Dobitnik nagrade “Beogradski pobednik za roman godine” – “Pakrac” – je dramatična priča o traumatizovanom veteranu pakračkog ratišta koji svoje dane provodi na Bulevaru kralja Aleksandra, između pijace Đeram u Beogradu i iznajmljene garsonjere pune oružja. Društvo mu pravi grupa ljudi koji žive na margini društva: pijanice, narkomani, ulični svirači, prosjaci, policijski doušnici, sitni kriminalci, dileri droge i deviza, bivši ratnici. Autor knjige “Pakrac”, književnik i dobitnik Ninove nagrade, Vladan Matijević, daje čitaocima nesvakidašnji uvid u psihologiju ratnog veterana čije se lične traume prožimaju sa sveprisutnim nasiljem u Srbiji.
Iako je roman fokusiran i bavi se sudbinom pojedinca gurnutog u rat, on daje sliku sveopšteg propadanja čitavog društva u poslijeratnoj Srbiji. Roman obiluje crnim humorom koji odslikava srozavanje društvenih moralnih normi i načela: “Nedaleko se čula muzika, najgori mogući narodnjaci. Stanje naše nacije možda se, Pepi, najbolje odslikava u muzici koja se sluša.” Glavni junak romana kroz unutrašnji monolog se obraća Pepiju, prijatelju sa ratišta. On pokušava da odgonetne razloge zbog kojih je otišao u rat kao dobrovoljac i govori o onome što se očekivalo od njega u tom momentu: “Devedeset prve sam pucao u pravcu ljudi, jer je vladala takva praksa.” On govori da su postojale različite pobude zašto su ljudi odlazili na ratište, neki radi pljačke, “ali u dobrovoljce su se uglavnom javljali ljudi željni pucnjave i nezaboravne avanture.”
Roman je surov i često izaziva mučninu zbog događaja koje opisuje, obzirom na količinu nasilja i jednog sveopšteg beznađa kojim obiluje. On govori o svenarodnom ‘bavljenju politikom’ na jedan perfidan i poguban način: “Da li ima šta odvratnije od politike, Pepi, a ona je svima nama ušla u pluća, u želudac, u jetru, potopila nam mozak i srce, oslabila nam genitalije.” U isto vrijeme, autor na jedan zaista maestralan način predstavlja unutrašnji svijet, traumu, razmišljanja i osjećanja psihički bolesnih ratnih veterana, te njihovu kolektivnu zapuštenost.
Ovi ljudi su mahom prepušteni samima sebi, iako ih samo u Srbiji postoji više od 100.000. Matijevićev roman govori o njihovoj nevidljivosti, i zapuštenosti od strane državnih institucija, ali i čitavog društva koje, ako nije ravnodušno prema njima, onda ih prezire. Isto tako ukazuje na jednu opštu apatiju i ravnodušnost zajednice na svakodnevno nasilje kojim su okruženi, “Prolaznici se nisu obazirali na to što se događa pored njih, glava uvučenih u ramena nekud su žurili… ljudi [su] očigledno znali da munjevito skrenu pogled… ili da okrenu glavu od prizora koji ih se ne tiče.”
Mnoštvo scena u romanu govori o tome kako se glavni junak, dobrovoljac s pakračkog ratišta, osjeća danas u Srbiji. U jednoj od njih, glavnom junaku se obraća djevojka Ira koja, nakon što pročita njegovu vojnu knjižicu, postavlja pitanje:
“Ti si ratni veteran?”, upitala me je.
“Otkud nama veterani?”, odgovorio sam pitanjem. “Mi smo izgubili rat i ne možemo imati ratne veterane.”
Položaj veterana je težak, većina ih živi u siromaštvu, noseći se svakodnevno s teškim traumama.
“Neprestano su mi se vraćale slike iz Pakraca…Na tren su mojim umom sevnule krvave slike iz Pakraca.” Većina veterana pati od “nametljivih slika” ili “flashbackova” koje prate misli i snažna osjećanja krivice, bilo zbog učinjenog ili zbog propusta, možda najsnažnije zbog toga što su baš oni preživjeli, dok su drugi – njihovi saborci – poginuli. Glavni junak uvijek nosi sa sobom svoju vojnu knjižicu i fotografiju s ratišta na kojoj se nalaze njegovi poginuli drugari. Njega opsjeda želja i proganjaju misli da ubije nekoga, bilo koga.
Moguće je da je ista ova želja progonila i Krešimira Pahokija iz Donjeg Daruvara (51), ratnog veterana, penzionisanog vojnog policajaca koji se sumnjiči da je nedavno ubio šest osoba u Domu za stare u Daruvaru. Pahoki je 1996. godine odlikovan Spomenicom domovinske zahvalnosti, koja se počela dodjeljivati hrvatskim državljanima za časnu i uzornu službu za vrijeme nekadašnjeg predsjednika Hrvatske Franje Tuđmana. Psihijatri, upitani za mišljenje o ovom slučaju, komentarišu da se po samom činu vidi da je osumnjičeni Pahoki bio “pun bijesa i da je želio da se osveti”.
Matijević nam u svom romanu približava psihologiju neuravnoteženog iako liječenog veterana koji boluje od posttraumatskog stresnog poremećaja (PTSP). Istraživanja su pokazala da više od 60 odsto ratnih veterana pati od PTSP-a, a mnogi imaju problema s alkoholizmom. Osamdeset jedan odsto pojedinačnih dijagnoza kod te populacije su poremećaji mentalnog zdravlja. Većina ratnih veterana ima problema sa najužom porodicom, a česta pojava je i intergeneracijska trauma.
Spasoje Kulaga, osnivač i predsjednik Udruženja za podršku ratnim veteranima, porodicama i žrtvama rata u BiH “Pravi požar”, dobitnik Mirovne nagrade “Goran Bubalo” za 2023. godinu, kaže:
“Zvanične institucije nisu priznale prava ratnim veteranima vezana za PTSP, tako da imamo veliki broj veterana koji imaju visok stepen invaliditeta po osnovu fizičkih povreda, a nemaju niti minimalnu procjenu na osnovu traume i PTSP-a. Na taj način su direktno uticali i na zdravlje veterana koji žive sa traumom. Iz tog razloga mnogi veterani su u proteklim godinama počinili samoubistvo, mnogi imaju smanjen prag tolerancije prema svojim članovima porodice, ali i prema društvu. Neki od njih su utjehu pronašli u alkoholu i povlačenju iz društvenih dešavanja. Danas, oni žive na marginama društva, sami, ostavljeni, zaboravljeni, osjećajući se iskorišćenim, a potom odbačenim. Manji broj je uspio da se uz stručnu podršku izbori sa traumom i uz mnogo napora ima koliko-toliko ‘normalan život’.”
Kulagin opis stanja u kojem se ratni veterani nalaze u potpunosti odgovara opisu glavnog junaka iz Matijevićevog romana, koji je sam, odbačen od društva, bolestan i razočaran. O sličnim iskustvima pripovijedaju veterani sa sve tri nekada zaraćene strane u Bosni i Hercegovini, jer trauma ne poznaje etničke granice. Oni dijele svoje tegobe i razmišljanja o svojoj ulozi u ratu – 30 godina kasnije – u dokumentarnom filmu “Testament jednog vremena”. U ovom filmu veterani ratova iz 90ih govore o svom narušenom mentalnom i fizičkom zdravlju i teškoćama života u miru. Poput glavnog junaka iz Matijevićevog “Pakraca”, neki veterani traže stručnu pomoć, a neki, nažalost, ne, te se njihov život ne tako rijetko završava ubistvom i/ili samoubistvom. U romanu se ta “stručna pomoć” svodi na uzimanje propisane doze tableta, koje junak na kraju prodaje poznaniku narkomanu kako bi se prehranio. Prekid terapije će se pokazati fatalnim po njega.
Od završetka ratova 1990ih, medijski članci o nasilju veterana nad članovima porodice ili nad samim sobom su česti. Naslovi poput, “Umirovljeni branitelj presudio supruzi, pa sebi: ‘Svima je govorio da će je ubiti ako ga ostavi i nitko nije ništa poduzeo'”, opisuju kako je umirovljeni branitelj pucajući iz pištolja ubio suprugu u dnevnom boravku porodične kuće, da bi potom u kuhinji presudio i sebi. U martu ove godine, umirovljeni branitelj je raznio sebe tako što je legao na ručnu bombu, a potom je aktivirao. On je živio u stanu sa drugim veteranom, invalidom ranjenim u Kninu, i samoubistvo je počinio nakon njegovog izlaska iz stana.
Obojica ostavljeni od porodica odali su se alkoholu i bili potpuno zapostavljeni od zajednice i društva. O njima se baš niko nije brinuo, kao ni o glavnom junaku romana “Pakrac”.
Prema statističkim podacima, između 2005. in 2021. godine, 1632 hrvatskih branitelja je počinilo samoubistvo. Samo između 2007. i 2008. godine se ubio 181 hrvatski borac, što je za 79 više od godišnjeg prosjeka ili 43,4%. Veterani proteklog rata u Hrvatskoj postaju trajni zatočenici prošlosti. U romanu “Pakrac”, junakove psihoze dovode do njegove opsjednutosti željom da ubije nekoga, bilo koga, i tako se uklopi u svakodnevnicu koja obiluje crnom hronikom. Njegovoj psihopatiji i želji za nasilništvom doprinosi potpuni nedostatak mehanizama za uključivanje veterana u mirnodopsko društvo, te sveopšta nezainteresovanost istog da im se omogući bilo kakav doprinos razvoju civilnog društva.
Ovu je tezu skoro potvrdio i jedan od veterana koji sada učestvuje na radionicama za izgradnju mira kojoj sam nedavno prisustvovala: “Koliko je ulazak u rat težak, toliko je isto tako težak i izlazak iz rata i navikavanje na civilni život. Sve što nam je obećavano u ratu nije se obistinilo, i morali smo sami da se uhvatimo u koštac sa nedostatkom novca, izdržavanjem porodice i svim drugim stvarima koje nosi svakodnevni život za koji smo bili totalno nespremni. Gurnuti smo nazad u civilni život bez imalo vremena da preradimo traumu koju smo stekli tokom rata.”
Interesantno je, ali u isto vrijeme možda zabrinjavajuće, da je “Pakrac” jedan od rijetkih romana koji se bavi ratištem 90-ih. I sam autor govori da bi se očekivalo da se više pažnje obrati na ratne sukobe iz tog perioda, tri decenije nakon njihovog okončanja. “Ne znam zašto je to tako, godišnje se u Srbiji samo romana objavi preko dvesta. Možda bi trebalo barem u književnosti obratiti veću pažnju na posledice koje ratovi ostavljaju na ljudima. Psiholozi kažu da su ljudi posle rata suočeni sa različitim traumama i poremećajima u ponašanju.”
Ovo jeste čudno, jer se nekako čini da se svi bavimo samo ratom i teškom prošlošću, ali očigledno na pogrešan način i sa pogrešnim, ispolitizovanim temama. Malo koga interesuje da se bavi svim žrtvama i svim veteranima iz ratova 90-ih i njihovim traumama koje ne poznaju granice entiteta niti etniciteta. Od trauma boluju i žrtve i ratni veterani, bez obzira na njihovu etničku pripadnost; trauma ne poznaje nikakve, a najmanje politički nametnute granice. Koliko je politika u regionu kontaminirana, a bavljenje istom dovodi do razboljevanja i uma i tijela, dobro opisuje glavni junak romana: “Da li ima šta odvratnije od politike, Pepi, a ona je svima nama ušla u pluća, u želudac, u jetru, potopila nam mozak i srce, oslabila nam genitalije.”
Ratni veterani, gdje god da su na zemaljskoj kugli, imaju iste simptome PTSP-a i manje-više iste probleme sa svakodnevnicom. Prepoznavanjem traume koju oni nose i pomaganjem njima, pomoćićemo sebi i svima oko sebe.