Ovih dana naš grad ima jednu godišnjicu o kojoj mnogi naši sugrađani malo ili ništa ne znaju, a taj dan se i oficijelno ne obilježava od strane gradskih vlasti. Nećete ga naći kao referencu ni u našim istorijskim udžbenicima za osnovnu i srednju školu. Međutim, to je jedan od najvažnijih datuma u viševjekovnoj istoriji Banjaluke.
Naime, u periodu od 20. jula do 4. avgusta 1737. godine, u našem gradu odigrala se velika bitka između austrijske vojske predvođene princom Josefom Hildburghausenom, vojvodom od Saksonije, i osmanlijskih snaga u Bosni. Ta je bitka bila dio šireg sukoba Austrije i Osmanlija, iz četvrte decenije XVIII vijeka. Pa i šire od toga: u pitanju je jedan fragment viševjekovne borbe hrišćanskih snaga sa otomanskim pokušajima u Evropi. Nakon odbrane Beča – prestonice Svetog Rimskog Carstva iz 1683. godine, Habsburgovci su preuzeli inicijativu i počeli da potiskuju Turke. Jedan važan dio te višedecenijske kampanje bila je i Bosna.
Godine 1735. počeo je Rusko-turski rat koji je Austrija željela da iskoristi otvarajući drugi front na pravcu Bosne i Srbije. Veliki dio turskih jedinica iz tih područja bio je mobilisan u ratu s Rusima, i to se naročito osjetilo u Bosni, koja je ostala sa znatno oslabljenim odbrambenim kapacitetima. Na primjer, kapetan banjalučkog Kastela bio je Mustafa Paša Ferhad Sokolović, koji je otišao na ruski front sa značajnim dijelom banjalučkog garnizona. Austrijanci su u tome vidjeli svoju priliku i 15. jula 1737. godine, austrijske trupe su prešle Savu i krenule prema Banjaluci. Ne želeći da se brani iz opsjednutog Kastela, Salih-aga, koji je preuzeo komandu nad Kastelom nakon odlaska kapetana Sokolovića, izjahao je 20. jula sa vojskom, s namjerom da napadne Austrijance dok su u maršu. Napad je izveo sljedećeg dana kod sela Jurkovići, ali je poražen, a u bitci je i sam poginuo. Već narednog dana, Austrijanci su stigli pred Banjaluku i 22. jula ulogorili se u Trnu, gdje im se pridružila i druga armija maršala Goldija. Ukupno, austrijske snage brojale su oko 20 000 vojnika. Postavljena je opsada i iskopani rovovi oko Kastela. Dana 28. jula (dan kada su Austrijanci u srbijanskom dijelu kampanje osvojili Niš) počelo je intenzivno bombardovanje sa Lauša, gdje su podignute topovske baterije sa 12 srednjih i 10 teških topova. Do 4. avgusta ispaljivali su i do 1800 projektila dnevno na grad. Branitelji su uzvraćali iz kastelskih topova, a najveći artiljerijski okršaj desio se 31. jula. Dan ranije, general Baranyay prešao je preko pontonskog mosta sa jakim snagama od 13 četa pješadije, bataljonom hrvatskih dobrovoljaca i 5 četa lake konjice na desnu stranu Vrbasa, što je prinudilo tamošnje lokalno stanovništvo da spas potraži u tvrđavi. Time je situacija unutar zidina postala gotovo nepodnošljiva. Dana 1. avgusta pokušan je prodor iz obruča: 150 konjanika je izjahalo iz tvrđave, ali su dočekani unakrsnom paljbom i spremnom konjicom Austrijanaca, te su se morali povući uz teške gubitke: 36 poginulih, 15 ranjenih i više od 20 zarobljenih. Austrijski izvori navode da je među zarobljenim konjanicima bio i jedan pop, te jedna žena. Preko nje je princ Jozef uputio pismo braniteljima: zatražena je predaja grada i bezuslovna kapitulacija, ali branitelji su to odbili, saopštivši da su spremni da se bore do smrti. Odbranu Banjaluke i Kastela preuzeo je Mehmed beg Ćatić, o kome se sem imena gotovo ništa ne zna. Inače, u odbrani grada učestvovali su i pravoslavci, kao i hrvatski franjevci. Ukupno, snage branitelja brojale su oko 5000 ljudi pod oružjem. Tokom opsade pokazalo se koliko je Kastel odlično osmišljena odbrambena utvrda: na izdignutom je zemljištu, sa dvije strane opasan vodenim zidom Crkvene i Vrbasa, a ima i jake zidove visine šest do osam metara i debljine dva metra. Od značaja je i njegova širina: unutar zidina bilo je moguće smjestiti nekoliko hiljada ljudi.
Unatoč svemu, same banjalučke snage nisu bile dovoljne da izdrže opsadu i grad bi sigurno pao da u pomoć braniteljima nije stigao travnički vezir Hekimoğlu Ali Paša. U pitanju je neobično zanimljiv lik, ni nalik na spore i melanholične travničke vezire iz Andrićevih pripovijesti. Bio je Venecijanac po porijeklu – njegov otac, po zanimanju ljekar, prešao je na islam zbog ljubavi prema lijepoj Turkinji Sfiji. Imajući u vidu vijekovni animozitet i mržnju Mlečana prema Turcima, to je već samo po sebi svjedočanstvo o kakvom se karakteru radi. Ali Paša je služio širom Otomanske imperije, počeo je u Iraku, bio guverner Sirije, vezir u Egiptu, na Kritu i Bosni, a istakao se kao vojnik u Otomansko-perzijskom ratovima, gdje je kao serdar osvajao velike gradove Urmiu i Tebriz. U bitci kod Senevenda 1726. godine potukao je vojsku persijskog šaha od 50 000 boraca. Učestvovao je 1739. godine sa svojim bosanskim odredima u velikoj i važnoj opsadi Beograda. U međuvremenu je zbog odbijanja jednog sultanovog nepravednog naređenja o pogubljenju, te zavjere njegovih neprijatelja na Porti, završio u kazamatu i u egzilu na Kipru i Lezbosu. Poslije je ipak pomilovan i vraćen u Bosnu. O kakvom se čovjeku radi možda ponajbolje svjedoči činjenica da je čak tri puta bio na položaju Velikog vezira. Omer Novljanin, učesnik banjalučke bitke, opisao je ovog izvanrednog čovjeka riječima: „duša vojske“. Predviđajući austrijsku kampanju, energični Ali Paša nije gubio vrijeme na konsultacije sa Istanbulom – na svoju ruku počeo je da okuplja vojsku u Travniku, i do 15. jula imao je spremnih oko 15 000 boraca, sa kojima je krenuo u marš preko Jajca i dolinom Vrbasa. No, najbolji potez iskusni Ali Paša odigrao je na samom početku bitke: dan prije opsade, poslao je u Banjaluku sarajevskog kajmekama Ibrahim-agu sa malim odredom janjičara – što je bio dokaz braniteljima da ih Vezir neće ostaviti na cjedilu.
Na vijest da banjalučkim braniteljima stiže pojačanje, Austrijanci su intenzivirali napad: 3. avgusta izvršen je konjički juriš sa desne strane Vrbasa, dok je artiljerija intenzivno bombardovala sa lijeve strane. Ipak, branitelji su izdržali. Kulminacija opsade desila se 4. avgusta: tada su jedinice Ali Paše stigle do Šehera i jurišom sa Starčevice počele frontalni napad na austrijske snage na desnoj obali, dok su istovremeno branitelji iz Kastela izjurili iz tvrđave i napali Austrijance na lijevoj obali. Iskoristivši jednu manevarsku grešku Austrijanaca, inventivni Ali Paša izveo je konjički proboj kroz centar austrijske formacije, što je izazvalo haos u njihovim redovima. Pokušaj pregrupisanja koji je princ Jozef naredio nije uspio i samo je pogoršao stvari – Austrijanci su pretrpjeli teške gubitke. Zanimljivo je da su se mnogi od njih, više od 1000, utopili u Vrbasu prilikom pokušaja bijega. Predveče je bilo jasno da je bitka izgubljena i Princ Josef je naredio povlačenje. Osmanlije su ih pokušali napasti dok su bili u povlačenju, ali bezuspješno – kod Klašnica su pretrpjeli teške gubitke (po nekim izvorima čak 500 vojnika) i potjera je obustavljena. Sredinom avgusta, Austrijanci su prešli Savu i kampanja je time okončana. Većina istoričara slaže se u ocjeni da je bitku presudila slabost austrijskog komandnog kadra, naročito generala Baranjija, kao i taktičke greške princa Jozefa, u odnosu na izvanrednog Ali Pašu.
Bitka je imala velike posljedice i to ne samo u Bosni. Napad na Banjaluku bio je dio koordinisane invazije Austrijanaca na Bosnu i Srbiju – pored Banjaluke, napadnut je Zvornik i u to doba važno utvrđenje Bužim, gdje je opsadu vodio hrvatski ban Josip Esterhazi, kao i Cetingrad koji je opsjedao karlovački grof Juraj Herberštajn. Nakon ishoda bitke kod Banjaluke, i Esterhazi i Herberštajn su obustavili napade i povukli se nazad u Hrvatsku, čime je invazija u bosanskom dijelu okončana. Posljedice su se osjetile i na dijelu austrijske kampanje u Srbiji, kao i na drugim dijelovima fronta. U suštini, Austrijanci nisu uspjeli i stvari su vraćene na stanje iz Požarevačkog mira. Mnogi istoričari naglašavaju da je nakon poraza kod Banjaluke Beču trebalo više od sto godina da ponovo organizuje kampanju na Bosnu.
Ova bitka zabilježena je kao važan događaj u mnogim istorijskim knjigama, ne samo onima koje proučavaju istoriju Bosne i Balkana. Recimo, Virdžinija Aksan, profesorica na Prinstonu i svjetski priznat stručnjak za otomanski istoriju, u knjizi „Ottoman wars 1700-1870“, na strani 110-111. daje opis i širi kontekst bitke. Profesor Enes Pelidija napisao je opširnu studiju pod naslovom „Banjalučki boj iz 1737; uzroci i posljedice” koja je objavljena 2003. godine. Njegova knjiga izuzetno je vrijedan dokument, rezultat rada u arhivama Beča, Istambula, Sarajeva, Dubrovnika, Zadra i Zagreba, a prikupljene podatke sažeo je u djelo od 544 stranice. U prvim dijelovima knjige opisuje događaje i stanje u Otomanskom carstvu koji su direktno ili indirektno uticali sa samu bitku, zatim globalne tokove evropske politike, te na kraju i samu bitku. Posebno lijep dio knjige je poglavlje u kome su zabilježena narodna predanja i pjesme o bitci. Npr. u sevdalinci „Nigdje zore ni bijela dana“ pjeva se o sablji koja čini „muke oko Banjaluke“. Ivo Andrić u pripovijetci „Mustafa Madžar“, govori o Dobojliji tog imena koji je bio „najveći junak u banjalučkom boju“, ne samo hrabrošću, već i zato što je smislio lukavu taktiku: da se izgrade splavovi u gornjem Šeheru i noću vojska spusti njima do Kastela. I naši banjalučki istoričari Zoran Pejašinović, Boro Bronza, Boško Branković i drugi, pisali su o ovoj bitci. Ipak, unatoč naporima stručnjaka, ta najveća bitka u istoriji našeg grada, začudo, ostaje malo poznata njenim današnjim stanovnicima.
Posljedice revizionističkog pretumačenja
Kant je svojevremeno postavio pitanje „Da li je moguće napisati univerzalnu istoriju sa kosmopolitskog stanovišta?“. Ili će svaki narod uvijek pisati vlastitu verziju istorije, prilagođenu programu koji neke političke elite formulišu kao „nacionalni interes“ – te shodno tome neminovno, u manjoj ili većoj mjeri, krivotvoriti stvarnu istoriju. BiH je primjer koliko je ovo pitanje paradoksalno: za razliku od banjalučkih đaka, koji u svojim udžbenicima neće naći ništa o banjalučkoj bitci 1737., oni sarajevski uče o tome.
Time gazimo i po potezima samih naših predaka, od kojih su mnogi na ovaj ili onaj način podržavali tadašnje branitelje našeg sadašnjeg grada. Npr., nedvosmislena istorijska svjedočanstva postoje o tome da su ugledni srpski trgovci iz Sarajeva prikupili značajna sredstva za Ali Pašinu vojsku, a dabrobosanski mitropolit Milentije Milenković obezbijedio je veliku materijalnu pomoć za vojsku – Ali Paša mu je čak u znak zahvalnosti dodijelio titulu „serdar-age“.
Ovo je samo jedan primjer sveobuhvatnog projekta istorijskog revizionizma kojem svjedočimo. Konkretni slučaj dio je apsurdnog revizionističkog projekta da se velom zaborava, izmišljotina, lažnih i polulažnih mitova itd. na neki način prekrije onaj dio istorije ovih prostora koji je obilježen Osmanlijama. Koliko je to blesavo jasno je samo po sebi: istorija postoji, pa postoji, događaji su se dogodili tako kako su se dogodili, i nikakva ih reinterpretacije ne može poništiti. Mi ne možemo potezom administrativnog pera izbrisati 400-500 godina vlastite istorije. Kao što ni svojevremeno suludo rušenje banjalučkih džamija nije poništilo ništa iz istorije islama u našem gradu. Vi možete „Šeher“ i „Mejdan“ preimenovati u „Obilićevo“, „Šehitluke“ u „Banj-brdo“, itd. Ali time ste samo sami sebe osudili na neznanje. Kao što u Sarajevu mogu preimenovati „Obalu Vojvode Stepe“ u „Obalu Kulina Bana“, ali time ne mogu promijeniti istorijski fakt da je 1918. godine 2. srpska armija umarširala u grad. Nije poenta nacionalne istorije da se prekrije velom zaborava i neznanja mučni period koji ste proveli pod vlašću drugog, već upravo suprotno: da se detaljno izuči taj period i razumiju i shvate njegove konsekvence, kao i ono što je do toga dovelo. Kao što kič gradonačelnica Sarajeva podiže spomenik Tvrtku u pokušaju da instalira kvaziistorijski narativ o „tisućljetnoj“ državnosti, i ispada smiješna neznalica kojoj se ozbiljni ljudi smiju, tako i mi samoobmanjujući sebe izmišljanjem nacionalne istorije, a skrivanjem/zaboravom „neugodnih“ (šta reći) činjenica ispadamo šarlatani i neznalice.
To što mi pokušavamo da izbrišemo iz kolektivne memorije neki događaj, ne govori da se taj događaj nije dogodio, već samo to da smo mi blesavi. Krajnje je vrijeme da bar naše gradske vlasti, ako ne i one republičke, prekinu sa tim budalesanjem i posvete ovom fragmentu istorije našeg grada pažnju koju on objektivno, svojim značajem, zaslužuje.