Istraživanje javnog mnjenja daje sliku trenutka, koja se može promeniti, ali ne tako brzo i mnogo kako to neki kod nas misle, usled čega je nastao mit o potrebi za dnevnim istraživanjima stavova građana Srbije.
Naravno, ko ima novca može i na to da troši, ali to nije to. To je upotreba istraživanja u funkciji „komunikacije“ sa građanima-biračima kako bi se prikupio materijal za propagandne poruke koje se šalju ciljnim grupama sa kontrolisanih medija. Ovakvom upotrebom istraživanjima se gasi javna komunikacija i profesionalni mediji i fokus komunikacije se prebacuje na relaciju partija – ciljne grupe, koja se vodi preko kontrolisanih medija u funkciji propagande.
Paradoksalno, istraživanja javnog mnjenja postaju instrument u ratu protiv demokratske javnosti, na način da umesto istraživanja i deliberacije, ona postaju alat propagande i njenog monitoringa.
Javni dijalog, deliberativna uloga medija, istraživanja javnog mnjenja, ali i javnost se faktički ukidaju. O ovome sam detaljnije govorio na godišnjoj konferenciji Svetske asocijacije istraživača javnog mnjenja 2023. u Salzburgu, analizirajući čemu služe i šta su pretpostavke za istraživanje javnog mnjenja u autokratskim režimima, navodeći primer Srbije.
Bazična pretpostavka za istraživanja javnog mnjenja, koja su tekovina nastala u demokratskim društvima, jesu slobodni mediji koji emituju istinite, potpune i na blagovremen način informacije koje su vezane za javne interese. Na ovaj način se zadovoljava elementaran proces formiranja stavova koji za posledicu ima informisanog građanina, na čemu ODIHR insistira kada govori, na primer, o izbornim kampanjama.
Pored ove bazične pretpostavke, valja skrenuti pažnju na uslovno rečeno pretpostavke drugog reda.
Prva od njih je da postoje građani koji su spremni da svoje stavove slobodno i bez straha saopštavaju javno. To znači da i anketarima saopštavaju svoje odgovore bez straha i na istinoljubiv način. Nalazi više puta ponovljenog pitanja u BIRODI istraživanjima od 2016. godine „Da li je u Srbiji danas pametno govoriti ono što mislite“, govore da tek svaki drugi ispitanik daje potvrdan odgovor.
Na ovaj način smo merili neuzoračku grešku, koja je plod medijskog i političkog ambijenta u Srbiji, koja nam je ukazivala na ograničenost sakupljenih nalaza i potvrdila tezu da istraživanja javnog mnjenja u nedemokratskom ambijentu imaju svoja ograničenja.
Povezano sa napred navedenim je i izveštavanje medija kao faktor formiranja stavova, pre svega na kognitivnoj i emotivnoj dimenziji stavova, tj. u kojoj meri i na kakav način mediji izveštavaju o (političkim) akterima i tako utiču na birače-ispitanike pri formiranju svog stava o (političkim) akterima.
Decenijski BIRODI monitorinzi medija, pre svega dnevnika na televizijama sa nacionalnim pokrivanjem i N1, pokazuju da su vlast i njena personalizacija, Aleksandar Vučić, na televizijama sa nacionalnim pokrivanjem, na čelu sa RTS-om kao javnim medijskim servisom i Pinkom kao najuticajnijim komercijalnim TV emiterom, izrazito mnogo i izrazito pozitivno predstavljeni, dok je opozicija malo, odnosno većinski negativno ili neutralno predstavljena.
Situacija na medijima koji se nazivaju na razne načine, a pre svega mislim na N1, kojeg BIRODI monitoriše od 2016. godine, takva je da je vlast predstavljena negativno-neutralno, odnosno da je uređivačka politika N1 da vlasti ne omogući ono što ona ima na nacionalnim frekvencijama, a to je prostor za promociju, propagandu i medijsko perjaništvo prema opoziciji. Na N1 opozicija je pozitivno predstavljena, ali značajno manje ima vremena od vlasti
Tako dolazimo do zaključka da, pri prikazivanju istraživanja javnog mnjenja, posebno rejtinga stranaka, valja pokazati iz kojih medija se informišu oni koji glasaju za vlast, a iz kojih oni koji glasaju za opoziciju, i kakva je medijska zastupljenost i tonalitet, odnosno tematska struktura priloga u kojima se pominju posebno vlast, posebno opozicija. Tako bi istraživanja javnog mnjenja dobila na metodološkoj preciznosti i društvenoj relevantnosti i korisnosti u borbi za demokratski poredak.
Sada ćemo preći na ono o čemu se malo priča, a što je jednako bitno kada govorimo o integritetu istraživanja javnog mnjenja. To se može podvesti pod temu „stanje profesije i tržišta istraživanja javnog mnjenja“.
Srbija nema domicilno udruženje istraživača javnog mnjenja, tj. ne postoji strukovno udruženje koje se stara o poštovanju potrebnog stručnog znanja i etičkih standarda pri sprovođenju istraživanja javnog mnjenja, bez čega nema profesionalno sprovedenih istraživanja i same profesije istraživača javnog mnjenja. Pionirski pokušaj Srećka Mihailovića s početka devedesetih da napravi jedno takvo udruženje nije uspeo i to govori koliko je ovdašnjim istraživačima javnog mnjenja stalo do profesije.
Tu od pomoći nije ni članstvo nekih u ESOMAR-u ( European Society for Opinion and Marketing Research, međunarodna organizacija koja okuplja profesionalce iz oblasti istraživanja tržišta, javnog mnjenja i analize podataka), jer ESOMAR nema efektivan nadzor nad poštovanjem kodeksa. Princip „vrana vrani ne vadi oči“, u smislu da postoji stav o nezameranju kolegama, pobedio je princip profesionalnog integriteta. Sve u svemu, svedočimo deprofesionalizaciji istraživačke profesije u nedemokratskom ambijentu, gde istraživanja javnog mnjenja poprimaju tzv. latentne funkcije, a to je da su u funkciji promocije i propagande.
Odgovornost za identifikovano stanje je na istraživačima, ali ima i saučesnika. Među njima su i novinari, uz istraživače javnog mnjenja stubna profesija za očuvanje javnosti. NJihov „greh“ je u nespremnosti da pitaju i objave podatke o istraživanjima, čak ni ono što je obaveza po Kodeksu novinara Srbije (Oblast 1, član 2), ali ni ono što je zapisano u članu 62 Zakona o elektronskim medijima, čime elektronski mediji krše član 16 Pravilnika o zaštiti ljudskih prava u oblasti pružanja medijskih usluga, u kojem je propisano „da pružalac medijske usluge je dužan da prilikom saopštavanja rezultata istraživanja javnog mnjenja navede: naziv fizičkog i/ili pravnog lica koje je organizovalo i platilo sprovođenje istraživanja; vreme i način (metod) sprovođenja istraživanja; uzorak na kome je istraživanje sprovedeno i maksimalnu statističku grešku.“
Neretko od novinara dobijam odgovor da je ovo puno podataka za jedan tekst ili video prilog. Time novinari rade ono što bi radile njihove kolege kada bi novinarski ili TV prilog ostao bez naslova, izvora ili potpisa autora.
O kakvom neznanju i nezainteresovanosti se radi najbolje govori to da u tri navedena normativna akta – zakon, kodeks i pravilnik – imamo tri različite vrste obaveza koje su neusaglašene do nivoa da u slučaju REM-ovog pravilnika obim obaveza je veći i vremenski duže traje obaveza nego u Zakonu o elektronskim medijima, koji reguliše objavu informacija o istraživanju javnog mnjenja samo za period izborne kampanje.
Van Srbije postoje WAPOR (svetski nivo) i ESOMAR (evropski nivo). Udruženim snagama napravili su jedinstven Kodeks kojim se zahteva da se o istraživanju javnog mnjenja objave i sledeći podaci: za koga je sprovedeno istraživanje i ko je izvor finansiranja (ako su različiti), zatim svrha istraživanja, veličina populacije na kojoj je vršena izrada uzorka, metod odabira i/ili regrutacije uzorka, uključujući vrstu metode uzorkovanja, stepen realizacije uzorka, uključujući stopu neodaziva i poređenje veličine i karakteristika planiranog i očekivanog uzorka, opis procena (ako ih ima) i/ili procedura težinskog prilagođavanja sirovih podataka (ponderisanje), vreme realizacije istraživanja, opis preciznosti nalaza, uključujući, ali ne ograničavajući se na procene greške uzorkovanja, procedure za upravljanje panelima (uzorkovanje, regrutacija, podsticaji, čuvanje podataka, ponovni kontakt, zamena zbog odustajanja)…
Inače, WAPOR je najveća i najstarija asocijacija istraživača javnog mnjenja, osnovana 1947. godine, a čiji sam nacionalni koordinator za Srbiju.