Prošle nedjelje, 2. juna 2024. godine, u Srbiji su održani ponovljeni beogradski izbori i opštinski izbori u otprilike dvije trećine opština u zemlji. Kao što se i predviđalo, vladajuća koalicija dobila je gotovo sve. U Beogradu je pobijedila koalicija koju predvodi Srpska napredna stranka lojalna predsjedniku Aleksandru Vučiću s 52,6 posto glasova, drugi je novajlija u izbornom procesu Građanski pokret Kreni-Promeni sa 17, 5 posto; Biram borbu, dio bivše koalicije Srbija protiv nasilja koji je odlučio da neće bojkotovati izbore, na trećem je mjestu sa 12,5 posto, desno populistički Mi–Glas iz naroda osvojio je 8,1 posto, dok su ostali manji kandidati ostali ispod cenzusa za ulazak u gradsku skupštinu. Nakon trećeg pokušaja zadržavanja vlasti u glavnom gradu u dvije godine, vladajući su u tome konačno uspjeli.
Uprkos određenoj nadi, opozicija nije uspjela osvojiti većinu u Novom Sadu i većini opština u zemlji, a tamo gdje su uspjeli pobijediti vladajuću stranku (grad Niš, opština Novi Beograd i još nekolicina drugih opština) savez predvođen Vučićem pokušava se održati na vlasti namještanjem izbornih rezultata.
Dva su povezana razloga izbornog poraza opozicije: katastrofalni izborni uslovi i slaba izlaznost djelimično uzrokovana bojkotom izbora od strane dijela opozicije.
Uprkos uglavnom formalnim prilagodbama od strane vlade, bilo je vrlo malo poboljšanja u poređenju sa lažnim izborima 17. decembra. Vladajuća stranka zadržala je gotovo potpunu kontrolu nad medijima u zemlji, predsjednik Vučić nastavio je posuđivati svoje ime na vladajućim izbornim listama, čime je očito prekršio ustav zemlje, dok je kupovina glasova, migracija birača i izborno nasilje nad opozicijom i dalje nastavljeno. Upravo ti duboko neujednačeni izborni uslovi uzrokovali su raskol velike opozicione koalicije Srbija protiv nasilja. Dok se jedan dio (Biram borbu) odlučio kandidovati uprkos katastrofalnim uslovima, ostatak proevropske opozicije odlučio se za bojkot.
I dok je izlaznost na lokalnim izborima koji se održavaju odvojeno od parlamentarnih ili predsjedničkih tradicionalno niža u Srbiji, nejedinstvo glavnog opozicionog bloka dodatno je pridonijelo apstinenciji. Za razliku od 17. decembra 2023. godine, kada je na izbore izašlo gotovo 59 posto građana, ovoga puta odaziv je bio samo 46,5 posto. Manja izlaznost nesrazmjerno je pogodila opozicioni blok. U odnosu na prošlu godinu, opozicija je izgubila pet puta više glasova od vladajućih. Do 2. juna izgubio se zamah višemjesečnih protesta koji su se odvijali 2023. godine i prevladala je apatija prosječnog birača.
Zanimljivo je, međutim, da uprkos okrupnjavanju koalicije koju predvodi Srpska napredna stranka (od nacionalističkih lijevih socijalista do ekstremno desne Srpske radikalne stranke ili Zavetnici) u jedan blok, vladajuća stranka konstantno gubi glasove u Beogradu : sa 509.000 u 2018. god., na 476.000 u 2022. god., 411.000 u 2023. god. na 362.000 na ovim izborima. Nakon više od 12 godina na vlasti, silazni trend vladajućeg bloka u gradu Beogradu je konstantan i, iako manje izražen, odražava se i na državnom nivou.
Odbrojavanje do 2027.: Nema demokratije bez jedinstva
Sljedeći parlamentarni i predsjednički izbori u Srbiji zakazani su za tri godine. Ukoliko se ne izvrše amandmani na Ustav Srbije u ruskom stilu, predsjednik Vučić ne može biti ponovo biran za predsjednika. Tako će se suočiti s dvije opcije: ili će slijediti Putinove korake i zemlju pretvoriti u otvorenu diktaturu ili će pokušati ostati na vlasti sredstvima koja su prihvatljivija procesu integracije Srbije u EU.
Pod pretpostavkom da bi produženje predsjedničkog mandata putem ustavnih promjena dovelo do kraja perspektive Srbije u EU, međunarodnog ostracizma i vjerojatno uvelo spiralu nasilja sličnu onoj iz 1990-ih, druga se opcija čini vjerovatnijom. U ovom scenariju, Vučič će vjerovatno pristupiti promjeni ustava i pretvoriti Srbiju iz polupredsjedničkog u parlamentarni sistem sa slabijim predsjednikom kojeg bira Narodna skupština zemlje. U oba slučaja trebala bi mu dvotrećinska većina u Narodnoj skupštini, koja mu trenutno nedostaje, osim ako ne osigura i glasove desnog populističkog pokreta Mi i zastupnika nacionalnih manjina. Ipak, pragmatična promjena s polupredsjedničkog na parlamentarni sistem, u kombinaciji s očekivanim nastavkom pada popularnosti vladajuće koalicije, mogla bi stvoriti priliku za demokratsku promjenu na izborima 2027. godine. To bi se moglo dogoditi uprkos nedostatku spremnosti režima da popusti na frontu izbornih uslova.
S tim izgledima, poučeni lekcijom iz decembra 2023. godine, koja je pokazala da je ujedinjena opozicija osvojila najveći izborni rezultat otkako je Vučić došao na vlast 2012. god., i suprotnom lekcijom od 2. juna, pokazujući da nedostatak jedinstva neizbježno osigurava autoritarni status quo, opozicija mora raditi na zajedničkoj platformi za osiguranje ponovne demokratizacije zemlje do 2027. god. Samo izgradnja zajedničke demokratske fronte, sastavljene od svih proevropskih opozicionih stranaka, novih građanskih pokreta kao što su Kreni-Promeni, lokalnih pokreta i konzervativne opozicije, može spriječiti brzo klizanje Srbije prema potpunom autoritarizmu. Što prije prestanu međusobna prepucavanja oko izbora 2. juna, to će prije započeti borba za demokratsku obnovu.
