Danas vam donosimo nove lekcije iz knjige “O tiraniji: Dvadeset lekcija iz dvadesetog vijeka”, američkog istoričara i profesora s Yalea, Timotija Snajdera. Jedna od najvažnijih je da se kao pojedinci moramo izdvojiti iz gomile i istaknuti svojim primjerom. “Neko (i to) mora! Lako je samo slijediti. Može izgledati čudno učiniti ili reći nešto drugačije. Ali bez te nelagodnosti, nema slobode. Sjetite se Roze Parks. Onog trenutka kada date svoj primjer, omađijanost statusom kvo nestaje, i drugi slični primjeri će uslijediti”, kaže Snajder.
U nastavku pročitajte 7., 8. i 9. lekciju, a prethodne možete naći OVDJE.
Lekcija 7. Ako nosite oružje, budite veoma promišljeni
Ako ste u javnoj službi i nosite oružje, neka vas Bog blagoslovi i čuva. Ali imajte na umu da su zla iz prošlosti uključivala policajce i vojnike i da su se oni, jednog dana, našli u situaciji da čine nezakonita djela. Budite spremni da kažete NE.
Autoritarni režimi obično imaju posebne policijske snage čiji je zadatak da razbijaju skupove građana koji bi išli da protestuju i tajnu policiju čiji zadaci uključuju ubistva disidenata ili drugih označenih kao neprijatelji. I zaista, ove druge imamo uključene u velika zlodjela tokom 20. vijeka, poput (Staljinove) Velike čistke 1937-38. i Holokausta nad Jevrejima koji je činila nacistička Njemačka u periodu 1941-45. Ipak, činimo veliku grešku ako mislimo da su Sovjetski NKVD ili nacistički SS djelovali bez podrške. Bez pomoći redovne policije, a ponekad i redovne vojske, oni nisu mogli počiniti ubistva u onom broju u kojem su bila počinjena.
Tokom Velike čistke u Sovjetskom Savezu, NKVD oficiri dokumentovali su 628.691 egzekuciju navodnih neprijatelja države, od kojih su većina bili seljaci ili pripadnici etničkih manjina. Moguće da nijedan organ prisile nikada nije bio više centralizovan i bolje organizovan nego NKVD u onim godinama. Mali broj ljudi izvršavao je smaknuća metkom u potiljak, što znači da su neki oficiri NKVD imali hiljade političkih ubistava na svojoj savjesti. Pa i kad je tako, oni nikako ne bi mogli izvršiti sva ta djela bez pomoći lokalne policije, legalnih profesionalaca i civilnih službenika širom SSSR-a. Čistke su trajale tokom neke vrste vanrednog stanja koje je tražilo da se svi policajci podrede NKVD-u i njegovim posebnim jedinicama. Policajci nisu bili direktni izvršioci, ali su pružili neophodnu pomoć u ljudstvu.
Kada pomislimo na Holokaust nad Jevrejima, zamišljamo Aušvic i mehaničku, bezličnu smrt. To je bio prikladan način za Nijemce da se sjećaju Holokausta, jer su mogli tvrditi da je samo mali broj njih zaista znao šta se dešava iza kapija logora. Zapravo, Holokaust nije započeo u tim fabrikama smrti, već iznad pripremljenih jama u Istočnoj Evropi. I zaista, nekim komandantima Einsatzgruppen, njemačkih trupa koje su izvršile neka od ubistava, sudilo se u Nirnbergu i kasnije u sudovima u Zapadnoj Njemačkoj. Ali čak i ova suđenja bila su na neki način minimizacija skale zločina. Pored samih komandanata SS trupa, hiljade ljudi koji su služili pod njihovom komandom bili su ubice.
I to je bio samo početak. Sva velika smaknuća tokom Holokausta (više od 33.000 Jevreja pobijenih pored Kijeva, više od 28.000 pobijenih pored Rige, itd, itd.) uključivala su redovnu Njemačku policiju. Sve u svemu, redovni policajci ubili su više Jevreja nego Einsatzgruppen. Mnogi od njih nisu imali posebnu pripremu za taj zadatak. Našli su se na nepoznatom terenu, dobili svoje naredbe i nisu htjeli da izgledaju kao slabići. U rijetkim slučajevima kada su odbijali da ubijaju Jevreje, policajci nisu bili kažnjavani.
Neki su ubijali jer su vjerovali u to. Međutim, mnogi drugi koji su ubijali samo su se plašili isticanja. I drugi faktori su bili na djelu, pored konformizma. Ali bez konformista, ovakva masovna nedjela ne bi bila moguća.
Lekcija 8. Istaknite se (izađite iz gomile)
Neko (i to) mora! Lako je samo slijediti. Može izgledati čudno učiniti ili reći nešto drugačije. Ali bez te nelagodnosti, nema slobode. Sjetite se Roze Parks. Onog trenutka kada date svoj primjer, omađijanost statusom kvo nestaje, i drugi slični primjeri će uslijediti.
Nakon Drugog svjetskog rata, Evropljani, Amerikanci, i ostali, kreirali su mitove o pravičnom otporu Hitleru. Međutim, 1930-ih, dominantni stavovi bili su prilagođavanje i divljenje. Do 1940. godine većina Evropljana se pomirila sa naizgled neodoljivom moći nacističke Njemačke. Uticajni Amerikanci, poput Čarlsa Lindberga, protivili su se ratu sa nacistima pod sloganom „Prvo Amerika“. One koji su bili smatrani iznimkama, ekscentricima ili, u svoje vrijeme, ludacima – one koji se nisu promijenili kada se promijenio svijet oko njih – njih se danas sjećamo i njima se divimo.
Dosta prije Drugog svjetskog rata brojne države Evrope napustile su demokratiju zarad nekog oblika desničarskog autoritarizma. Italija je postala prva fašistička zemlja 1922. godine, i bila je vojni saveznik Njemačke. Mađarska, Rumunija i Bugarska prišle su Njemačkoj radi obećanja u polju trgovine i teritorija. U martu 1938. godine, nijedna velika sila nije ponudila nikakav otpor kada je Njemačka anektirala Austriju. U septembru 1938. velike sile, Francuska, Italija i Velika Britanija – tada pod vođstvom Nevila Čemberlena – zapravo su sarađivale sa nacističkom Njemačkom u rasparčavanju Čehoslovačke. U ljeto 1939. Sovjetski Savez ušao je u savez sa nacističkom Njemačkom i Crvena armija pridružila se Vermahtu u invaziji na Poljsku. Poljska vlada odlučila je da pruži otpor i aktivirala je sporazume koji su uvukli u rat Veliku Britaniju i Francusku. Njemačka, koju su hranom i gorivom opskrbili Sovjeti, izvršila je invaziju i brzo okupirala Norvešku, Nizozemsku, Belgiju, pa čak i Francusku u proljeće 1940. Ostatak Britanskih ekspedicionih snaga evakuisan je sa Evropskog kontinenta preko Denkerka u maju i junu 1940. godine.
Kada je Vinston Čerčil postao premijer u maju 1940. Velika Britanija je bila posve sama. Nisu dobili nikakve smislene bitke i nisu imali bitne saveznike. Ušli su u rat da podrže Poljsku, i to je izgledalo kao izgubljen cilj.
Nacistička Njemačka i njen Sovjetski saveznik dominirale su kontinentom. Sovjetski Savez izvršio je invaziju na Finsku u novembru 1939. počevši sa bombardovanjem Helsinkija. Taman što je Čerčil preuzeo mjesto premijera, Sovjeti su okupirali i anektirali tri Baltičke države, Estoniju, Letoniju i Litvaniju. Sjedinjene Države nisu bile ušle u rat.
Adolf Hitler nije imao ništa posebno protiv Britanije ili njenog carstva i zapravo je zamišljao podjelu svijeta na sfere interesa. Očekivao je da će se Čerčil pomiriti s tim nakon pada Francuske. Ali Čerčil se nije mirio s tim. Rekao je Francuzima „šta god vi uradili, mi ćemo nastaviti da se borimo, i dalje da se borimo…“.
Juna 1940. Čerčil je u Britanskom parlamentu izjavio da „će započeti bitka za Britaniju.“ Njemačka Luftwaffe počela je bombardovati britanske gradove. Hitler je vjerovao da će to prisiliti Čerčila da potpiše primirje, ali se prevario. Čerčil je kasnije nazvao taj period bombardovanja „vremenom kada je bilo jednako dobro preživjeti ili poginuti.“ Govorio je o „optimističnom i hladnokrvnom temperamentu Britanije koji sam imao čast da izrazim.“ Zapravo je on sam pomogao Britancima da se definišu kao ponosan narod koji će se smireno oduprijeti zlu. Drugi političari bi u britanskom javnom mnjenju pronašli podršku da prekinu rat.
Umjesto toga, Čerčil se opirao, inspirisao ljude oko sebe, i pobijedio. Kraljevsko vazduhoplovstvo (uključujući dve poljske eskadrile i određen broj drugih stranih pilota), odbilo je Luftwaffe. Bez prevlasti u vazduhu, čak ni Hitler nije mogao zamisliti amfibijsku invaziju na Britansko tlo.
Čerčil je učinio ono što drugi nisu. Umjesto da se unaprijed potčini, natjerao je Hitlera da mijenja plan. Osnovna Njemačka strategija je bila da ukloni bilo kakav otpor na zapadu, a zatim da izvrši invaziju (počinivši izdaju) na Sovjetski Savez i kolonizuje njegove zapadne teritorije. U junu 1941. sa Britanijom još uvijek u ratu, Njemačka je napala svog Sovjetskog saveznika.
Sada se Berlin morao boriti na dva fronta, a Moskva i London su postali neočekivani saveznici. U decembru 1941. Japan je bombardovao Američku pomorsku bazu Perl Harbur na Havajima i SAD su ušle u rat. Sada su Moskva, Vašington i London formirali veliku i nesalomivu koaliciju. Zajedno, uz pomoć brojnih drugih saveznika, ove tri velike sile pobijedile su u Drugom svjetskom ratu. Ali da Čerčil nije zadržao Britaniju u ratu 1940. godine, ne bi bilo tog i takvog rata.
Čerčil je rekao da će istorija biti blaga prema njemu jer je imao namjeru da je sam napiše. Pa ipak, u svojim memoarima, predstavio je svoje odluke kao očigledne, a zasluge je pridavao Britancima i njihovim saveznicima. Ono što je Čerčil činio danas se čini normalnim i ispravnim. Ali u ono vrijeme, on je morao da „izađe iz gomile“, da se istakne.
Naravno, Velika Britanija je bila u ratu zato jer je Poljsko rukovodstvo u septembru 1939. izabralo da se bori. Vojni otpor Poljske armije slomljen je već tog oktobra. Karakter Njemačke okupacije postajao je jasan 1940. u glavnom gradu Poljske, Varšavi.
Tereza Prekerova trebala je te godine da završi srednju školu. Nijemci su njenoj porodici oduzeli svu imovinu, pa su se morali preseliti u Varšavu kao podstanari. Otac joj je uhapšen. Jedan od ujaka poginuo je tokom borbe. Dva njena brata odvedena su u njemački kamp za ratne zarobljenike. Sama Varšava bila je teško oštećena njemačkim vazdušnim udarima, u kojima je poginulo oko 25.000 ljudi.
Tereza, kao vrlo mlada žena, istakla se među svojom porodicom i prijateljima u reakciji na sav taj užas. U vrijeme kada je bilo prirodno misliti samo na sebe, ona je mislila na druge. Potkraj 1940. godine, Nijemci su počeli da formiraju geta u dijelovima Poljske pod njihovom kontrolom. U oktobru te godine, Jevreji u Varšavi i okolnim mjestima morali su preći u određene dijelove grada. Jedan od Terezine braće bio je u prijateljskim odnosima sa jednom Jevrejkom i njenom porodicom prije rata. Tereza je primjetila da su ljudi tiho dozvoljavali da njihovi prijatelji Jevreji lagano iskliznu iz njihovih života.
Ne govoreći svojoj porodici, i uz veliki rizik za sebe, Tereza je odlučila da uđe u Varšavski geto desetak puta krajem 1940. godine, donoseći hranu i lijekove Jevrejima koje je poznavala, kao i onima koje nije znala. Krajem godine ubijedila je prijateljicu svoga brata da pobjegne iz geta. 1942. godine Tereza je ubijedila i roditelje te djevojke da pobjegnu. Tog ljeta u Varšavskom getu Nijemci su proveli „Veliku akciju“, deportujući nekih 265.040 Jevreja u fabriku smrti u Treblinku, pobivši još 10.380 Jevreja u samom getu. Tereza je tu porodicu spasila sigurne smrti.
Tereza Prekerova kasnije je postala istoričarka Holokausta, i pisala je o Varšavskom getu i drugima koji su pomagali Jevrejima. Ali nije voljela da piše o sebi. Kada su, mnogo godina kasnije, tražili da govori o svom životu, ona je svoje postupke nazvala normalnim. Iz naše perspektive, njeni postupci bili su izuzetni. Ona se isticala.
Lekcija 9: Brižljivo koristite jezik
Izbjegavajte da izgovarate fraze koje svi drugi koriste. Osmislite vlastiti način pričanja, čak i ako saopštavate ono što mislite da svi govore. Učinite napor da se odvojite od interneta. Čitajte knjige.
Viktor Klemperer, profesor književnosti jevrejskog porijekla, upotrijebio je svoje filološko znanje protiv nacističke propagande. Primijetio je kako je Hitlerov jezik odbacio legitimnu opoziciju. Narod je uvijek značilo neki narod, ali ne i ostali (Predsjednik uvijek koristi ovu riječ na ovaj način), sučeljavanja su uvijek bila borbe (Predsjednik kaže pobjeđivanje), a svaki pokušaj slobodnih ljudi da razumiju svijet na drugačiji način je bio klevetanje vođe.
Političari našeg vremena svojim klišeima hrane televiziju, gdje ih čak i oni koji se ne slažu s njima, na kraju ponavljaju. Televizija, kao vizuelni medij, nudi snažan i momentalan način komunikacije, koristeći slike u pojašnjenju političkih poruka, tako da ideje nisu podržane samo verbalno, odnosno pisanim tekstom. S druge strane, međutim, slike se često smjenjuju kao na filmskoj traci, brzo, što prosječnom gledaocu onemogućava da se dovoljno dugo fokusira na predstavljeni sadržaj da bi ga potpuno razumio i donio nekakav sud o njemu. Sve se dešava brzo, ali se zapravo ništa ne događa. Svaka priča prikazana na TV vijestima je „udarna vijest“, dok je ne smijeni sljedeća. Tako da nas, u stvari, zapljuskuju talas za talasom, konstantno, ali ni u jednom trenutku ne vidimo okean.
Nastojanje da definišemo i oblikujemo značaj nekog događaja zahtjeva riječi i ideje koje nećemo „uhvatiti“ dok smo omađijani vizuelnim stimulansom. Gledanje televizijskih vijesti ponekad je jedva nešto više od gledanja u nekoga ko takođe gleda u sliku. Mi uzimamo taj kolektivni trans kao nešto normalno. Polako smo „upali“ u njega.
Prošlo je više od pola vijeka kako su nas klasična djela na temu totalitarizma upozorila na dominaciju ekrana, suzbijanje knjiga, sužavanje vokabulara i s tim povezanih teškoća u smislenom razmišljanju. U romanu Farenhajt 451 Reja Bredberija, objavljenom 1953. godine, vatrogasci pronalaze i spaljuju knjige dok većina građana gleda interaktivnu televiziju. U 1984 Džordža Orvela, objavljenom 1949. godine, knjige su zabranjene a televizija je dvosmjerna, omogućavajući vlastima da u svakom trenutku posmatraju građane. U ovom romanu jezik vizuelnih medija je veoma ograničen, kako bi publici uskratio ideje koje su potrebne da se razmišlja o sadašnjosti, da se pamti prošlost, i da se razmatra budućnost. Jedan od projekata režima je da se jezik dalje ograniči izbacivanjem još riječi sa svakim novim izdanjem zvaničnog riječnika.
Blejanje u ekran je možda neizbježno, ali dvodimenzionalni svijet nema mnogo smisla ako ne možemo posegnuti za mentalnim oružjem koje smo razvili negdje drugdje. Kada ponavljamo iste riječi i fraze koje se ponavljaju u dnevnim medijima, mi prihvatamo odsustvo „šire slike“. Mogućnost sticanja šire slike zahtjeva više ideja, a imanje više konceptualnih ideja traži čitanje. Prema tome, izbacite ekrane iz vaših soba i okružite se knjigama. Likovi u djelima Orvela i Bredberija to nisu mogli, ali mi još uvijek možemo.
Šta čitati? Svaki dobar roman oživljava našu sposobnost da razmišljamo o situacijama koje se mogu tumačiti na više načina i da prosuđujemo o namjerama drugih. Djela Fjodora Dostojevskog Braća Karamazovi i Milana Kundere Nepodnošljiva lakoća postojanja mogla bi odgovarati našem trenutku sada. Roman Sinklera Luisa To je ovde nemoguće možda nije veliko umjetničko djelo; bolji je Zavera protiv Amerike Filipa Rota. Jedan roman kojeg znaju milioni mladih Amerikanaca, a koji se bavi pitanjem tiranije i otpora je Hari Poter i relikvije smrti Dž. K. Rouling. Ako ga vi, ili vaši prijatelji, ili djeca, niste čitali na taj način prvi put, onda biste trebali da ga pročitate ponovo, iz ovog ugla.
Neki politički i istorijski spisi koji uobličavaju ovdje iznijete argumente su „Politika i engleski jezik“ Džordža Orvela (1946); Jezik Trećeg rajha Viktora Klemperera (1947); Porijeklo totalitarizma Hane Arent (1951); „Moć nemoćnih“ Vaclava Havela (1978); Zarobljeni um Česlava Miloša (1953); „Kako biti konzervativno-liberalni-socijalista“ Lešeka Kolakovskog (1978); The uses of adversity Timotija Gartona Eša (1989); The burden of responsibility Tonija Džadta (1988); Obični ljudi Kristofera Brauninga (1992); i Nothing is true and everything is possible Pitera Pomeranceva (2014).
Hrišćani se mogu vratiti „osnovnoj“ knjizi (Bibliji), za koju je uvijek pravi trenutak. Isus je propovijedao „lakše će kamila proći kroz ušicu igle no što će bogataš ući u carstvo Božije“. Trebamo biti skromni „Jer svaki koji sebe uzvisuje poniziće se, a koji sebe ponizuje, uzvisiće se.” I naravno, moramo voditi računa o tome šta je istina, a šta laž: “I spoznaćeš istinu, i istina će te osloboditi.”
Knjiga “O tiraniji: Dvadeset lekcija iz dvadesetog vijeka”, američkog istoričara i profesora s Yalea, Timotija Snajdera je kratko, ali izuzetno snažno djelo — od svega 130 stranica. Čita se u jednom dahu, ali ostavlja dubok i trajan trag. U vremenu u kojem sve više svjedočimo urušavanju demokratskih normi, normalizaciji mržnje, i reviziji istorije, ova knjiga nije samo korisno štivo — ona je građanska dužnost.
Knjiga O tiraniji proglašena je bestsellerom New York Times-a, prevedena na desetine jezika i prepoznata kao jedno od najvažnijih političkih štiva našeg vremena.
Snyder je vrhunski poznavalac totalitarnih sistema, a u ovoj knjizi — svojevrsnom priručniku za otpor — povezuje iskustva iz najcrnjih trenutaka 20. vijeka s događanjima našeg vremena. Knjiga je pisana s američkim kontekstom na umu, u svjetlu dolaska Donalda Trumpa na vlast, ali poruke koje nudi prevazilaze granice i epohe. Svaka od 20 lekcija primjenjiva je i u našem društvenom i političkom okruženju: od napada na institucije i istinu, preko rastućeg nacionalizma, do pasivnosti građana.
„Za trijumf zla dovoljno je da dobri ljudi ne učine ništa“, poručuje Edmund Burke — a ova knjiga je upravo vodič za one koji ne žele da ostanu nijemi, pasivni i pokorni.
U ovoj i narednim objavama, prenosimo lekciju po lekciju, sa ciljem da Snajderove poruke dopru do što šire publike.
Knjigu je sa engleskog jezika preveo Branislav Blagojević.