Ove godine put me sve češće navodi u Budimpeštu – lijepi stari dunavski grad, sa velikom i dugačkom istorijom. Zahvaljujući agilnom organizatoru, Miklosu Halaku, i njegovim lijepim “SixDays” turnirima, koji se igraju u imresivnom zdanju Mađarske šahovske federacije, Budimpešta mi je uglavnom u znaku šaha. Mađarska u cjelini, a Budimpešta posebno, i inače je šahovska nacija par excellence. Za vrijeme hladnog rata, vodila je višedecenijsku borbu sa tadašnjom SFRJ za status druge šahovske nacije svijeta – iza neprikosnovenih Sovjeta. No, još je zanimljivija ona starija epoha. U Budimpešti je odigran jedan od velikih turnira XIX vijeka: 1896. godine prvo mjesto podijelili su ruski genije Mihail Čigorin i mađarski vunderkind Richard (“Reza” po mađarski – rođenjem je češkog porijekla – ali ne treba ponavljati moju grešku i spominjati to Mađarima) Charousek. Jedan od onih meteora koji bljesnu, urade velike stvari i onda se ugase. U slučaju Charouseka, pokosila ga je tuberkuloza kada je bio u naponu snage sa 26 godina.
Jedan mi je lokalac rekao da ima neke više nacionalne simbolike u tome: Mađarska je nacija koja se u više navrata uzdizala gotovo do carstva, ali joj je kruna uvijek zamalo izmicila baš kada je trebala da finišira stvar. Premda je Arpad dinastija u XI vijeku objektivno imala razmjere carstva, krunisana je od strane pape samo kraljevskom titulom. I u “K und K monarhiji” kajzer je bio Austrijanac. Tako je i u šahu: premda je nekoliko mađarskih šahista dobacilo do ranga najjačih igrača na svijetu, nijedan Mađar nije postao svjetski prvak. Simbolika tu ne prestaje: Charousekova bitka sa Chigorinom 1896. kao da je nagovijestila borbu koju će tokom XX vijeka Mađari i Rusi voditi u Budimpešti.
Kao i svako mjesto burne istorije, Budimpešta je prepuna davnih rana koje su ostavile traga na licu ovog zanimljivog panevropskog grada. Ipak, jedan ožiljak Mađarima je i dalje posebno bolan: Revolucija 1956. godine. U oktobru te godine, liberalni reformista Imre Nagy pokrenuo je talas otpora sovjetskom komunizmu i njegovom nazadnom društvenom, političkom i ekonomskom uređenju. Masovno su ga podržali radnici mađarskih fabrika i studenti Univerziteta u Budimpešti – koji su i nosili borbu. Nažalost, izdajnici, na čelu sa partijskim sekretarom Janošom Kadarom, odnijeli su prevagu: uz pomoć tenkova Crvene armije, sovjetske marionete slomile su otpor studenata i radnika. Time su osudili svoju zemlju i narod na još 30+ godina, bijede, zaostajanja, neslobode i zlopaćenja pod sovjetskom čizmom.
Gdje god čovjek pogleda, vidi neki od simbola te nesretne kontrarevolucije. Na primjer, u neposrednoj blizini Parlamenta – jedne od najljepših zgrada evropske arhitekture, nalazi se statua Ronalda Regana – “posljednjeg velikog američkog predsjednika” i pobjednika nad komunizmom. Prilikom podizanja statue 2011. godine, Kondoliza Rajs je rekla da je Regan bio inspirisan upravo Mađarskom revolucijom 1956. godine, kada je formirao svoju volju da se pomogne narodima istočne Evrope u oslobađanju od sovjetske čizme. Mađari će vam reći da statua nije samo počast velikom američkom predsjedniku, već i Sjedinjenim Državama, zbog njihove uloge u pobjedi nad sovjetskim zlom: zato se i nalazi tačno između američke ambasade i sovjetskog memorijala. Kod Parlamenta je i izvanredan muzej posvećen tragičnim događajima 1956. godine. U njemu, nažalost, nije dopušteno fotografisanje, već potresnu prezentaciju možete vidjeti samo uživo. Ali vrijedi truda. Ipak, na mene lično najveći utisak ostavlja “Teror Haza” – “kuća terora” (nalazi se u centru u ulici Andrassy) – pametno osmišljena izložba koja izvanredno živo prezentuje atmosferu tih dana. Podsjetila me na sličnu postavku koju sam vidio u Pragu u “Muzeju komunizma”. Najupečatjiviji eksponat je sovjetski tenk T-54, u čijoj pozadini su fotografije ubijenih rodoljuba iz 1956. godine.
Inače se muzej nalazi u kući u kojoj je tajna komunistička policija AHV provodila mučenje revolucionara iz 1956. god. Indikativno je da se na istom mjestu nalazio i centar za ispitivanje političkih zatvorenika koji je 1944. godine uspostavio fašistički režim. Mađari očito dijele stav Poljaka, Čeha, Slovaka, Litvanaca, Estonaca i ostalih istočnoevropskih naroda koji izjednačavaju fašistički i sovjetski režim. Mađarska je podržala donošenje “Praške deklaracije o zločinima totalitarnih režima” kojima se de facto izjednačavaju fašizam i sovjetski komunizam.
Revolucija 1956. godine
Revolucija je počela 23. oktobra kada su studenti i radnici izašli naoružani na ulice Budimpešte mašući nacionalnim zastavama sa izrezanim komunističkim simbolima i uzvikujući parole “Rusi van!”
Neposredan povod za oružane sukobe bio je incident kada su student upali u zgradu radija i prekinuli program tražeći da im se omogući da iznesu svoje zahtjeve. AHV policija, koja je čuvala zgradu, zapucala je i pokušala da ih uhapsi, pri čemu je jedan od studenata poginuo. U trećem poglavlju “Sudbina i komentari” naš Radoslav Petković opisuje apsurd često prisutan u takvim istorijskim situacijama: zapucao je neki priglupi policajac, ne iz ideoloških razloga vjere u internacionalni komunizam, već zato što su ga iritirali demonstranti koji ne poštuju uredbu vlasti o zabrani protesta. U svakom slučaju, nakon toga ostali studenti su umotali tijelo poginulog kolege u nacionalnu zastavu i počeli da ga nose gradom, što je izazvalo spontanu masovnu mobilizaciju i izlazak hiljada ljudi na ulice, mnogi od njih sa oružjem u rukama.
Suočen sa takvim scenarijem, marionetski režim se raspao za par dana, jer nije imao nikakvo utemeljenje u narodu – održavale su ga na vlasti kombinacija moći Komunističke partije i isturene divizije Crvene armije.
Suočivši se sa energijom nacionalne pobune, ove kontrarevolucionarne snage su “mlako” (prema zvaničnom izvještaju prezentovanom u Moskvi) reagovale i nisu bile u stanju da održe kvislinšku vlast u gradu. Zgrada Parlamenta je brzo zauzeta, kao i ostale institucije prosovjetskog režima. Zbunjeno partijsko rukovodstvo u panici je pobjeglo na istok zemlje. Šlag na tortu slobode bilo je rušenje Staljinove statue – uz ovacije okupljene mase. Jedna od najljepših slika koje sam svojevremeno vidio u udžbeniku istorije.
Nova vlada je brzo proglasila da želi istupiti iz Varšavskog pakta i provesti reforme koje bi imale za cilj oslobađanje javnog prostora, liberalizaciju, uvođenje tržišne ekonomije, višepartijskog sistema i održavanje slobodnih izbora, te proglašenje političke neutralnosti. Većinu toga Mađarska će dobiti tek 30 godina kasnije, nakon pada Berlinskog zida.
Da bi ugušili pobunu, Sovjeti su poslali 1300 tenkova i 200 000 vojnika. Gradom su vođene ulične borbe studenata i radnika naoružanih lakim naoružanjem i molotovljevim koktelima, protiv oklopnih jedinica Crvene armije. Pomoć je izostala i revolucija je ugušena. Više od 2500 mađarskih rodoljuba i 700 sovjetskih vojnika poginulo je u borbama na ulicama Budimpešte. Revolucija jede svoju djecu. Nama na čast služi fakt da je Imre Nagy prvo utočište pronašao u ambasadi Jugoslavije, a i hiljade disidenata prebjeglo je u našu tadašnju državu. Oni koji nisu bili te sreće deportovani su u sovjetske gulage. Nažalost, unatoč Titovim zalaganjima, Nagy nije uspio da se spasi i prosovjetske vlasti su ga likvidirale dvije godine kasnije nakon farsičnog procesa.
Ponavljanje istorije
Imajući u vidu trenutne događaje u Srbiji, gdje studenti Univerziteta u Beogradu nose borbu protiv sadašnjeg srpskog autokrate, čovjek, dok hoda ulicama Budimpešte, ne može a da ne povuče mučne paralele. Borba između slobode i diktature još uvijek je nedovršen posao – čak i u Evropi, i svaka generacija izgleda da mora da izbori svoju slobodu – bilo od spoljnjih, bilo od unutrašnjih okupatora. Srećom, sadašnji srpski autokrata nema na raspolaganju tenkove i divizije mentorske supersile koji bi mu pristigli u pomoć, i (ako student uspiju da mobilišu naciju) moraće da se povinuje volji naroda.
Začudo, i današnji mađarski predsjednik Viktor Orban kao da zaboravlja lekciju iz ne tako daleke nacionalne istorije. On je odlučio da igra ulogu putinističke marionete kao što je to uradio Kadar 1956. godine. Iz nekog razloga to prolazi na izborima. I to unatoč činjenici da Mađarska nije provela vulgarni istorijski revizionizam, kako smo to uradili mi Srbi sa svojom istorijom XX vijeka: osuda Kadara i sovjetskog zla je neupitan društveni konsenzus u mađarskom društvu. Unatoč tome, proputinistička politika Orbana ipak prolazi. Kako je to moguće?
Razgovarajući sa svojim poznanicima iz Budimpešte, dobio sam iznenađujući odgovor: mnogi Mađari upravo sadašnji Brisel doživljavaju kao neku vrstu totalitarnog miješanja u suverenitet zemlje. Nije to, naravno, ni blizu sovjetskog zla, ali matrica je navodno ista i omogućava neugodne paralele. Koliko god ovo bilo besmislica, očito ipak pije vode na dan glasanja. Ko bi rekao da putinističko-suverenistička propaganda može biti tako efikasna. To nam, međutim, govori važnu stvar – Orbanov putinizam pogađa istinsku slabu tačku Evrope: projekat ujedinjenja neminovno podrazumijeva redukciju nacionalnih suvereniteta na bazi univerzalnih ljudskih prava. Zato je tako osjetljiv na antievropske propagande “suverenista” svih vrsta i fela.
Ne čudi da Orban koristi i sve ostale suverenističko-putinističke narative: od anti-LGBT i antimigrantskih parola, pa sve do Soroša i Masona. Agendu ujedinjuje kvazi “hrišćanski” patos njegovog pokreta i parola o navodno ugroženom hrišćanskom identitetu i Evrope i Mađarske pod pritiskom od Brisela forsiranog liberalnog univerzalizma. I to je populistička klasika: prepakovana komunistička mantra o “domaćim izdajnicima i stranim plaćenicima”. Očigledno je komuniste mnogo teže pobijediti – i u Mađarskoj i kod nas, nego što to Reganov trijumf sugeriše.
Berđajev je svojevremeno rekao da su komunisti u stvari hrišćani koji hoće da svoje ciljeve ostvare nehrišćanskim metodama (čovjek bi na to pomislio da i sredstva koja hrišćani primjenjuju u realizaciji svog programa teško mogu da se povežu sa Jevanđeljem – ali OK – to sad nije tema). Berđajevljev komentar je ponavljanje stare antičke dileme: da li su u realizaciji nekog političkog, ideološkog ili moralnog cilja, ma kako on opravdan ili “svet” bio, dopuštena nelegitimna, antihumana, pa i zločinačka sredstva? Da li je u ime neke koncepcije dopušteno gaziti studente tenkovima – kako su to uradili Kadar i Sovjeti 1956. godine, ili negirati prava i slobode pojedinaca – kako to rade današnje autokrate? Koliko mojih prijatelja – inače dobrih i poštenih ljudi, opravdava mnoge gadosti naših domaćih režima – i u Srbiji i u Republici Srpskoj, pozivanjem na neki viši istorijski/nacionalni cilj. U ime ciljeva poput “samostalne Republike Srpske” ili “Jake Srbije” spremni su zažmiriti i na najprizemnije stvari? Tako se i ovdje u ime odbrane “hrišćanske Evrope”, mađarskog suvereniteta i sl. ne preza od najprizemnijih krivotvorenja, a ljudska prava i slobode shvataju kao iritantni višak koji samo smeta. Orban, na primjer, ne vidi ništa sporno u tome da negira prava LGBT pojedinaca i podržava zločinačku agresiju na Ukrajinu, u ime nekih viših ciljeva i teorija zavjera. On je tipičan savremeni primjer lidera koji sebe ne vidi odgovornim pred svakim pojedinačnim ljudskim bićem, pred svakim članom date političke zajednice kojoj je Predsjednik, već pred nekakvom misijom koju je proglasio za nacionalni ili civilizacijski interes. Mađarska je samo jedna od mnogih evropskih država gdje političari tog tipa u poslednje vrijeme postižu uspjehe. Nažalost, lekcije XX vijeka, poput one o revoluciji u Budimpešti 1956. god., sve više prekriva prašina i nove generacije zaboravljaju borbe koje su vodili njihovi očevi. Reganovo naslijeđe blijedi u sjećanju novih pokoljenja Evropljana. Spomenik teško da je dovoljan da se ono sačuva, i ne bi me uopšte začudilo da u neko dogledno vrijeme i njegova glava završi u prašini Budimpešte, kao što je završila Staljinova 1956.
Kada je Regan držao slavni govor kod Brandemburške kapije, neko iz publike je počeo da zviždi. Regan mu je odgovorio: vidite, upravo to je poenta – vi ovdje možete da se ne slažete sa Predsjednikom i da to javno iskažete. Neće vam se ništa desiti. Probajte isto da uradite sa druge strane Zida i poješće vas mrak. Ako se naslijeđe 1986. godine izgubi, ako Evropljani zaborave lekcije iz svoje nedavne prošlosti, mrak će opet prekriti evropska polja slobode. Svi diktatori se kunu da rade u ime naroda, pravde, istine, istorije itd. ali svi na kraju pošalju tenkove na narod.
Inače, zanimljiva istorijska pikanterija je da je dio vlade Imre Nagya bio i Đerđ Lukač. Isti onaj filozof koji je svojevremeno bio Staljinov miljenik, i intelektualni tvorac doktrine o odgovornosti vođe “pred Istorijom i Misijom”, a ne pred takvim tričarijama kakve su pojedinačna ljudska bića i njihova ljudska prava i životi. U kratkom intermecu mađarske slobode 1956. Lukač se s lakoćom prilagodio zahtjevima “istorijskog” trenutka i promijenio ne samo dres, već i filozofiju. Šta reći? – uvijek i svagdje postoji neki Dobrica Ćosić.