Opšti izbori održani prije godinu dana u Bosni i Hercegovini, kao i događaji koji su nastupili neposredno poslije opštih izbora, pokazali su i na površinu izbacili sve negativne pojave našeg izbornog procesa. Što je od svega najgore, sve te pojave koje su se desile, a imale su odlike političke korupcije, desile su se u skladu sa postojećim izbornim zakonodavstvom. Određene nedosljednosti izbornog zakona u sadržinskom smislu, kao i neograničena stranačka pragmatičnost u otkrivanju i korištenju tih izbornih rupa, prouzrokovali su da Izborni zakon Bosne i Hercegovine u ovom izbornom ciklusu pokaže sve svoje mane, a na sebe skrene pažnju kao na propis koji je neophodno čim prije mijenjati.
Stranački prebjezi, lažna nacionalna izjašnjavanja, kupovina mandata putem kompenzovanja, stranačka cijepanja itd. stvari su koje su obilježile post-izborni period u Bosni i Hercegovini. Sve ove političke anomalije su inkorporirane kao moguće u tekstu izbornog zakona, a politički akteri su tokom ovog 14-ogodišnjeg perioda uspješno razvili mehanizme kako pomenute anomalije maksimalno iskoristiti u dnevno-političke svrhe. Poslije opštih izbora 2014.godine i događaja oko formiranja kantonalnih, entitetskih i državnih vlasti, postalo je jasno da je politička korupcija kao pojava trajno inkorporirana u samo izborno zakonodavstvo, koje se na taj način očituje kao osnovni problem čitavog političkog sistema u BiH.
Izvorišta za stranačke i političke mahinacije proizilaze iz samih izbornih postulata koji se nalaze u centru izbornog zakona. Najosjetljivije tačke izbornog zakonodavstva, koje su najčešće predmet pogrešnog tumačenja i „političkog izrabljivanja“, jesu:
1.Slobodan mandat – Uporedno, savremeno, izborno zakonodavstvo razlikuje dva tipa izbornog mandata: slobodni i vezani. Pri primjeni slobodnog mandata, mandat pripada poslaniku lično i on činom verifikacije mandata postaje gospodar sopstvenih odluka. Poslanik tada nema odgovornosti niti prema političkoj partiji koja ga je nominovala, stala iza njega i kampanjom podržala, niti prema biračima koji su ga glasovima doveli u poslaničke klupe. S druge strane, vezani mandat predstavlja mandat u vlasništvu političke partije i odlika je zatvorenih blokiranih izbornih lista. Smatra se da je sistem koji favorizuje slobodni mandat već sad postao demokratsko, civilizacijsko dostignuće, a Savjet Evrope u svojim preporukama traži od svih zemalja da usvoje ovaj institut kao osnovni postulat jednog stabilnog demokratskog sistema.
Bosna i Hercegovina je pravi primjer zemlje u kojoj nekompatibilnost izbornog sistema de iure i izbornog sistema de facto može da se pretvori u suprotnost koja odiše svime, ali ne i demokratičnošću i fer političkim odnosima. Postojanje sistema koji preferira slobodni izborni mandat u BiH pretvorilo se u sistem manifestnih političkih prebjega iz jedne političke partije u drugu nakon izbornog procesa, „partijanje“, izigravanje izborne volje građana, ali i stvaranje jedne sive zone u kojoj je nemoguće dokučiti razloge zbog kojih je jedan poslanik napustio redove partije koja ga je „progurala“ na izborima i pridružio se drugoj političkoj partiji. U Narodnoj skupštini RS je u prvoj godini mandata stranački dres promijenilo čak 7 narodnih poslanika, čime je jasno izigrana politička volja birača, a slobodni mandat poslanika se pokazao kao suprotnost svim modernim, demokratskim načelima. U FBiH je ova pojava takođe očigledna, a najčešće je prisutna na kantonalnim razinama, gdje poslanici iz sitnih ličnih interesa, a podstaknuti političkom nagodbom sa drugim partijama, pristaju promijeniti dres odmah nakon izborne utakmice. Od prošle godine, u dnevno-političkom diskursu, za ove poslanike ustalio se izraz „papci“. Bosna i Hercegovina je ovim postala zemlja-preteča ovog pojma, koji će nas po negativnom označiti u pregledu komparativnih izbornih zakonodavstava svijeta.
2. Izborna formula – Izborni zakon Bosne i Hercegovine kao formulu za preračunavanje glasova u mandate koristi Sent-Lažovu formulu koja predstavlja modifikovanu Donteovu izbornu formulu. Ova formula je prilično liberalna u izbornom sistemu, jer dozvoljava i pospješuje osvajanje direktnih mandata partijama koje su imali prilično loš izborni rezultat. Kada je usvajan Izborni zakon BiH, međunarodna zajednica je smatrala da će uspostavom ove metode doprinijeti slabljenju nacionalnih blokova SDA, SDS i HDZ, na način da će dozvoliti da male partije budu nadpredstavljene u parlamentima. Tako, dok evropske zemlje zbijaju redove i dozvoljavaju izbornom pobjedniku da čak kooptira svoje članove u parlament poslije izbora (primjer Grčka i Italija), kako bi se formirala što čvršća i efikasnija vlada, izborni zakon BiH pospješuje „partijanje“, stvaranje frakcija i mini poslaničkih grupa, a sve to zarad „bolje predstavljenosti i veće demokratičnosti“. Rezultat su nestalne i lako promjenjive vlade i pojava jednog divljeg političkog pluralizama, gdje u skupštinskim klupama nakon izbora redovno zasjedne od 7 do 12 političkih partija.
3. Kompenzacione liste – Zbog niskog izbornog cenzusa, primjene Sent-Lagove izborne formule, kao i nemogućnosti da dosljedno preračuna glasove u mandate, zakonodavac je bio primoran da određen broj mandata da na upravu političkim partijama, dozvoljavajući im formiranje tzv. kompenzacionih lista. Kompenzacione liste su produkt neuspješnog pokušaja da se volja birača u identičnom omjeru preračuna u poslaničke mandate. Partija samostalno formira redoslijed poslanika na svojoj kompenzacionoj listi, a upravo je ovaj izborni postulat veoma često predmet političke korupcije. U partijskim kuloarima, tokom formiranja izbornih lista, po pravilu kruže priče koliko koje mjesto na kompenzacionoj listi košta. Pošto prve tri kompenzacije gotovo redovno garantuju poslanički mandat, bez obzira na izborni rezultat poslanika, najčešće se spekuliše sa cijenama prve tri kompenzacije. Ova mjesta su najčešće rezervisana za imućne članove političkih partija, koji partiji doprinose u finansijskom smislu, kroz donacije i priloge.
Sistem kompenzacijskih lista dozvolio je i pojave kojima je omogućeno da poslanici dobiju mandat i sa minornim izbornim rezultatom. Posljednji izbori su dokaz ove tvrdnje, jer su neki poslanici ušli u državne i entitetske parlamente iako nisu dobili dovoljno glasova čak ni za osvajanje direktnog odborničkog mandata.
4. Nizak cenzus – U jednoj pomamnoj kampanji uništavanja nacionalnih političkih pokreta SDA, SDS i HDZ i smanjenja njihove snage, međunarodna zajednica je, instalirajući Izborni zakon, insistirala da se kao izborni prag uvede cenzus od 3%. Zarad tzv. veće demokratičnosti, ali, zapravo, u svrhu što brže promjene tadašnjih vladajućih elita, međunarodna zajednica je instalirala jedan veoma liberalan izborni zakom, smatrajući da će sa dolaskom nekih novih ljudi i partija (sem SDA,SDS i HDZ) na vlast u BiH, doći i do relaksiranja napetih nacionalno-političkih odnosa. Partije u vlasti se jesu promijenile, ali je nacionalna retorika ostala ista, jer su upravo te partije, kada bi ojačale, preuzele isti obrazac ponašanja kao i partije čije je rušenje neformalno zagovarao ovako postavljen izborni zakon. Cenzusom od 3%, stvorena je jedna slika „divljeg pluralizma“, u kome redovno svaki mandat u poslaničkim klupama sjedi od 7 do 12 različitih političkih grupacija, koje imaju jedan jedini interes – dokopati se svim silama djelića izvršne vlasti. Nizak cenzus dozvoljava i lakši ulazak u parlamente, što potvrđuje priču o tome da je politika u BiH najunosnija privredna grana, koja dozvoljava da se sa malo truda nezasluženo uberu veliki prinosi.
5. Etničke kvote – Još jedna anomalija koja je postala primijetna, naročito poslije ovog izbornog ciklusa, jeste postojanje etničkih kvota u zakonodavnim tijelima. Zakon o konstitutivnosti i odluka Ustavnog suda BiH da su narodi konstitutivni na čitavom prostoru Bosne i Hercegovine stvorila je još jednu dodatnu abnormalnost u ovom ionako abnormalnom izbornom sistemu. Naime, odluka o konstitutivnosti zahtijeva etničko predstavljanje, čak i tamo gdje danas uopšte ne žive predstavnici jednog naroda. Time se stvara povoljna klima političkim strankama za lov u mutnom, u kome jedna politička partija dominantno pripadajuća jednom narodu, dolazi u mogućnost da nominuje pripadnike drugih naroda, kako bi se zadovoljila klauzula o konstitutivnosti. Pravi primjer ove anomalije je izbor srpskog kluba delegata u Domu naroda Federacije BiH ili izbor hrvatskih poslanika u Narodnu skupštinu Republike Srpske, kao i kluba delegata u Vijeću naroda Republike Srpske. Ova pojava predstavlja još jednu priliku za političke manevre, licitiranje funkcijama, pa čak i lažno nacionalno predstavljanje, kako bi se ostvarili neki politički benefiti.
Izborni zakon BiH obiluje velikim brojem anomalija i neophodno ga je mijenjati što prije. U ovih 13 godina rada sa zakonom, političke partije su razvile lukave načine izvrgavanja samog izbornog zakona u njegovu suprotnost. Neophodno je donošenje novog izbornog zakona koji će otkloniti nabrojane anomalije i skratiti manevarski prostor za djelovanje koji danas imaju političke partije. Donošenje novog izbornog zakona treba biti motivisano realnom političkom situacijom u BiH koja vlada danas, a ne nekim budućim političkim stanjem i ciljevima, kao što je bio motivisan sadašnji izborni zakon kada je u ovom obliku donesen 2001. godine. Iako se tokom vremena djelimično mijenjao, njegova forma i ciljevi ostali su isti kao i te davne 2001. godine.