilja mase zamišljena je da promijeni političku atmosferu, i na koncu i jeste.
Da bi nasilje transformisalo ne samo atmosferu već i sam sistem, emocije političkih skupova i ideologija isključivanja moraju se ugraditi u obuku naoružanog obezbjeđenja. Oni najprije postaju izazov za policiju i vojsku, zatim ulaze u policiju i vojsku, i na koncu transformišu policiju i vojsku.
O knjizi
Knjiga O tiraniji proglašena je bestsellerom New York Times-a, prevedena na desetine jezika i prepoznata kao jedno od najvažnijih političkih štiva našeg vremena.
Ovo kratko, ali izuzetno snažno djelo — od svega 130 stranica — čita se u jednom dahu, ali ostavlja dubok i trajan trag. U vremenu u kojem sve više svjedočimo urušavanju demokratskih normi, normalizaciji mržnje, i reviziji istorije, ova knjiga nije samo korisno štivo — ona je građanska dužnost.
Knjigu je sa engleskog jezika preveo Branislav Blagojević.
Snyder je vrhunski poznavalac totalitarnih sistema, a u ovoj knjizi — svojevrsnom priručniku za otpor — povezuje iskustva iz najcrnjih trenutaka 20. vijeka s događanjima našeg vremena. Knjiga je pisana s američkim kontekstom na umu, u svjetlu dolaska Donalda Trumpa na vlast, ali poruke koje nudi prevazilaze granice i epohe. Svaka od 20 lekcija primjenjiva je i u našem društvenom i političkom okruženju: od napada na institucije i istinu, preko rastućeg nacionalizma, do pasivnosti građana.
„Za trijumf zla dovoljno je da dobri ljudi ne učine ništa“, poručuje Edmund Burke — a ova knjiga je upravo vodič za one koji ne žele da ostanu nijemi, pasivni i pokorni.
U ovoj i narednim objavama, prenosimo lekciju po lekciju, sa ciljem da Snajderove poruke dopru do što šire publike.