Za istoriografiju na našim prostorima nije dobro ako se na vrijeme ne uoči potreba za revolucionarnim promjenama koje proističu iz fenomena koji je odgovoran za promjene u masi drugih segmenata ljudske djelatnosti, a to je, naravno, eksplozivan razvoj tehnologije.
Već decenijama istorija, prevashodno u laičkom okruženju, figurira kao jedna od najdosadnijih nauka. Novi vijek i milenijum će se potruditi da zajedničkim naporima promijene ovakvu konstelaciju. Istorija definitivno jeste jedna od najkompleksnijih nauka. Ova konkluzija se između ostalog ogleda i u činjenici da je istorija sposobna za najveće metamorfoze, a ujedno i najveću tvrdoglavost u nastojanju da se zadrži na starom. Proučavanje istorije ljudskog roda staro je koliko i sam rod. Uobičajeno je da se slavni Grk Herodot (živio u V vijeku prije nove ere) smatra ocem istorije, odnosno čovjekom koji je rodonačelnik istorije kao nauke. Vjerovatno su strijemljenja u sličnom pravcu ispoljavana i prije njega. Na kraju krajeva, čak su i pećinski ljudi iz Laskoa ili Altamire bili svojevrsni istoričari, samo što je njihov način deponovanja i prezentovanja informacija bio poprilično alternativan (slikovit). Bilo kako bilo, istorija je u ovih nekoliko hiljada godina otkako postoji kao nauka pretrpila bitne promjene, a trpi ih i danas, i to više nego ikad ranije.
Da bi se uvidjele ove promjene možda će biti najjednostavnije ako se pobliže opservira profil istoričara kroz epohe.
Bavljenje istorijom u doba helenizma imalo je u odnosu na današnje standarde blago rečeno diletantski prefiks, gdje se uglavnom pisalo na osnovu usmenih predanja, sa masovnom upotrebom raznih metafizičkih kategorija za objašnjavanje određenih istorijskih fenomena (npr. Gaj Svetonije Trankvil u Dvanaest rimskih careva skoro neprestano govori o određenim snovima, priviđenjima i proročanstvima) i sl. Srednjovijekovni istoričar je prevashodno bio monah koji je prepisivao, često sa dosta grešaka, ono što su za sobom ostavili geniji iz helenističke epohe. Renesansa kao u mnogo čemu drugom, tako i u istoriji donosi promjene. Sada se prošlosti ljudskog roda pristupa mnogo kritičnije. Međutim, prava kritičnost u pristupu istoriji ispoljena je tek u XIX vijeku.
Njemački istoričar Leopold Ranke udario je temelje modernoj istorijskoj nauci. Tako bar glasi oficijelna informacija u svim važnijim udžbenicima posvećenim istoriji istoriografije. Danas, na razmeđu milenijuma, čovjek se mora zapitati: da li je Ranke udario temelje modernoj istorijskoj nauci ili samo jednoj evolucionoj fazi te nauke, koja je, uzgred, danas već stvar prošlosti?
Svojim djelom Ranke i njegovi sljedbenici su u stvari stvorili jedan arhetip – arhetip modernog istoričara. Vrlo je upitno koliko je stvaranje arhetipa pozitivno za bilo koju nauku koja u svojoj strukturi sadrži nezaustavljivi progres. U stvari pokušaj stvaranja jednog prototipa koji bi bio otporan na sve vremensko-prostorne turbulence u ultradinamičnom svijetu modernih soijalnih relacija predstavlja, blago rečeno, Sizifov posao. Da se podsjetimo još jednom kako izgleda taj arhetip s početka XIX vijeka. Treba u obzir uzeti i uslove koji su tada vladali. Istorija je u to vrijeme bila razvijenija i tradicionalnija nauka nego što su to bile danas aktuelne prirodne nauke. Filozofija, kao nauka, nije još bila prihvaćena u pravom smislu, pa su se istoričari u stvari u to vrijeme ponašali kao svojevrsna kasta, gdje se smatralo da je upravo za njih stvoren intelektualni Olimp. Ukratko rečeno, istoričar je početkom XIX vijeka bio ultimativan primjer naučnog radnika u Evropi koja je hrlila u susret intelektualnoj eksploziji. Taj čovjek se, naravno, morao ponašati potpuno u skladu sa pravilima svoje kaste. On je prevashodno vrlo ozbiljan, jer je nadasve ozbiljna nauka kojom se bavi. Istoričari se mogu međusobno sporiti oko nekih pojedinosti, ali svojim imidžom ne mogu izlaziti iz strogo zacrtanih okvira svog esnafa. Upravo tako, esnafa.
Istoričari su tokom XIX vijeka stvorili organizaciju, koja je po svojim strukturalnim odlikama podjećala na srednjovijekovna zanatlijska udruženja. Tada su uveliko formirane neke najupečatljivije instance koje i danas za istoričare služe kao znak prepoznavanja. Tu je uobičajena akademska hijerarhija u kojoj se napreduje sa povećanjem kvantiteta (više) i kvaliteta (manje) rada. Spomenuti rad se sastoji u sljedećem: istoričar sjedi u arhivu, prepisuje podatke iz do tada uglavnom nedodirnutih istorijskih izvora, zatim ih komentariše, odnosno na osnovu istih dosnosi zaključke, te to sve objavljuje. Potom, naravno, slijede honorari, popularnost i toliko željena slava…
Sve je ovo, naravno, malo prenaglašena vizija s početka XIX vijeka. Sporno je koliko se toga u istoriji promijenilo od tog sada već pradavnog vremena. Tu se opet susrećemo sa onom pričom o razlikama koje vladaju na našoj planeti u kontekstu naprednoti i nazadnosti pojedinih područja. Mi smo u cijeloj priči zlatna sredina, jer smo u istorijskoj nauci sigurno ispred drugova iz Sudana i Bangladeša, ali zato debelo iza ekipe iz zapadne Evrope i SAD-a. Za istoriografiju na našim prostorima nije dobro ako se na vrijeme ne uoči potreba za revolucionarnim promjenama koje proističu iz fenomena koji je odgovoran za promjene u masi drugih segmenata ljudske djelatnosti, a to je, naravno, eksplozivan razvoj tehnologije.
Arhivi su oduvijek važili za svetilišta istoričara. Neki o njima vole pričati sa simpatičnom dozom misticizma, opisujući ih kao svojevrsne kineske zidove sa policama knjiga tako dugačkim da ih čitavo čovječanstvo neće moći apsorbovati u narednih desetak miliona godina. To je isto kao kad bi sada neko rekao da čovjek nikada neće moći stići do Marsa! Nekada su drevni prepisivači jednu knjigu kopirali mjesecima, danas se na najobičniji CD kao od šale natrpa cijela biblioteka. Knjige od krvi i mesa sigurno neće izumrijeti tako lako, to svakako i ne treba i ne smije da se desi, ali se nikako ne bi smjela potcjenjivati činjenica da se gigantske biblioteke, kojima su se svojevremeno ponosili najistaknutiji predstavnici istoričarske gilde, danas lagano spakovane u džepovima novih kompjuterizovanih klinaca. Ovdje i sada nećemo objašnjavati evoluciju kompjutera i sve mogućnosti skladištenja podataka, ali je činjenica da su isti tragično potcijenjeni od strane nekih istoričara koji se žele deklarisati kao straight , gdje to straight u stvari znači doslovno oponašanje onog Rankeovog arhetipa.
Činjenice su činjenice i treba ih se držati. Internet je promijenio stvari u kontekstu skoro svega što se dešava na ovoj plavoj kugli, pa nema razloga da istorija bude izuzetak. Stranice kao što su about.com, historiker.de, pa i istorija.net pružaju ogromne mogućnosti ambicioznim istoričarima. Ako neko hoće da proučava povelje kralja Tvrtka ne mora zbog toga ići u arhiv, fototipska izdanja istih može proučavati i kod kuće preko monitora. Najnovija dostignuća iz svjetske istoriografske produkcije više nisu pristupačna samo onim najprivilegovanijim, nego svima koji se interesuju za njih. Moderna istorija je u sebe uveliko inkorporirala određene filozofske komponente, jer je nepresušna potreba za novim komentarima, a ne samo za pukom reprodukcijom već toliko puta ponovljenog.
Devedesete godine su na naše prostore donijele aktuelizaciju istorije, na žalost iz razloga koji nikom nisu trebali služiti na čast. To, međutim, istoriografiju kod nas nije pomaklo unaprijed, nego je korak bio uveliko reverzibilan, pa smo se vratili u davno prevaziđena vremena romantičarskih zabluda. Neosporna je činjenca da je velika većina smatrala, a i danas smatra, da su npr. Srbi najstariji narod na planeti, te da su prvi u svijetu koristili pribor za jelo, uz to još zlatni. Za to vrijeme se na Zapadu istorija etabilirala u vrlo produktivnu djelatnost, koja je u potpunosti izašla iz arhaičnih Rankeovih okvira. Ljudi su shvatili da je istorija prezentovana na klasičan način strahovito izgubila na popularnosti. Nema puno razloga da moderni klinci pored svega što im pruža savremeni sajber-svijet, a isto tako i opipljiviji fenomeni modernog socijalnog ustrojstva, izaberu bajke o knezu (caru!?) Lazaru. Osim toga, danas nema nikog ko bi se ovdje kod nas mogao obogatiti od klasičnog pristupa istoriji.
Ako npr. u Banjoj Luci prođete kompletnu hijerarhiju u kontekstu akademskog pristupa istorijskoj nauci postaćete samo hvaljeni (a od strane većine u stvari sažaljevani!) intelektualac koji od svoje zarade može pokriti tek najosnovnije životne troškove. Tragično, ali do-zla-Herodota tačno. Zato je normalno da se ljudi okreću drugim stvarima i da je sve manje interesanata za upis na studije istorije na Filozofskom fakultetu. Uobičajeno je mišljenje da je to globalni svjetski trend. Potpuno pogrešno. U Njemačkoj je npr. broj doktorskih disertacija iz oblasti istorije danas tri puta veći nego prije 20 godina. Na nedavno održanom skupu u Ahenu, koji je bio vjerovatno najreprezentativniji naučno-istorijski skup u Evropi tokom ove godine, dominirala je tematika odnosa mladih prema istorijskoj nauci (i tu su sasvim normalne bile teme kao što je “Uticaj Bundeslige na socijalnu istoriju Njemačke u XX vijeku”). Evropa je zbog svoje dinamične prošlosti u tome znatno ispred Amerike.
Ljudi shvataju da je elementarno poznavanje prošlosti neophodno za put u budućnost, a ako se još nešto može zaraditi – onda su putevi istorije beskrajni. U Hamburgu je 1998. godine čovjek po imenu Sven Tode osnovao Institut za privrednu istoriju. Njegova institucija se bavi proučavanjem istorijskih akata bitnih za pojedine firme-interesante. Tako su jednom američkom klijentu pomogli u sudskom sporu oko dobijanja prava na patent za vrstu puške iz tridesetih godina XX vijeka. Naime, u arhivima su iskopali tražene dokumente. Epilog: nakon dobijenog sudskog spora na račun Instituta se slilo interesantnih sedam miliona maraka. Sličnom aktivnošću se bavi i berlinska firma Facts & Files , čiju pomoć, da ironija bude veća, sve češće traže zvanične akademske ustanove. Jedan Heribert Illig, čovjek koji je potresao svijet svojim teorijama o pogrešnoj hronologiji (po njemu bi sada trebali ući u 1705. a ne u 2002. godinu, što će reći sva milenijumska priča je bila veliki pucanj u prazno), zaradio je više nego svi srpski istoričari u posljednjih deset godina zajedno. Ustvari je nevjerovatno koliko mogućnosti pruža istorija, jer sa ekspanzijom čovječanstva, proporcionalno raste i njena sfera djelovanja. Brz obzira na duboku uvjerenost u povremenu istinitost sentence o vrijednostima u i autoritetima u koje nikad ne treba dirati jasno je da je ovdje kod nas, za priključak na krak te ekspanzije, na početku potrebno napraviti ključan potez: uvidjeti da je od Rankea prošlo skoro 150 godina.