Krajem dvadesetog vijeka, u atmosferi pada Berlinskog zida i stvaranja Evropske Unije, pojavilo se nekoliko velikih teorija globalizacije. One su odgovarale na bazično pitanje trenutka: kako će izgledati svijet nakon raspada SSSR-a. Dvije koncepcije su naročito značajne i ostale su aktualne do danas: koncept „Kraja istorije“ i teorija „Sukoba civilizacija“. Izložene su u dvije kultne knjige koje su se na srpskom jeziku pojavile početkom 2000-tih. Sjećam se da smo u to doba na fakultetu naširoko raspravljali koja od njih je istinita i kuda će planetarna politika u narednim decenijama otići. Uz Scorpionse i „Wind of change“ navijalo se za „Kraj istorije“, a to je u to doba i djelovalo gotovo kao završena stvar. Međutim, ispostavilo se da istorija ipak nije rekla zadnju riječ.
Kraj istorije
Teorija „Kraja istorije“ je savremena prerada Hegelovog tumačenja Francuske revolucije: intelektualna istorija ljudskog roda završava se liberalnom demokratijom i kapitalizmom. Ne radi se, naravno, o tome da će istorija, kao takva, bukvalno stati. Događaji će nastaviti da se događaju. Ali ono što je završeno jeste intelektualna evolucija ljudskog roda u domenu društvenih odnosa. Problemi i događaji koji se budu pojavljivali interpretiraće se i rješavati u kategorijama liberalne demokratije i kapitalizma. Društva liberalnih demokratija su društva bez fundamentalnih protivrječnosti. Ona, naravno, imaju svoje probleme, tipa kriminala, droge i slično, ali se sva ta pitanja rješavaju unutar sistema, a ne osporavanjem sistema. Tvrdi se da nije moguće zamisliti bolje ideale: liberalizam je superioran moralni sistem, demokratija je idealan politički sistem, kapitalizam je najefikasniji sistem ekonomske reprodukcije društva. Nakon raspada sovjetskog bloka i katastrofe tzv. „planskih ekonomija“, to je postalo očigledno.
Fukujamina reafirmacija hipoteze o kraju istorije djelovala je početkom XXI vijeka kao eksplicitno tačna: postojala je jasna tendencija pomjeranja svih planetarnih društava ka liberalno-demokratsko-kapitalističkoj trijadi. Posthladnoratovska globalizacija se odvijala na tim osnovama. To se, recimo, može vidjeti u području ekonomije. Ne-liberalna društva mogla su se kako-tako takmičiti sa dinamičnim liberalnim ekonomija dok su u fazi teške industrije, uglja i čelika. Ali kada su Regan i Tačerovka primijenili neoliberalizam i “otvorili” ekonomije Zapada, troma sovjetska planska ekonomija bila je nemoćna i zaostatak je postao toliki da su građani tih država, suočeni sa činjenicom stagnacije i zaostajanja, na kraju oduzeli legitimitet svojim političkim sistemima, srušili ih, i napravili tranziciju ka liberalnoj demokratiji i tržišnoj ekonomiji. Iskustvo Istočne vs Zapadne Njemačke ili Sjeverne vs Južne Koreje karakteristična su empirijska potvrda ove teze.
Zanimljivo, ali ovih dana je kineski predsjednik Si izgleda dao za pravo toj tvrdnji: on kaže da Kina više ne može da bude u fazi rasta, gdje je GDP skakao i po 10% godišnje, već da prelazi u fazu “stabilnog razvoja”, što “podrazumijeva i transformaciju unutar političkog sistema” koja će voditi “smanjenju uloge države i jačoj slobodnotržišnoj ekonomiji”. U suštini, doktrina “Kraj istorije” tvrdi: ako želite da budete bogati i razvijeni, morate se u nekom momentu liberalizovati i demokratizovati (naravno, izuzev ako imate neki resurs tipa nafte – tada možete biti bogati i pod šerijatom – ali samo dotle dok je taj resurs ekonomski atraktivan). To je logika tvrdnje da globalizacija nužno znači “pozapadnjačenje”. To nije širenje demokratije bombama, već zahtjev koji dolazi iz ekonomske sfere.
S obzirom da je doktrinarna rasprava završena, zadatak se svodi na to da se liberalizam/kapitalizam/demokratija proširi planetarno – na sve države i nacije svijeta. Sila koja je to trebalo da uradi su SAD – najmoćnija država iz bloka „slobodnih nacija“. Prema doktrini „kraja istorije“, uloga Amerike suštinski se transformisala nakon 1989. god.: to više nije bio zadatak zaštite slobodnih nacija od totalitarnih despotija, već planetarno širenje demokratije i slobodnog tržišta. Buš stariji je eksplicitno izjavio da to vidi kao sidrišnu misiju svog mandata.
U svojoj suštini, to je humanistička ideja kojom se ostvaruje utopijska vizija „vječnog mira“: liberalne demokratije su takvi politički sistemi koji ne mogu međusobno zaratiti – iz prostog razloga što ne mogu jedni drugima „osporiti legitimitet“. Rat između Francuza i Nijemaca danas je nezamisliv, jer su te nacije „dovršile svoju istoriju“ u smislu da su „priznali jednaka prava i suverenitet svih ljudi“. Zato bi, u situaciji kada vlada jedne od tih država naredi rat protiv druge, reakcija građana bila smjena te vlade, a ne rat.
Uvijek treba imati na umu da „Deklaracija o pravima čovjeka i građanina“, koju je 1789. usvojila Ustavotvorna skupština Francuske Republike, nije bila deklaracija o pravima Francuza i građana Francuske, već deklaracija o pravima svakog čovjeka na planeti Zemlji. Francuski narod je prvi u istoriji koji je rekao da priznaje bazična ljudska prava svim ljudima: čak i kada nam naše vlasti negiraju naša prava, Francuzi nam ih priznaju. To je ono što Hegel i Fukujama nazivaju „recipročno priznanje“: ratovi postaju nemogući kada ljudi jedni drugima priznaju ljudska prava i suvernitet. Tako je ova doktrina postala intelektualni motor „liberalne globalizacije“ i optimistična vizija jednog boljeg svijeta koji je trebalo da nastane nakon sloma sovjetskog zla. U perspektivi se pojavljuje jedna univerzalna opštesvjetska civilizacija. Budućnost neće biti posvećena borbama oko ideja i teritorija, već rješavanju svjetskih ekonomskih i tehnoloških problema.
Sukob civilizacija
Sasvim drugu viziju nudi Hantingtonova teorija „sukoba civilizacija“. Ona odbacuje tezu da kraj hladnog rata znači i kraj sukoba i pojavu jednog relativno harmoničnog svijeta zasnovanog na vrijednostima zapadne civilizacije. Civilizacijska paradigma polazi od pretpostavke da se u posthladnoratovskom svijetu narodi grupišu na kulturnoj i civilizacijskoj osnovi. Ideja univerzalne civilizacije služi samo da opravda zapadnu kulturnu dominaciju. Nezapad vidi kao zapadno ono što Zapad vidi kao univerzalno.
U posthladnoratovskom svijetu najvažnije razlike između ljudi i država nisu političke, ekonomske ili ideološke, već kulturne. Društva spojena ideologijom, ali podijeljena civilizacijom se raspadaju (SSSR, SFRJ), a društva razdvojena ideologijom, ali spojena civilizacijom, ponovo se ujedinjuju (Njemačka). Blokovski bipolarni svijet zamjenjuje civilizacijska podjela i multipolarni svijet. Civilizacije imaju političku strukturu po piramidalnoj šemi:
i. najvažnija država – dominantna država u civilizaciji npr. Rusija u pravoslavnom svijetu.
ii. države članice – koje su potpuno identifikovane sa svojom civilizacijom, npr. Italija u zapadnoevropskoj civilizaciji.
iii. usamljene države – države kojima nedostaje kulturno zajedništvo sa drugim državama, npr. Japan.
iv. podijeljene države – države u kojima velike grupe pripadaju različitim civilizacijama, npr BiH.
v. pocijepane države – države koje imaju jednu predominantnu kulturu koja je smješta u jednu civilizaciju, ali njena vlast želi da ju premjesti u drugu civilizaciju, npr. Turska.
Naziru se najmanje četiri velike civilizacijske grupe: 1) Sinicka; 2) Hindu; 3) Islamska; 4) Zapadna, a moguće je i 5) Japanska; 6) Latinoamerička; 7) Afrička. U to doba nije bilo moguće, i još uvijek nije, procijeniti da li će se stvoriti „pravoslavna“ civilizacija. Rusija ima teritorijalnu i vojnu moć, te pravoslavni integrativni faktor, ali je isuviše slaba u ostalim segmentima – naročito ekonomski, da bi bila globalni igrač. Hantingtonu je vjerovatnije djelovalo da će se Rusija priključiti Zapadu. Međutim, rat u Ukrajini čini se da je promijenio tu stvar i Rusija ide u pravcu toga da postane dio Kineskog bloka, tj. azijska zemlja.
Važna pretpostavka ove doktrine je da modernizacija ne podrazumijeva pozapadnjačenje kako to tvrdi „kraj istorije“. Nezapadna društva modernizaciju kombinuju sa domaćom kulturom: „Kinesko učenje za fundamentalne principe – Zapadno učenje za praktičnu upotrebu“. Suština je u tome da nezapadna društva prihvataju modernizaciju i žele da budu modernizovana, ali ne žele da budu pozapadnjačena. Formula je: „Modernizacija da – pozapadnjačenje ne“. Stvarnost je pokazala da modernizacija nezapadnih društava u svojim ranim fazama promoviše pozapadnjačenje, ali da u drugoj generaciji ima suprotan efekat i promoviše depozapadnjačenje. Kako se povećava ekonomska, vojna i politička moć društva, ohrabruju se njegovi članovi da imaju povjerenja u svoju kulturu. Nekoliko vijekova nezapadni narodi zavidjeli su zapadnim društvima na ekonomskom prosperitetu, tehnološkom razvoju, vojnoj moći i političkoj sofisticiranosti. Da bi postali bogati i moćni, oni su morali da postanu kao Zapad. Danas su ovakvi „kemalistički“ stavovi iščezli. Azijati npr. vjeruju da je njihov ekonomski uspjeh proizvod azijske, konfučijanske kulture. Nju karakteriše poredak, disciplina, porodica, kolektivizam, umjerenost, i uopšteno nadmoć države u odnosu na društvo i društva u odnosu na individuu. Ta kultura je po njihovom mišljenju superiorna u odnosu na dekadentnu evropsku kulturu samozadovoljstva, individualizma, nepoštovanju autoriteta i sklonosti da se zaboravi prošlost. Na sličan način i „islamsko uskrsnuće“ otjelovljuje prihvatanje modernosti, ali odbacivanje zapadne kulture i ponovno predavanje islamu kao vodiču kroz život u modernom svijetu.
Važno je shvatiti da civilizacijska paradigma isključuje ideju unipolarnosti: ni jedna država, uključujući SAD, niti civilizacija – uključujući Zapad, neće imati globalnu dominaciju. Trampova administracija otvoreno je priznala ovu stvarnost. U više navrata su ponovili da SAD više nemaju „ni volju ni kapacitet“ da nameću „zapadne vrijednosti“ planetarno. Hantington zaključuje: „U svijetu koji se pojavljuje, zapadna vjera u univerzalnost zapadne kulture je pogrešna, nemoralna i opasna. Ona je nemoralna sa gledišta šta bi bilo nužno da do nje dođe. Kultura prati moć. Ako nezapadna društva budu opet oblikovana zapadnom kulturom, to će se dogoditi samo kao rezultat ekspanzije zapadne moći. Imperijalizam je logički nužna posljedica univerzalizma. Zapadni univerzalizam je i opasan za svijet zato što može da dovede do većeg međucivilizacijskog rata i u konačnici do poraza Zapada.“
Političke konsekvence
Čovjek ne mora da bude Hegel pa da vidi koja se od ovih teorija pokazala tačnom. S obzirom da je civilizacijska paradigma prevladala, nije loše rekapitulirati šta to znači za pojedine aktere.
Prvo za sam Zapad: on nije u stanju da zaustavi promjenu moći i mora da nauči da prihvati tu stvarnost i odustane od univerzalističkih pretenzija “Kraja istorije” i da sačuva svoju kulturu. Zapad se razlikuje od drugih civilizacija po osobenom karakteru njegovih vrijednosti i institucija. Evropa je jedinstven izvor ideja o individualnoj slobodi, demokratiji, vladavini zakona, ljudskim pravima i kulturnoj slobodi. To su evropske, a ne azijske ili afričke ideje (osim po prihvatanju). Otuda glavna odgovornost zapadnih političkih vođa nije u tome da pokušaju da preoblikuju druge civilizacije prema vlastitom modelu, što više nisu ni kapacitirani da urade, nego da sačuvaju, zaštite i obnove jedinstvene kvalitete zapadne civilizacije. Hantington je u pravu: “Zapadna civilizacija treba da reafirmiše svoj identitet kao jedinstvene, a ne univerzalne civilizacije koju treba sačuvati od izazova nezapadnih društava”. Ta stvar je još komplikovanija sada kada su SAD pod Trampom odlučile da se resetuju na svoj pred-WW2 izolacionizam i same nastave svoj put.
Ni mi nismo u ništa manjem izazovu. Srpski narod geografski i kulturološki nalazi se u sred Zapadne civilizacije, ali naše vođe nas neprestano guraju u pravcu “pravoslavne civilizacije”, za koju je neizvjesno da će uopšte biti uspostavljena. Kako sada stvari stoje, male su šanse – to bi bilo moguće samo ukoliko se Putin na neki način izvuče iz ukrajinskog blata, a nakon toga reformiše Rusiju na način da ona postane konkurentan planetarni igrač. Stoga smo mi klasičan primjer onog što je Hantington nazvao “pocijepano društvo”. Što se tiče BiH, stvar je još gora – ona je i “pocijepano” i “podijeljeno društvo”. U Hantingtonovoj knjizi, granica “istočne” civilizacije ide bukvalno Vrbasom: Starčevica, Mejdan, Šeher, Šehitluci itd, su u “Istočnoj civilizaciji”, dok su Lauš, centar, Paprikovac, itd, na “Zapadu”:
Jasno je šta ovakav položaj u okvirima civilizacijske paradigme znači i kakve izazove nosi. Najopasniji je taj da „pocijepane“ države – takve koje se nalaze u civilizaciji X, a politički se smještaju u civilizaciju Y, predstavljaju idealnog žrtvenog jarca koju Y može upotrijebiti za potkusurivanje sa X-om. Upravo to se ovih dana događa nama: putinistička prijetnja „destabilizacije Evrope“ kao jedan od faktora uključuje i „srpsku komponentu“. Analogno ovome jeste ono što SAD rade na drugoj strani sa Tajvanom. U civilizacijski podijeljenom svijetu, očito je najgori mogući položaj taj da ste locirani u jednoj civilizaciji, a niste integrisani sa njom.