Ovo pitanje je veoma specifično pitanje i na njega nije moguće dati uopšten odgovor koji će generalno vrijediti kao „pravilo zapisano u kamenu” za svaku konkretnu situaciju. Naime, sa nezakonito sačinjenim snimkom i procesuiranjem onog ko ga je napravio je veoma moguće da se u određenim slučajevima krši ljudsko pravo na privatnost, a u drugim da se krši pravo na slobodu izražavanja, zabranjuju medijske slobode i štite određeni nelegalni interesi.
Sama Rezolucija 1165 (1998) Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope o poštovanju prava na privatnost je stava da je neophodno naći način da se omogući uravnoteženo uživanje dva osnovna ljudska prava, prava na poštovanje privatnosti i prava na slobodu izražavanja, kao temelja demokratskog društva. Ta prava nisu ni apsolutna, niti su međusobno hijerarhizovana, s obzirom da imaju jednaku vrijednost.
Zakoni i Evropska konvencija o ljudskim pravima
Prema zakonima u npr. Republici Srpskoj, onaj ko neovlašteno prisluškuje ili tonski snimi razgovor ili izjavu koja mu nije namijenjena, ili omogući nepozvanom licu da se upozna sa razgovorom ili izjavom koja je neovlašteno prisluškivana ili snimana, čini krivično djelo, kao i onaj ko neovlašteno sačini fotografski, filmski ili drugi snimak nekog lica ili njegovih prostorija bez njegove saglasnosti, povređujući time posebno njegovu privatnost, ili ko takav snimak preda ili pokazuje trećem licu ili mu na neki drugi način omogući da se s njim upozna.
Međutim, pored domaćih zakona, za prostor Bosne i Hercegovine veoma je bitna Konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (poznatija kao Evropska konvencija o ljudskim pravima), u čijoj primjeni i zaštiti su decenijama stvarani standardi za poštovanje ljudskih prava u evropskim državama. Ustavom Bosne i Hercegovine propisano je da se ova Konvencija direktno i prioritetno primjenjuje u BiH. Direktno i prioritetno primjenjivanje znači da se ona primjenjuje po samom Ustavu BiH te da ima primat nad svim ostalim domaćim zakonima, kada su u pitanju ljudska prava. Zakoni, takođe, treba da budu usklađeni sa njom. Isto tako, za primjenu Konvencije nije potrebno da se donesu posebni zakoni, jer se ona primjenjuje po samom Ustavu, a pojedinac se pri zaštiti svojih prava može direktno pozivati na nju.
U postupcima pred entitetskim/državnim organima građani se mogu direktno pozivati na Konvenciju i na standarde nastale kroz sudsku praksu Evropskog suda za ljudska prava. Presude Evropskog suda za ljudska prava su u stvari tumači teksta Konvencije, pomoću kojih se ona razrađuje i objašnjava. Standardi nastali kroz te presude su precedenti „koji imaju status obavezujućih pravnih normi”, ali oni su takođe i put prema kome se Konvencija posmatra kao živi instrument koji se mora tumačiti u svjetlu današnjih uslova. Ako je određeni propis koji se odnosi na slobodu izražavanja u BiH kontadiktoran ili u neskladu sa Konvencijom, on se tumači i primjenjuje u skladu sa praksom i načelima Evropskog suda za ljudska prava i Konvencije.
Novinari i informacije
Novinarsko uživanje zaštite slobode izražavanja je uslovljeno postupanjem novinara u dobroj vjeri i u skladu sa kodeksom i profesionalnom etikom, a mediji imaju dužnost da šire opšte i potpune informacije o pitanjima od javnog interesa. Dakle, zadatak i dužnost medija je da saopštavaju informacije o pitanjima od javnog interesa, a pravo je građana da dobijaju takve informacije.
U ovoj relaciji „dužnosti i odgovornosti” zaštita slobode izražavanja novinara zavisi od toga da li on djeluje sa dobrom namjerom da bi obezbijedio tačne i pouzdane informacije kao i da li postupa u skladu sa novinarskom etikom.
U predmetu Von Hannover v. Germany Evropski sud za ljudska prava je naglasio da se uvijek mora balansirati između zaštite privatnog života i slobode izražavanja, a pri tome je potrebno uzeti u obzir doprinos koji načinjeni snimci daju raspravi od opšteg interesa. Definicija teme od opšteg interesa zavisiće od okolnosti slučaja. Takav interes može postojati kad se objavljeni materijal bavi političkim pitanjima, krivičnim djelima, pa čak i sportskim pitanjima, ali ne bi trebalo da postoji kada su u pitanju npr. fotografije iz privatnog života objavljene radi zadovoljavanja radoznalosti javnosti.
U predmetu Axel Springer AG v. Germany Evropski sud za ljudska prava je utvrdio šest kriterijuma koji se moraju analizirati u slučaju vaganja prava na slobodu izražavanja i prava na poštovanje privatnosti: doprinos nekoj raspravi od opšteg interesa, poznatost predmetnog lica i tema reportaže, ranije ponašanje predmetnog lica, način dobijanja informacija i njihova istinitost, sadržaj, oblik i posljedice objavljivanja kao i težina izrečene sankcije.
Dakle, ne može se odmah, na prvu ruku, reći da li je novinar odgovoran ili nije za objavljivanje nezakonitog snimka, normativno cijeneći samo odredbu u domaćem zakonu. Isto tako, odgovornost može (ne)postojati u krivičnopravnom ali i u građanskom smislu, što zavisi od okolnosti predmeta. U bilo kom slučaju, potrebno je da se pri odlučivanju o odgovornosti primjenjuju kriterijumi Evropskog suda za ljudska prava i standardi prava ljudskih prava, uz domaće propise.
Praksa i prava novinara
Pored velike prakse Evropskog suda za ljudska prava koja se odnosi na slobodu izražavanja i pravo na privatnost, veoma je zanimljiv slučaj Haldimann and Others v. Switzerland, u kome se radilo o novinarima koji su kažnjeni od strane švajcarskog suda, jer su tajno snimili dokumentarac o malverzacijama pri prodaji polisa životnog osiguranja.
Naime, nakon izvještaja ombudsmana kantona Cirih za privatno osiguranje i pisama koja je od televizijskih gledalaca dobijala redakcija „Kassensturz”, pripremljena je reportaža o praksi u oblasti prodaje životnog osiguranja. Razgovori između klijenata i agenata osiguranja snimani su skrivenom kamerom, u cilju dokazivanja manjkavosti u radu. Novinarka se agentu predstavila kao klijentkinja zainteresovana da sklopi ugovor o osiguranju života, a u prostoriji u kojoj je trebalo da se taj razgovor održi instalirane su skrivene kamere. U samom prikazivanju emisije, lice agenta je bilo pikselizovano, a njegov glas je bio izmijenjen. Nakon pravne borbe pred švajcarskim sudovima, novinari su osuđeni na novčane kazne.
Media Legal Defence Initiative, umješač u ovom slučaju, istakla je značaj sredstava tajnih istraživanja „za pravljenje određenih tipova reportaža, posebno kad je neophodno da se zaobiđe njegovani imidž moćnih i sofisticiranih organizacija ili da bi se ušlo u neke tajne krugove kojima je pristup ograničen. Kad se koriste etički ispravno i namjenski, to su posljednja sredstva kojima se pribjegava a koja omogućavaju da se otkriju neke stvarne radnje koje se drugim sredstvima ne bi mogle realistično identifikovati.”
U svojoj odluci Evropski sud za ljudska prava je istakao da sloboda izražavanja predstavlja jedan od suštinskih temelja demokratskog društva, jedan od prvorazrednih uslova njegovog napretka i ličnog razvoja svakog pojedinca. Informacije, odnosno ideje koje se mogu javno iznositi nisu samo one koje nailaze na povoljan odjek ili se smatra da ne vrijeđaju nikog, već su to i one koje pogađaju, šokiraju ili izazivaju zabrinutost, jer to nalažu pluralizam, tolerantnost i otvorenost bez kojih nema „demokratskog društva”. Mediji ne bi trebalo da prekorače određene granice, posebno kad je riječ o zaštiti ugleda i prava drugih lica, ali je i na medijima upravo da saopštavaju, uz poštovanje svojih dužnosti i odgovornosti, informacije i ideje o svim pitanjima od opšteg interesa, a uz to stoji i pravo javnosti da prima takve informacije i ideje. U suprotnom slučaju, mediji ne bi mogli da budu „psi čuvari” javnog interesa.
Novinari u načelu, ne mogu generalno u svakom pojedinačnom slučaju biti oslobođeni, zbog slobode izražavanja, dužnosti da poštuju krivične zakone. Međutim, tema realizovane reportaže, odnosno loš kvalitet savjeta koje dijele agenti osiguranja, dakle pitanje zaštite prava potrošača koje iz toga proističe, odnosila se na raspravu koja je bila od veoma velikog javnog značaja, te zato miješanje u privatnost agenta osiguranja nema takvu težinu da bi zaklonilo interes javnosti da bude informisana o navodnim lošim načinima ugovaranja osiguranja. Iako su novčane kazne koje su bile izrečene novinarima bile relativno blage, Evropski sud za ljudska prava je smatrao da bi sankcija koju je izrekao švajcarski sud mogla da navede medije da se uzdržavaju od izražavanja kritike, što se ne smije dešavati u demokratskom društvu, a sama činjenica osuđujuće presude može da bude značajnija od minornog karaktera izrečene kazne, te zaključio da je kršeno pravo na slobodno izražavanje.
Takođe, u slučaju Radio Twist v. Slovakia donesena je veoma zanimljiva presuda u vezi sa objavljivanjem prisluškivanog razgovora. Radio Twist je radio-difuzna kompanija koja je emitovala telefonski razgovor između zamjenika premijera i ministra finansija i državnog sekretara u Ministarstvu pravde. Protiv nje je podnijeta tužba za klevetu uz tvrdnju da je snimak nezakonito pribavljen, da je naštetio reputaciji učesnika i da sadrži nepotpune i iskrivljene informacije. Domaći sud je presudio protiv kompanije i naložio joj da se pismeno izvini i plati novčanu kaznu. Evropski sud za ljudska prava je utvrdio da su kontekst i sadržaj telefonskog razgovora bili „očigledno politički”, između dva visoka zvaničnika i odnosili su se na stvar u javnom interesu, a informacije su prenesene tačno i neiskrivljeno. Pri tome, radio nije bio odgovoran za navodno nelegalno snimanje, već treća osoba, a radio je kažnjen zbog objavljivanja. Novinari su, pak, postupali u dobroj vjeri i činjenica da je snimak pribavila treća osoba, suprotno zakonu, ne bi trebalo da liši radio prava na slobodu izražavanja. Time je zaključeno da je Radiju Twist prekršeno pravo na slobodno izražavanje.
Ipak, bitno je za napomenuti da Evropski sud za ljudska prava nije uvijek stava da nezakonito načinjen snimak, odnosno prisluškivanje, u svrhu reportaže i pisanja članka, može da eskulpira novinare od odgovornosti, kao što je to bilo u slučaju Brambilla and Others v. Italy, u kome su trojica novinara dobila pristup policijskom razgovoru, u kome je karabinjerski operativni centar Merate odlučio poslati patrolu na mjesto gdje se ilegalno čuvalo oružje, a sve u cilju da bi brže stigli do mjesta događaja i napisali članak. Novinari su pred italijanskim sudovima bili osuđeni, ali su im kazne suspendovane. U skladu sa stavom da su novinari dužni da se pridržavaju krivičnog zakona, Evropski sud za ljudska prava je bio stava da se država nije neproporcionalno odnosila prema njihovom pravu na slobodu izražavanja, u odnosu dužnosti novinara da poštuju domaće zakone i njihovog bavljenja novinarskom profesijom.
Poseban slučaj može da predstavlja i snimanje i objavljivanje određenih državnih organa pri obavljanju službenih dužnosti. Zanimljiv i ispravan stav je iskazan u Hrvatskoj u jednom Rješenju dubrovačkog Opštinskog državnog odvjetništva povodom, kako je policija tvrdila, neovlaštenog zvučnog snimanja i prisluškivanja od strane građana. Naime, kako policajac koji obavlja službenu dužnost nije privatna osoba, on ne može imati zaštitu privatnosti kao i građanin, a da istovremeno raspolaže pravima službenog lica. Tako da se ne može snimanjem povrijediti njegovo pravo u smislu prava pojedinca na privatnost. Sve dok snimanje ne sprečava vršenje policijskih poslova i dok je usmjereno na kontrolu rada policajca, koji u tom trenutku, u javnom prostoru, predstavlja javnu vlast, snimanje je dozvoljeno, jer je to još jedan od načina kontrole nezakonitog postupanja policije.
Kratak zaključak
U odlučivanju i utvrđivanju nečije odgovornosti veoma je bitno postupiti proporcionalnno, odnosno utvrditi da li je npr. zadiranje u nečiju privatnost saglasno, odnosno proporcionalnosti svrsi, tj. javnom interesu ili zaštiti nekog drugog prava, kao i da li se treba kazniti onaj koji je snimak načinio ili objavio.
Dakle, novinari koji objave snimak koji je načinjen na nezakonit način, ne bi trebalo da odgovaraju za tu objavu uz sušto normativistički zasnovano tumačenje zakona, nego se pri ocjeni njihove eventualne odgovornosti moraju koristiti standardi koje je razvio Evropski sud za ljudska prava u tumačenju Evropske konvencije o ljudskim pravima, u cilju nalaženja uravnoteženog uživanja prava na poštovanje privatnosti i prava na slobodu izražavanja.
Ako je snimanje učinjeno u javnom interesu, ako se poštuje proporcionalnost svrhe zadiranja u nečiju privatnost uz poštovanje standarda Evropskog suda za ljudska prava, novinar ne bi trebalo da odgovara za objavljivanje nezakonitog snimka. Teško je opravdati državno miješanje u saopštavanje informacija koje doprinose raspravi od javnog interesa, a koje poštuje sve navedene kriterijume, te bi zato državni organi trebalo da se stave u zaštitu novinara, slobode izražavanja, javne rasprave, javnog interesa i demokratskih vrijednosti, u slučajevima u kojima su ispoštovani standardi uživanja ljudskih prava u cilju zastupanja javnog interesa. Objavljivanje snimka nečijeg tuširanja u sopstvenoj kući ne bi trebalo da bude u javnom interesu, ali objavljivanje snimka određene afere, korupcije i nezakonitosti, to svakako jeste.
Ono što je jasno u odnosu prava novinara i prava na privatnost je to da se ne može dati paušalna i uopštena ocjena da li je određeno postupanje kažnjivo ili nije, jer se svaki slučaj treba cijeniti individualno, u skladu sa zakonima u BiH, ali i u skladu sa već spomenutim standardima ljudskih prava.
Kada bi se novinari kažnjavali za svako otkrivanje afera, nezakonitih radnji i kriminala koje se dešava svakodnevno u BiH, veoma je vjerovatno da bi novinarska pera bila otupljena od strane pravosudnih organa. Kada bi se tako postupalo i na evropskom i svjetskom nivou, neke od najvećih afera i nelegalnih radnji, ne bi bile otkrivene. U takvoj situaciji, gdje je represija modus operandi, rijetko ko bi se i usudio dirnuti u osinjake nelegalnih radnji, obmanjivanja i korupcije. Baš zbog toga, novinar koji poštuje standarde ljudskih prava, etiku i profesionalno postupa, ne bi trebalo da odgovara za to što želi da bude „pas čuvar” javnog interesa i da tako štiti demokratiju i pravo. Suprotno, njegovo osuđivanje i represija prema njemu bi dokazala da država ne brine za javni interes, već da joj je bitniji interes pojedinaca ili određenih lobističkih i interesnih grupa.
Za više informacija o ovim temama vidjeti: Monica Macovei, Freedom of expression – A guide to the implementation of Article 10 of the European Convention on Human Rights, [Directorate General of Human Rights – Council of Europe: 2004], Nuala Mole, James Reynolds, Priručnik o sudskoj praksi Evropskog suda za ljudska prava – Sloboda izražavanja i pravo na privatnost prema Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima, [AIRE centar: 2013], Priručnik za advokate, Sloboda izražavanja po Evropskoj koncenciji o ljudskim pravima, [Interrights: 2006], Toby Mendel, Sloboda izražavanja: Vodič za tumačenje člana 10. Evropske konvencije o ljudskim pravima i njegovog konteksta, [Savjet Evrope: 2013], Dominika Bychawska-Siniarska, Zaštita na slobodu izražavanja po Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima – Priručnik za pravnike, [Savjet Evrope: 2017], navedene slučajeve u tekstu, Rezoluciju i ostalu sudsku praksu Evropskog suda za ljudska prava u vezi sa članovima 8. i 10.