Roditelji mojih prijatelja, Neda, Zoran, Marko i Jovan stigli su avgusta 1995. godine u Srbiju, u dugoj koloni izbeglica, zajedno sa decom, starim roditeljima, ponekom torbom i dvema bebama rođenim na traktoru nadomak Kuzmina. Te dve bebe zovu se Branko i Nađa. Njihove porodice, kao i hiljade drugih Srba iz Krajine, bile su proterane tokom operacije „Oluja“, koja se dogodila pre tačno trideset godina. To nije bio samo vojni pohod, već egzodus jednog naroda, trenutak kada je čitav kraj iščupan iz zemlje, jezika i pamćenja.
Trideset godina kasnije, dužni smo da „Oluju“ nazovemo pravim imenom: sistemski progon sproveden pod plaštom legitimnosti, iza kojeg su stajali politički apetiti, ćutanje međunarodne zajednice i precizna računica, a ispred toga kolone ljudi koji su nestajali iz sopstvenih života.
Avgustovski pohod hrvatskih snaga je, u političkom smislu, bila oružano učvršćivanje etničke homogenizacije na teritoriji Hrvatske. Dok je međunarodna zajednica iscrpljena ratom u Bosni i opijena iluzijom o „konačnom rešenju“ svesno ćutala, etničko čišćenje dobilo je legitimitet pod plaštom teritorijalne reintegracije. Hiljade kuća su spaljene ili sravnjene sa zemljom, imovina opljačkana, a povratak prognanih godinama sistemski obesmišljavan. Progon nije bio samo fizičko uklanjanje jednog naroda sa njegove zemlje, bio je i simbolički prekid: nasilno brisanje tragova, jezika, običaja i istorijskog prisustva Srba u Hrvatskoj.
Sudbina Srba u Hrvatskoj, posebno onih iz Krajine, nije se odlučivala samo na ratištima ili kroz pregovore u Ženevi i Dejtonu. NJihova tragedija bila je posledica višeslojne političke instrumentalizacije, u kojoj su istovremeno bili i predmet zaštite i sredstvo ucene. Beograd, pod vođstvom Slobodana Miloševića, nije pokazao istinsku brigu za srpsku zajednicu u Hrvatskoj. Naprotiv, inicijalno podsticanje pobune, formiranje Srpske Krajine kao paradržavne tvorevine bez međunarodnog priznanja, kao i iluzije o jedinstvenom srpskom prostoru, bile su duboko pogrešne i strateški katastrofalne odluke.
Politika koja je u startu bila oslonjena na logiku konfrontacije, bez realne podrške i dugoročne strategije, dovela je krajiške Srbe u izolaciju. U ključnim trenucima, kada su prve naznake vojno-policijske ofanzive postale očigledne, nije bilo ni političke ni vojne volje u Beogradu da ih zaštiti. Čak ni Srbi iz Bosne i Hercegovine, tada pod vođstvom Radovana Karadžića i Ratka Mladića, nisu pružili podršku, što je dodatno produbilo osećaj izdaje i napuštenosti među civilnim stanovništvom.
Za Franju Tuđmana i hrvatsko državno vođstvo, „Oluja“ je predstavljala završni čin teritorijalne konsolidacije. Etničko čišćenje je bilo funkcionalni deo projekta stvaranja nacionalno homogenog prostora, a Tuđmanova vlast je otvoreno izražavala ideju da se Srbima u Hrvatskoj treba „dati put“, čime je sugerisana poželjnost njihovog odlaska, a ne njihova integracija. U tom kontekstu, egzodus krajiških Srba je postalo ne samo sredstvo povratka teritorije, već i način da se reši „srpsko pitanje“ trajno, fizički i demografski. Milošević, sa svoje strane, ovaj egzodus nije doživeo kao poraz, već kao priliku za sprovođenje unutrašnjeg demografskog inženjeringa.
Preko 220.000 izbeglica iz Krajine nisu dobile status ljudi u nevolji, već resurs kojim se manipuliše, naseljavani su po unutrašnjim prioritetima režima, od Vojvodine do južne Srbije, menjajući lokalne demografske strukture i često ostajući bez ikakvih institucionalnih prava i pomoći. Izbeglička tragedija tako je, po drugi put, instrumentalizovana, prvo za potrebe rata, a potom za potrebe političkog opstanka režima.
Međunarodna zajednica, premda obaveštena o razmerama progonstva i nasilja nad civilnim stanovništvom, reagovala je minimalno. Za većinu zapadnih sila, „Oluja“ je predstavljala „poželjnu efikasnost“ čin koji je ubrzao kraj rata u Bosni, uklonio prepreku u mirovnim pregovorima, i omogućio konsolidaciju teritorijalnog poretka na Zapadnom Balkanu. Humanitarna dimenzija, etnička komponenta progona, uništavanje sela i trajna onemogućenost povratka sve je to potisnuto u korist geopolitičke „stabilnosti“. Tako je „Oluja“, iako zvanično slavljen kao čin oslobođenja, ostala upamćena kao simbol kolektivne traume i institucionalne izdaje. Srbi iz Krajine nisu nestali samo iz svojih sela i gradova nestali su iz političkih prioriteta, medijskih narativa i društvene svesti.
U memoarima Poreklo jedne katastrofe, Warren Zimmermann, poslednji ambasador Sjedinjenih Američkih Država u Jugoslaviji, ostavio je preciznu i potresnu dijagnozu ključnih aktera raspada jedne složene zemlje. O Slobodanu Miloševiću i Franji Tuđmanu nije govorio kroz ideološke etikete, već kao svedok raspada političke razboritosti, tolerancije i odgovornosti. „Za razliku od Miloševića, koga je motivisala vlast, Tuđman je opsednut hrvatskim nacionalizmom. On nikada nije pokazivao interes za demokratske vrednosti. On je upravljao ozbiljnim kršenjem prava Srba, kao i tragični podtekst u šovinističkom stavu prema Srbima, koji je Tuđman tolerisao u svojoj partiji.“ Ova rečenica, suva, diplomatska i faktografski tačna zapravo razotkriva politički duh iz kojeg je rođena i vojna operacija. Ne kao vojna nužnost, već kao ideološka potvrda jednog nacionalističkog projekta koji je od samog početka bio usmeren ka etničkoj dominaciji, a ne multietničkoj demokratiji. Oluja je politička kulminacija Tuđmanove vizije Hrvatske: države bez Srba, ili bar bez njih onakvih kakvi su postojali do 1991. godine – organizovani, prisutni u ustavu, politički faktor. Srbi u Hrvatskoj su, u procesu konstituisanja novog nacionalnog identiteta nakon raspada Jugoslavije, percipirani kao istorijski „višak“ ostatak jednog propalog poretka koji nije imao mesto u viziji etnički homogenizovane, samostalne hrvatske države. Umesto da budu priznati kao ravnopravan konstitutivni narod, pretvoreni su u smetnju i simbol prošlosti koju nova politička elita želi da zaboravi. „Oluja“ je tako postala ne samo vojna operacija, već simbolički i stvarni kraj prisustva Srba kao kolektivnog političkog subjekta u Hrvatskoj.
Britanski istoričar Tony Judt u svojoj knjizi „Poslije rata – istorija Evrope od 1945.“ opisuje ovu vojnu operaciju kao značajan događaj u završnici rata u Hrvatskoj, ali istovremeno i kao spornu akciju obilježenu ozbiljnim zločinima i etničkim čišćenjem. Iako priznaje legitimno pravo Hrvatske da uspostavi kontrolu nad sopstvenom teritorijom, Judt naglašava da to ne može poslužiti kao opravdanje za zločine nad civilima. Prema njegovom mišljenju, takvi zločini su često zanemarivani zbog političke naklonjenosti koju je Zapad pokazivao prema Hrvatskoj.
I zato Oluja, koliko god bila vojno uspešna, ostaje moralno problematična. Ne zato što je Hrvatska oslobodila svoju teritoriju, već zato što je svesno tolerisala okolnosti u kojima čitav jedan narod više nije bio potreban. Iz lične perspektive, ono što me najviše dirnulo u susretima sa ljudima iz Krajine nije bila njihova trauma, već njihova snaga. Srbi iz Krajine, prognani, ostavljeni, razbacani širom Srbije prošli su kroz deceniju neizvesnosti, siromaštva, ignorisanja i sistemskog zanemarivanja. Tokom četiri dana, koliko je trajala operacija, etnički su očišćeni delovi Banije, Like, Korduna i Severne Dalmacije. U vezi s tim, značajan je i dokument poznat kao Brijunski transpripti – zapisnik sa sastanka vojnog i političkog vrha Hrvatske održan krajem jula, svega nekoliko dana pre početka operacije Oluja. U njemu se, između ostalog, nalazi i izjava predsednika Franje Tuđmana: „Moramo zadati takve udarce da Srbi praktično nestanu“, što mnogi tumače kao dokaz da je progon srpskog stanovništva bio politički planiran i sistematski sproveden.
Srebrenica u julu i Oluja u avgustu 1995. godine predstavljaju dve najpotresnije tačke kraja rata u Jugoslaviji. Iako se razlikuju po vrsti i razmeri zločina, zajedničko im je to što su označile finalne korake u stvaranju etnički homogenih teritorija. Srebrenica je, kao simbol bošnjačke tragedije, izbrisala bošnjačko prisustvo iz istočne Bosne, dok je Oluja, vojna akcija hrvatske vojske, dovela do masovnog egzodusa Srba iz gotovo cele teritorije Krajine. Ove dve operacije, razdvojene tek nešto više od dvadeset dana, u stvarnosti su označile kraj jedne epohe i postale praktična potvrda logike po kojoj se rat i vodi: ne da bi se sačuvala zajednica, već da bi se ona rastavila do kraja. Uprkos narativima o oslobađanju teritorija i završetku rata, stvarna posledica ovih događaja bila je potvrda vizije etnički čistih prostora, čime su Srebrenica i Oluja zajedno doprinele trajnoj etničkoj praznini na mestima koja su decenijama bila multietnička, i mesta u kojima je Jugoslavija živela.
I na kraju – gde smo danas, gotovo tri decenije nakon Oluje? Kako razumeti činjenicu da na koncertu Marka Perkovića Tompsona u Zagrebu, pred desetinama hiljada ljudi, nesmetano odzvanja poklič „Za dom spremni“ – isti onaj koji je bio službeni pozdrav zločinačke NDH, režima pod čijom su simbolikom ubijani, progonjeni i sistematski brisani čitavi narodi – srpski najviše? Tolerisanje tog pozdrava, njegovo relativizovanje i institucionalno prećutkivanje predstavljaju politički izbor, i moralni pad. „Za dom spremni“ nije simbol odbrane, već simbol istrebljenja, a njegovo povampirenje u pesmi, na koncertu, u stadionima i učionicama, govori o tome koliko je istorijski revizionizam postao deo zvanične kulture sećanja. A u toj kulturi, rat više nije tragedija, već mit očišćen od odgovornosti, žrtava i naroda.
Autor teksta je izvršni direktor Akademske inicijative „Forum 10“ iz Novog Pazara