Danska je ponovo uvela kontrolu na granicama uz populistički izgovor o kontroli kriminala. Preduzimajući takav korak, zemlja koja je nekad bila model demokratije, tolerancije i socijalne pravde sada se stavila na prve linije Evrope koja se sve više predaje strahu i ksenofobiji. Grčka je, u međuvremenu, provela više od godinu dana viseći na litici i čini se da je malo onih evropskih vlada koje su razočarane zbog mogućnosti da Grčka napusti evro – neke od njih čak tajno podržavaju tržišta protiv Atine. Finska se bacila u naručje ksenofobičnom populizmu i, slijedeći primjer Slovačke, odbila da finansira otplatu dugova za Portugal. Sa izborima na vidiku, Francuska i Italija su iskoristile nemire kako bi ograničili slobodu kretanja unutar Evropske Unije. A Njemačka, nezadovoljna upravljanjem krizom evra usred regionalnih izbora, razišla se sa Francuskom i Velikom Britanijom u Vijeću sigurnosti Ujedinjenih nacija, ignorišući krizu u Libiji i podrivajući deset godina evropske politike bezbjednosti.
I dok je budućnost evra neizvjesna, a arapski svijet u plamenu, evropski lideri vladaju u skladu sa istraživanjima javnog mnjenja i izbornim procesima, grčevito se držeći vlasti svim mogućim sredstvima, čak i kada to rezultira rušenjem Evrope za čiju gradnju je bilo potrebno toliko vremena i toliko žrtvovanja. Rijetko kada u prošlosti je evropski projekat bio tako poljuljan, a njegove slabosti tako upadljive kao što je to sada slučaj. Čini se da je u današnjoj Evropi postalo obavezno imati veliku ksenofobičnu stranku. Istina je da Evropa puca duž četiri slabe linije: njene vrijednosti, evro, spoljna politika i vođstvo. Ukoliko ne bude radikalnih promjena, proces integracija bi mogao propasti, ostavljajući budućnost Evrope kao ekonomski i politički relevantnog entiteta u vazduhu.
Projekat bez pogonskog goriva
Ova kriza nije niti kratka niti privremena: ne radi se samo o tome da prolazimo kroz lošu fazu, niti smo žrtve neosnovanog pesimizma. Da bismo uvidjeli u kakvoj se opasnosti nalazi projekat evropskih integracija treba samo da se osvrnemo na situaciju od prije deset godina. Kontrast sa sadašnjom situacijom sve govori. Nakon puštanja evra 1. januara 1999. godine, Evropska Unija je odobrila Lisabonsku strategiju, koja je obećala da će Evropu učiniti najdinamičnijom, najkonkurentnijom i najodrživijom ekonomijom na svijetu. Ovaj blok se takođe opredijelio za širenje sloboda, bezbjednosti i pravde, uvodeći evropske integracije u područja kao što su policija, pravosuđe i imigracija, koja su do tada bila ostavljena po strani u izgradnji Evrope. A kako bi krunisali ovaj proces i dali mu pravu političku uniju koja bi omogućila bloku da postane relevantan globalni akter u svijetu 21. vijeka, pokrenut je proces pisanja Evropskog ustava.
Ali EU se nije samo bavila unutrašnjim pitanjima, već i vanjskim: izvela je najveću ekspanziju u svojoj istoriji, pripajajući deset zemalja iz centralne i istočne Evrope pored Kipra i Malte, i, u potezu koji je odisao strateškom vizijom i razmišljanjem o budućnosti, opredijelila se za pokretanje pregovora o članstvu sa Turskom, na taj način stvarajući vrijedan most sa arapskim i muslimanskim svijetom. Istovremeno, blok je postavio stubove prave spoljne politike i politike bezbjednosti: nakon godina nemoći i poniženja u maloj Bosni, Francuzi i Britanci su se složili da bliže sarađuju po pitanju odbrane. U međuvremenu, evropske zemlje su se ujedinile, uključujući Njemačku, kako bi zaustavile pokušaje Miloševića da etnički očisti Kosovo i obavezale se da će uspostaviti snage za brzo djelovanje od 60 000 vojnika koje bi se mogle koristiti van evropske teritorije za suzbijanje kriza i za misije očuvanja mira. Sada kada su naviknute da budu manje od makovog zrna pred velikim silama, poučno je sjetiti se da, u to vrijeme, sa evrom u cirkulaciji, ekspanzijom u toku, Ustavom na vidiku i sa spoljnom politikom i politikom bezbjednosti koju je uspješno vodio Javier Solana, priča o Evropi nije izazivala zamor ili ravnodušnost, već divljenje i čak, u Vašingtonu, Pekingu i Moskvi neskrivenu ljubomoru.
Deceniju kasnije, ova briljantna lista uspjeha i optimističnih obećanja je više nego dovedena u pitanje: umjesto uspješne i otvorene Evrope koju smo sebi obećali, nailazimo na Evropu koja se, uprkos svom proširenju, smanjila; koja je, uprkos evru, postala egoistična i nesolidarna i koja je prestala vjerovati u vlastite vrijednosti i u skladu s njima djelovati, kako bi se zatvorila sama u sebe u strahu od spoljnog svijeta i bojazni o gubitku identiteta. Mnogi se kaju zbog proširenja i ne žele da čuju da se govori o daljem proširenju; nisu zainteresovani da ispune svoja obećanja u vezi sa članstvom Turske i nisu čak ni sposobni da razmotre prijem balkanskih zemalja. Više od 20 godina nakon pada Berlinskog zida više je nego dovoljno vremena da se Evropa završi, i iznutra i izvana. Ali stvarnost je značajno drugačija: nakon proširenja, govorimo o zamoru proširenjem; nakon neuspjeha ustavnog procesa, vidimo zamor od političke integracije; nakon krize evra, slušamo o ekonomskoj i finansijskoj iscrpljenosti. Nakon deset godina institucionalnih reformi i institucionalne introspekcije, Lisabonska povelja, koja je trebalo da spasi Evropu od paralize i odvuče je u 21. vijek, gotovo da je nepoznata, a njeni uspjesi nevidljivi.
Kriza vrijednosti i politička kratkovidost
Ozbiljnost sadašnje evropske krize potiče iz spajanja četiri centrifugalne sile: porast ksenofobije; kriza evra; slabost spoljne politike i nedostatak vođstva. Ova pitanja su paralelna, ali se opasno preprliću pod istim zajedničkim imeniteljem: odsustvom dugoročne vizije. Rezultat je da svaka razlika među članicama, bez obzira koju oblik imala, postaje igra u kojoj da bi neko dobio neko drugi mora izgubiti, surova bitka gdje je sve dozvoljeno kako bi se postigla pobjeda kojom se kod kuće može hvaliti u okviru državnog kapitala, bez obzira koliko je to malo i koliko štetno to može biti za zajednički projekt.
Prije gotovo tri godine, dim koji se dizao iz zapaljenih romskih naselja u Italiji bio je upozorenje za ono što će tek doći. Od tada, na svakim izborima, ksenofobične snage su nicale u novim zemljama (Švedskoj, Finskoj, Velikoj Britaniji i Mađarskoj) i konsolidovale se u mjestima gdje su već imale značajno prisustvo (Italiji, Francuskoj, Nizozemskoj, Danskoj). Kao karcinom, preuzele su politički diskurs i agendu u svim državama, pojačavajući graničnu kontrolu, namećući ograničenja na imigraciju, otežavajući spajanje porodica i ograničavajući pristup socijalnim, zdravstvenim i obrazovnim uslugama. Još gore od toga, u slučaju Thilo Sarrazin u Njemačkoj, neki su prešli granicu ksenofobije i prešli u blatantni rasistički diskurs o inferiornoj inteligenciji muslimana, opasno podsjećajući na naciste koji su Jevreje, crnce, Slavene nazivali untermenschen (inferiorna ljudska bića). Rezultat je da su, danas, usred ekonomske krize, vrijednosti tolerancije i otvorenosti, na kojima je izgrađeno najvažnije nasljeđe koje imamo, dovedene u pitanje ili čak nestaju.
Ovaj strah od stranaca iznenađuje, s obzirom da se za probleme koje Evropa ima uopšte ne mogu kriviti imigranti. Zapravo, upravo suprotno je tačno. Pored moralnog suicida do kojeg je doveo prevladavajući stav prema imigraciji u gotovo cijeloj Evropi, ukoliko ne bude promjene u demografskom trendu, Evropljani su na putu prema ekonomskom suicidu jer uz trenutnu stopu prirodnog priraštaja radna populacija na ovom kontinentu će se smanjiti i suočiće se sa većim socijalnim troškovima da bi se održavala sve starija i ovisnija populacija. Evropa treba da se ugleda na Sjedinjene Države, koje su uspjele da integrišu imigrante sa svih strana svijeta, doprinoseći ne samo njihovom blagostanju već blagostanju cijele zemlje. Umjesto toga, Evropa više voli da stvara lažne probleme i za njih nalazi rješenja, koja neće učiniti ništa više osim što će ubrzati njen pad.
Nedotupavnost rasista i ksenofoba sprečava mnoge ljude da ih shvate ozbiljno. Međutim, njihova sposobnost da utiču na tradicionalne političke stranke je značajna i sve je veća. Svaki put kada neko od njih dobije vlast u zemlji članici, njihova delegitimizirajuća, rasistička i antievropska agenda direktno se obija o evropske institucije. Da bi se to spriječilo, druge vlade bi trebalo da se usude da povuku sporazume i udare sankcije ksenofobima i autokratskim vođama, kao što žele da sankcionišu one države koje ne poštuju pravila o budžetskim deficitima. Ali, nažalost, slaba reakcija evropskih institucija i vlada u vezi sa protjerivanjem rumunskih Cigana iz Francuske, ekscesima u vezi sa slobodom štampe u mađarskom ustavu ili maltretiranjem ilegalnih imigranata u Italiji, govori nam da od njih ne možemo mnogo očekivati kada se treba suprotstaviti drugim vladama.
Kraj solidarnosti
Kažu da je kriva ekonomska kriza, ali to nije u potpunosti tačno. Glavni rizik za Evropski projekat ne predstavlja sama kriza: Evropa se suočavala sa krizama i ranije i iz njih je izlazila još jača. Usred krize 1980-ih i pod pritiskom tehnološkog napretka Sjedinjenih Država i Japana, evropske vlade su odlučile da naprave kvalitativni iskorak u integraciji. U to vrijeme, evropski lideri su jasno predvidjeli ono što se tada nazivalo “cijena ne-Europe,” drugim riječima bogatstvo i blagostanje koje bi se moglo stvoriti eliminisanjem prepreka koje su usporavale ekonomski razvoj.
Danas, uz sve ozbiljne i teške probleme koji pogađaju evropsku privredu (naročito u vezi sa starenjem populacije i gubitkom konkurentnosti), ne postoji konsenzus o tome kako prevazići ove probleme. Pravi problem stoga treba tražiti na drugom mjestu: u postojanju nepomirljivih stavova o tome kako smo dospjeli u krizu evra i, kao posljedica toga, neslaganje po pitanju kako izaći iz nje. Za neke, predvođene Njemačkom, kriza je izazvana zbog fiskalne neodgovornosti nekih zemalja. Stoga je rješenje, po njima, da se te zemlje jednostavno pridržavaju mjera štednje koje su tada bile na snazi, a koje su sada pojačane. Rješenje se predstavlja uz moralisanje i prigovaranje s visine, kao da deficit ili višak neke zemlje odražava moralnu superiornost ili inferiornost cijele te zajednice. Mnogi bi voljeli Evropu u kojoj se ne gledaju zasluge, već kulturni ili religijski stereotipi: Evropu s dvije klase, u prvoj klasi bi bili moralni spasitelji koji praktikuju protestansku vjeroispovijest; u drugoj, raskalašni katolici kojima se ne može vjerovati i koji se moraju držati na uzici ili, ako do toga dođe, šutnuti na ulicu.
Ova verzija krize, koja ugrožava opstanak Evrope, mora se osporiti. Činjenica da se zemlje toliko različite kao što su siromašna Grčka ili bogata Irska, prvoklasni šampion korporacijske moći, neolibaralizma i deregulacije, nađu u sličnoj situaciji zahtijeva od nas kompleksnija objašnjenja. Pogođeni smo krizom razvoja, logičnom fazom u procesu izgradnje monetarne unije u kojoj postojanje jedinstvene monetarne politike, koja nije adekvatno praćena fiskalnim politikama i regulisanjem finansijskog sistema, dovodi do neravnoteže koja postaje sve veća, dok ne izazove probleme koje trenutno vidimo. U takvoj situaciji, i pošto je monetarna unija dizajnirana bez uzimanja u obzir potrebnih mehanizama za borbu sa krizom kao što je sadašnja, logičan potez bi bio da se diskutuje o tome kako usavršiti uniju tako da funkcioniše na izbalansiran način i da, što je čini se potrebno, poboljša upravljanje uvođenjem novih instrumenata i jačanjem moći svojih institucija.
Ali umjesto da se ide putem jačanja unije, ono što vidimo je takmičarski duh u kojem neki koriste trenutnu situaciju da nametnu svoj ekonomski model drugima, kao da se sve države nalaze u istim uslovima i mogu funkcionisati po istim pravilima. Posljedica svega toga je da se, u nedostatku ambicioznijih mjera, uvaljujemo u situaciju permanentne krize. U međuvremenu, mjere štednje i budžetska smanjenja s ciljem otplate dugova prije će pogoršati krizu koja je pogodila neke zemlje nego što će im pomoći da se iz nje izvuku. Na tom putu, pad je neizbježan, jer ako uskoro ne dođe do rasta i razvoja, društva će se pobuniti protiv mjera štednje i nagomilanog duga ili, druga opcija je da se tržišta i vlade koje su dale kredit udruže da bi stavile u izolaciju ili izbacile iz evro zone one države koje imaju problema sa solventnošću. Ako se tako nastavi, Evropska Unija će, u očima mnogih Evropljana, postati ono što je Međunarodni monetarni fond bio mnogim azijskim i latinoameričkim državma 1980-ih i 1990-ih: instrument za nametanje ekonomske ideologije koja nema nikakvu legitimnost, ali koja se poštuje jer ne postoji alternativa. Može se desiti da to i uspije, ali Evropa više neće biti politički, ekonomski i društveni projekt, već jednostavno regulatorno tijelo nadležno za nadgledanje makroekonomske stabilnosti, koje pati od teškog nedostatka demokratije i identiteta.
Odsustvo iz svijeta
Jednako ozbiljno kao kršenje internog sporazuma jeste nesposobnost Evrope da govori i djeluje jednoglasno u svijetu 21. vijeka. Uprkos tome što je najveći ekonomski i trgovinski blok na Planeti, najveći svjetski davalac pomoći za razvoj i što, čak i pored smanjenih izdataka, i dalje ima značajan vojni i bezbjedonosni aparat, Evropa i dalje koristi svoju moć u fragmentima i, kao rezultat toga, potpuno neučinkovito. To vidimo svaki dan u odnosima sa Sjedinjenim Državama, Rusijom ili Kinom, ili iz njenih akcija u Sredozemlju. Očigledno je da se snaga Evrope ne može mjeriti sa velikim silama, niti je ona želi koristiti kao one. Problem je što Evropa nije sposobna da djeluje na jedinstven i odlučan način čak ni na geografski najbližim područjima kao što je Sredozemlje, gdje bi trebalo da bude nadmoćna, a nije ni uticajna niti efektivna u isntitucijama kao što su UN, G-20 ili IMF, gdje je njena politička i ekonomska moć ogromna. U svim ovim multilateralnim institucijama, ima mnogo evropskih zemalja, ali malo Evrope, i, što je još gore, malo je politike koja je u skladu sa njihovim interesima.
Više od godinu dana nakon stupanja na snagu Lisabonske povelje, koja nam je obećavala novu i efektivniju spoljnu politiku, paraliza spoljnih poslova Evrope je potpuna. Reakcija na arapsku revoluciju nesumnjivo je doprinijela konačnom slomu. Decenijama, u zamjenu za zaštitu svojih interesa u vezi sa imigracijom, energijom i bezbjednosti, Evropa je podržavala ostanak na vlasti niza autokratskih i korumpiranih režima, uglavnom okrećući glavu od promovisanja demokratskih vrijednosti i poštivanja ljudskih prava. Ali kada na kraju i bez strane pomoći ljudi iz te regije uzmu sudbinu u svoje ruke, reakcija iz Evrope je spora, bojažljiva i lijena, sa liderima koji djeluju više zainteresovani da štite svoje ekonomske interese i kontrolišu talase imigracije nego da podrže demokratske promjene. Iz toga se ponovo vidi kratkovidost, jer ako arapska revolucija uspije, ekonomska dividenda demokratizacije bi bila tako velika da bi nadmašila svaku cijenu turbulencije.
Istina je da je Evropa izbjegla da padne u ambis koji bi stvorila da je dopustila da Gadafi osvoji Benghazi. To bi vratilo Evropu nazad u vrijeme Srebrenice i pokrenulo nepopravljivu moralnu i političku krizu. Ali ne smijemo se zavaravati, kada je u pitanju Libijski ustanak, kao i kod krize evra, nakon izbjegavanja ambisa ima još mnogo toga što treba uraditi: pored postizanja mira koji sprečava Gadafijev režim da ostane na vlasti, Evropa bi trebalo da povrati kredibilitet u svoj vojni kapacitet, koji je poljuljan, kao i u svoje institucije za bezbjednost i spoljnu politiku, koje su oslabljene. Frustracija zbog novih institucija spoljne politike, naročito zbog uloge stalnog predsjednika Vijeća, Hermana Van Rompuya, visokog predstavnika za spoljnu politiku, Catherine Ashton, i nove Evropske službe za spoljne poslove (EEAS), je toliko velika da su se mnogi evropski glavni gradovi počeli odvajati od ovih isntitucija i koordinisati i raditi samostalno.
Paradoksalno, tamo gdje smo se nadali da će biti fuzije evropskog i nacionalnog interesa, Brisela i nacionalnih glavnih gradova, sada nalazimo sve veći procjep: s jedne strane imamo evropsku spoljnu politiku koja jedva da postoji na papiru i koja nema nikakvu snagu; s druge strane imamo niz političkih odluka zasnovanih, na jedvite jade, na formiranju koalicija volontera sa isključivo nacionalnim resursima. Da je arapsko proljeće završilo brzo i sretno, neuspjesi Evrope bi ostali nevidljivi. Ali ako je ono što nas čeka, a čini se da je to slučaj, veoma težak put ka demokratiji, pun djelimičnih pobjeda i poraza i mnogo nestabilnosti i neizvjesnosti, Evropa će se podijeliti, neće biti sposobna da izvrši bilo kakav uticaj i postaće irelevantna u inostranstvu. Bez uloge na Bliskom istoku, sa Turskom poniženom zbog prepreka koje sprečavaju njenu integraciju i sa Sredozemljem prepuštenim vlastitoj sudbini, Evropa će prestati da bude kredibilan politički akter u svijetu.
Pobuna elita
Godinama je evropski projekat napredovano na osnovu prećutnog konsenzusa između građana i elita oko koristi procesa integracije. Ovaj konsenzus je sada narušen na dva fronta. S jedne strane, građani su povukli blanko ček koji su dali evropskim institucijama da upravljaju “u ime naroda ali bez naroda.” Vremenom je proces integracija dotaknuo najosjetljivije tačke nacionalnog identiteta, naročito u vezi sa državom blagostanja i socijalnom politikom. Ekonomski, liberalni i deregulatorni motivi u izgradnji Evrope završili su politizacijom i idealizacijom projekta za koji se prvobitno smatralo da je najbolje da se prepusti ekspertima i birokratama. Ali ono što još više iznenađuje je što je pored pobune masa došlo i do nečega što bi se moglo nazvati “pobunom elita”.
Njemačka je možda najjasniji primjer ovog fenomena. Prema istraživanjima javnog mnjenja, 63 odsto Nijemaca prestalo je vjerovati Evropi, a 53 odsto ne vidi budućnost Njemačke u tom bloku. Situacija je slična i kada je u pitanju elita: U vrijeme kada je izvoz u Kinu na granici da nadmaši izvoz u Francusku, smatra se da jug Evrope koči razvoj. Sjećanje na evropsko opredjeljenje nestalo je zajedno sa smjenom generacija: samo 38 od 662 sadašnjih članova parlamenta bilo je na toj funkciji 1989. godine. Bez sumnje, gledamo novu Njemačku. S obzirom na njenu snagu i značaj, svaka promjena u Njemačkoj ima veliki uticaj na evropsku konstrukciju. A pošto je ključna karakteristika nove Njemačke nepovjerenje prema Evropskoj Uniji, Njemačka izvozi nepovjerenje više nego povjerenje, što je činila u prošlosti. Osnovna kmponenta u evropskoj mašini je istrošena, a ne postoji nikakva alternativa koja će je zamijeniti. Francuska može ekonomski preživjeti i bez vjere Njemačke, i može čak koristiti Veliku Britaniju da popuni praznine koje je Njemačka ostavila u spoljnoj politici, ali je evidentno da Evropa ne može napredovati bez da Njemačka bude u potpunosti posvećena evropskim integracijama.
U nedostatku njemačkog vođstva ili drugih alternativa, proces integracija postaje dotrajao. Predsjednici Komisije, José Manuel Barroso, i Vijeća, Herman Van Rompuy, i visoki predstavnik za spoljnu politiku, Catherine Ashton, lutaju izgubljeni u evropskoj magli, nesposobni da artikulišu jednostavan diskurs koji bi ih povezao sa pro-Evropljanima koji i dalje vjeruju u taj projekt. Samo Evropski parlament povremeno pokaže svijest o moralu, gradeći zidove protiv populističkih i ksenofobičnih ekscesa i nastojeći da unaprijedi proces integracija. Međutim, samo nekolicina članova Evropskog parlamenta imaju svoj vlastiti glas i spremni su da se okrenu protiv svojih vlada i nacionalnih stranaka kada je to potrebno. U Njemačkoj, Francuskoj i Italiji, ali i u drugim mjestima, imamo generaciju lidera koji su još više kratkovidi i vođeni izbornom politikom: niko od njih se ne obraća Evropi niti za Evropu.
Epilog
Svakim danom, osjećaj da se Evropa cijepa je stvarniji i opravdaniji. Može li se Evropa raspasti? Odgovor je evidentan: da, naravno da može. Na kraju krajeva, Evropska unija je ljudska konstrukcija, a ne nebesko tijelo. To što je neophodna i korisna opravdava njeno postojanje, ali to neće sprečiti da ona nestane. Samo je niz povoljnih okolnosti doveo do riskantnog pokretanja ovog grandioznog projekta, a negativan slijed događaja bi vrlo lako mogao dovesti do njenog nestajanja, naročito ako oni koji su odgovorni da je odbrane ne ispune svoj zadatak. Mnogi ubijeđeni pro-Evropljani su svjesni da je opasnost od raspada Evrope veoma stvarna, i s pravom su zabrinuti zbog slijeda događaja. Međutim, u isto vrijeme, oni se plaše da će širenje pesimizma upozorenjima takve prirode samo poslužiti da se ubrza njen kolaps. Ali kada, dan za danom, gledamo kako se prelaze granice pristojnosti i vrijednosti koje Evropa predstavlja od strane netolerantnih političara koji beskrupulozno raspiruju strah kod građana, nemoguće je i dalje okretati glavu. Imajući u vidu jasne ideje i odlučnost sa kojima anti-Evropljani rade na ostvarenju svojih ciljeva, teško je vjerovati da će samo optimizam biti dovoljan da spase Evropu od duhova zadrtosti, egoizma i ksenofobije koji je proganjaju u sadašnjosti. Bez jednake odlučnosti i jasnih ideja na drugoj strani, Evropa će propasti.
Tekst je preuzet sa portala Eurozine
Za BUKU prevela i prilagodila Milica Plavšić