Ovih dana svjedoci smo istinskog stvaranja planetarne istorije u realnom vrmenu. U svjetlu Trampovog zaokreta spoljne politike Sjedinjenih Država, odluka Evrope šta želi uraditi sa sobom je ubjedljivo najvažnija politička odluka koja se trenutno donosi na planeti. Jedna od onih sudbinskih odluka koja će determinisati istoriju čovječanstva u narednim vijekovima. Da li će Evropa smoći snage da se ujedini u planetarnu supersilu, ili će, kao malo poluostrvo sastavljeno od međusobno nepovezanih država koje svaka gledaju svoj interes, biti samo periferija neke od velikih svjetskih sila sa svog istoka ili zapada? Podržavajući antievropske snage u EU, poput ADf-a i Le Pen, Trampova administracija otvoreno je zauzela kurs protiv ujedinjenja Evrope, a budalesanjem sa tarifnim ratom i aneksijom Grenlanda ide i dalje od toga i postaje otvoreni neprijatelj.
Time kao da ispunjava jedno prastaro proročanstvo. U grčkoj mitologiji priča o Evropi počinje tako što joj se u snu pojavljuju „dva kopna u ženskom liku – Azija i njoj suprotno kopno“. I te gošće „prepiru se čija je Evropa“. Misteriozna „tuđinka“ – neimenovano kopno Evropi sa suprotne strane od Azije, „obujmi Evropu kao plijen i odvuče je sa sobom“. Grci tada nisu znali za Ameriku, ali su u svom nevjerovatnom geniju slutili njeno postojanje i to nesvjesno znanje pretočeno je u upozorenje o neimenovanom kopnu koje hoće da „obujmi“ Evropu.
Ono što je, međutim, sasvim jasno jeste da Evropa ima sve potrebne kapacitete da se odupre tom zagrljaju. Sada je postala neka vrsta pomodarstva i šablon-poze teza o „umiranju Evrope“ i tvrdnja da „ostarjela“ Evropa nema više energija da se nosi sa mlađim silama u usponu – Kinom i SAD. Taj potcjenjivački odnos ne samo što je neutemeljen u realnosti, već je i upravo nevjerovatan imajući u vidu istoriju čovječanstva – koja je svojim većim dijelom zapravo istorija Evrope. Evropu čine milenijumske nacije i hiljadugodišnje kulture, koje su tokom svoje duge istorije preturile mnogo veće izazove od Trampa, Putina i Kine. Pri tome, što je i najvažnije, kapaciteti Evrope su i dalje enormni u svim bitnim aspektima.
Ekonomska supersila
Marija Zaharova je ovih dana, po ko zna koji put, najavila da je Evropa „brod koji tone“ i upitala nas Srbe šta ćemo tamo. Očito insinuirajući da bi nam bolje bilo u nekoj vrsti zajedništva sa Rusijom tipa BRIKSa. Taj antievropski narativ veoma je popularan kod srBskih „patriotskih analitičara“ koji nam neprestano sa HappY/PINK/Informer&Co ekrana poručuju mudrosti tipa „EU će se raspasti prije nego mi uđemo“. Šta će biti sa EU nemoguće je procjeniti ali pogledajmo kako stoje stvari što se tiče Evrope.
Često se raspravlja da li su najveća svjetska ekonomija SAD ili Kina. GDP SAD je za sada neprikosnoveno na prvom mjestu sa 30.51 triliona $ dok je Kina na 19.23. Evropa pak, kao cjelina (dakle EU + Britanija, Norveška, Švajcarska i ostali koji nisu u EU) je na 26.92. Dakle značajno jača od Kine i blizu SAD. U tim razmjerama Rusija je, na primjer, sa svojih skromnih 2.07, smiješna u poređenju sa Evropom. Unatoč svojim enormnim prirodnim kapacitetima Rusija nije ni 10% GDP EU, manje proizvodi od jedne Italije i na nivou je Iberijskog poluostrva.
Evropa je i vodeća trgovinska sila: u 2023. Evropa je činila 16% svjetske trgovine, u odnosu na SAD i Kinu koje su obe na 13%. Sasvim je, dakle, jasno da je Evropa ekonomska supersila potpuno kapacitirana da nastavi svoj razvoj i odupre se udarima i sa istoka i sa zapada. Odgovarajući na provokacije trampista Emanuel Makron je nedavno najavio da će pokrenuti reformu evropskog finansijskog sistema koja ima za cilj da evro zamjeni dolar kao planetarnu monetu – što je taj dan izazvalo -0.8 pad dolara. Kada su Putin i BRIKS uradili nešto slično $ se nije ni pomjerio.
Kulturna supersila
Evropa je i kulturna supersila, apsolutno bez premca u istoriji. Najveća umjetnička djela, najbolji univerziteti itd. ponikli su i nalaze se i dalje na tlu Evrope. Gotovo sve što danas koristimo kao ideje vodilje stvorila je Evropa. Italijanska premijerka Meloni nedavno je izjavila: „vjerujem u Zapadnu civilizaciju utemeljenu na grčkoj filozofiji, rimskom pravu i hrišćanskim vrijednostima“ sažimajući u toj izjavi svu veličinu fascinantne evropske civilizacije. Evropa je pravi dom i istinsko izvorište filozofije, nauke, demokratije, slobodnog tržišta, multikulturalizma, vrhunske umjetnosti, pa čak i sporta – ideja Olimpijade je jedna od najljepših ideja koju je Evropa podarila čovječanstvu.
Sve to mnogo govori o prirodi te civilizacije. Velike nacije teže da afirmišu univerzalne ideje i vrijednosti a ne samo sebe. Mali narodi ne vide dalje od svog ličnog interesa – oni su zatvoreni u granice nacionalizma. Zato su veliki narodi kreatori svjetske istorije – ona sila koja spaja podjeljenje i lokalizovane nacije. To se jasno vidi npr u jeziku: evropski jezici – nekada grčki i latinski, a danas engleski, su univerzalni jezici i univerzalna sredstva komunikacije. Srpski, hrvatski, mađarski, ruski ili kineski su ograničeni na lokalno, narod u njegovoj geografiji. Zato je politika “Make Amerika great again” suštinski antievropska, pa i antiamerička ako Ameriku shvatamo kao veliku naciju i vođu slobodnog svijeta. “Make XY great again” je logika malih neistorijskih nacija. Univerzalne ideje su transteritorijalne, nacionalizmi su uvijek lokalni. Danska premijerka Mete Frederiksen pogodila je suštinu: „Ne vjerujem u ideju ‘Danksa first’. Ili ‘Evropa first’. Vjerujem u ‘načela i principi first'“. Koji su to principi? To su prije svega ideje univerzalne jednakosti ljudi, demokratije, vladavine prava i ljudskih prava i sloboda. To su par excellence evropske ideje: nastale su na tlu Evrope i gdje na svijetu postoje – postoje ili po prihvatanju ili zato što su ih evropljani nametnuli silom. Te ideje dominiraju kroz sve tri oblasti evropskog identiteta kako ga je definisala premijerka Meloni: i filozofiju, i pravo i religiju.
Vojna supersila
Iako je Evropa nakon stravičnog iskustva dva svjetska rata odlučila da se razoruža i osloni na eksternu zaštitu SAD, ona je i dalje dovoljno jaka da bude vojna supersila. Čak i u posthladnoratovskoje eri detanta budžeti evropskih armija bili su među najvećim na svijetu. Sada, kada se SAD povlače, Evropa je pokrenula svoju vojnu mašineriju u trku u naoružavanju kakva nije zabilježena u novijoj istoriji. Plan je da se u narednim godinama ulaže nevjerovatnih 800+ mlrd $ u naoružavanje. Što je gotovo na nivou SAD (994 mlr $) a daleko premašuje Kinu (314 mlrd $). Poređenja radi vojni budžet Rusije je u ratnoj 2024. iznosio 149 mlrd $. Predratni (2021.) je bio skromnih 68 mlrd $. Ako Evropa rizikuje i odluči da se naoruža, relativno brzo to može uraditi do mjere kojoj niko sem SAD ne može parirati. U istorijskom govoru u februaru francuski predsjednik Makron je najavio da Evropa već prelazi na „ratnu ekonomiju“ što su podržali i Britanija i Njemačka, a sve EU države su najavile drastična povećanja svojih vojnih budžeta. Brisel je već afirmisao ideju stvaranje Evropske obavještajne agencije koja bi parirala CIA.
Politička supersila: ujedinjeni u razlikama
Evropa je i dalje politički „predmet želje“ mnogih nacija i naroda. Za razliku od nekih drugih država, od kojih svi hoće da pobjegnu, Evropa je i dalje san mnogih miliona ljudi širom svijeta. Politička karta Evrope koja se ovih dana promoviše po Briselu, izgleda ovako:
Ideja je konfederacija svih 46 država koje sačinjavaju Savjet Evrope. Kanada, zgrožena trampističkim zaokretom, već je najavila da želi da se priključi. Daleke Južna Koreja i Autralija razmišljaju isto. Zašto je to tako? Nije u pitanju samo moć i bogatstvo Evrope – bogati su i drugi. Već političke vrijednosti: vladavina prava i pravna država, tolerancija, multikulturalizam itd. su ono što čini sukus evropske privlačnosti i moći. „Ujedinjeni u razlikama“ nije samo parola, to je sama suština Evrope – zajednice bez presedana: mnogobrojnih nacija različitih vjera, tradicija, istorijskog bekgraunda, i često sa dugom istorijom međusobnih sukoba. Vjerovatno na svijetu ne postoje dvije nacije koje su vodile više krvavih ratova nego su to Njemačka i Francuska, a danas su Makron i Merz motor evropskog jedinstva.
U prethodnim danima ponovo se reafirmisala i pomalo zaboravljena ideja Evrope države: stvaranje jedne (kon)federacije nacija od 450 miliona ljudi koja bi prerasla sadašnju labavu uniju. Mario Dragi, bivši premijer Italije i guverner ECB u jednom nadahnutom govoru izložio je koncept „postajanja Evrope državom“ – stvaranja Evropske federacije do 2030. godine. Kao pilot projekt kojim bi se testirao koncept predložio je stvaranje Benelux federacije u narednih par godina. Rođenje takve Evropske federacije bio bi geopolitički šok koji bi prodrmao planetu na način nezabilježan od 1989.
Ujedinjujuća prijetnja
Važno je razumjeti da takvo ujednjenje nije nikakav eksces. Više puta u svojoj dugoj istoriji Evropa se ujedinila. Po pravilu se to događalo usljed prijetnje spolja. Krstaški ratovi, ili opsada Beča 1683. samo su neki od primjera. Potapanje Osmanske flote kod Lepanta 1571. izveli su arheneprijatelji Venecija, Đenova, Španija, Austrija i ostali, koji su se svi međusobno mrzili i zazirali jedni od drugih više nego od Turaka. Ali su ipak bili u stanju da se koordinišu u superiornu vojnu silu.
Zato je rat u Ukrajini i povlačenje SAD situacija koja stvara istorijski momentum. Rusija nije i ne može biti stvarna prijetnja za Evropu – iz prostog razloga što su kapaciteti Rusije isuviše mali da bi mogla ugroziti Evropu. To smo najbolje mogli vidjeti na tzv „gasnoj prijetnji“ kojom je Putin u zimu 2022. ispucao svoj najjači adut i zaprijetio Evropi „smrzavanjem“ obustavom dotoka ruskih energenata. Ipak, vidjeli smo da je Evropa sa lakoćom prevladala taj problem. Ali Putinistička Rusija i njeno agresivno ponašanje može odigrati ulogu simboličkog pokretača ujedinjenja Evrope. Neko je dobro rekao: „da li je normalno da 340 miliona Amerikanaca brani 450 miliona Evropljana od 140 miliona Rusa.“ Potpredsjednik SAD J.D.Vence je bio sasvim nedvosmislen: Evropa je deset puta jača od Rusije i treba to da završi sama i oslobodi kapacitete SAD za pravog protivnika – Kinu.
“Suton Evrope”
Jasno je, dakle da Evropa ima sve što joj treba za konsolidovanje: kulturnu, ekonomsku, vojnu i političku moć, a takođe i toliko potrebnu spoljnju prijetnju. Ali ne živi se od stare slave i potencijalnih kapaciteta. Mnogi pokazatelji ne govore u prilog Evrope. Recimo Evropa (sa izuzetkom četri zemlje: UK, Francuska, Norveška i Švedska) je, uz Kinu i Rusiju, jedino područje planete kome UN predviđa smanjenje stanovništva do 2050. Evropa je jedini dio planete koji je u 2024. imao pad broja stanovnika.
Takođe, iako ekonomska supersila, Evropa odaje utisak da se sve teže nosi sa SAD i Kinom. Visokobirokratizovane strukture Brisela mnogi vide kao ekonomskog kočničara koji onemogućava puni zamah evropskih industrija. Poznati vic glasi: „Amerika kreira, Kina replicira, Evropa regulira“. Naročito u svjetlu nove AI revolucije čini se da Evropa gubi korak i sa SAD i sa Kinom. Prema prognozi Goldman Saksa u 2075. godini od evropskih država samo će Njemačka biti među deset najvećih ekonomija svijeta.
Evropa takođe ima i teško breme istorije. Na nju se, unatoč njenih nevjerovatnih postignuća, s podozrenjem gleda širom planete. Zahvaljujući svojoj moći mnoge evropske zemlje bile su kolonijalne sile i često su iza sebe ostavljale teške tragove izrabljivanja i ropstva čitavih kontinenata. Zamislimo šta u Latinskoj Americi misle o Španskim konkvistadorima, u Africi o Francuskoj, Portugalu, Belgiji i Italiji, a o Britaniji na bukvalno svakom mjestu planete. Svijet je vijekovima gledao “bješnjenje plave evropske zvijeri” koje i danas ima svoj odjek u psihi mnogih nacija. Osim toga evropski imperijalizam je uvukao svijet u dva svjetska rata i, premda je Evropa sama najveća žrtva svoje ludosti, račun za milione izgubljenih života isporučuje joj se sasvim opravdano. Ciljajući na taj antievropski impuls Sergej Lavrov je nedavno izjavio: „U zadnjih 500 godina Evropa je izvor sveg zla: krstaša, kolonizacije, Napoleona, Prvog svjetskog rata, Hitlera, atomske bombe.“
Istorijsko naslijeđe takođe predstavlja slabu tačku same Evrope. Evropu čine nacije sa dugačkim istorijama i shodno tome jakim „suverenističkim“ impulsima. Kada je padala Evropa je padala zbog nacionalističkih razdora. To je slabost koju i danas ciljaju mnogi neprijatelji Evrope. Nije čudo da je Putin finansirao tolike „suverenističke“ snage širom evropskih država – od AFD i Le Pen, pa do Orbana i naših srpskih antievropskih „suverenista“. Ukoliko padne u zamku „suverenizma“ – što je samo novo ime za kob nacionalizma koja je dokrajčila Austrugarsku, Jugoslaviju i slične multinacionalne projekte, Evropa nema šanse.
Ove „istorijske“ zebnje postaju naročito sumorne u svjetlu najavljenog naoružavnja Evrope. Evropa je najagresivnija civilizacija u istoriji, i još od Aleksandra Makedonskog, preko Rimskih legija, Britanskih i Španskih armada, Napoleona, pa do XX vijeka, njene legije neprekidno marširaju planetom napadajući druge ili ratujući međusobno. Ako nas istorija išta uči to je da naoružana, a razjedinjena Evropa, predstavlja opasnost i za sebe i za druge. Ruzvelt nije bio blesav kada je odlučio da Amerika preuzme pitanje vojne sigurnosti Zapada. No rat u Ukrajini i trampistički zaokret u SAD su promijenili stvar i „Pax Americana“ status Evrope više ne može ostati. Ona će se ili konsolidovati – u tom slučaju gledamo u realnom vremenu izrastanje novog džina na međunarodnoj sceni; ili zapetljati u svoje nacionalizme ili briselske birokratije u kom slučaju će biti svedena na posmatrača svjetske istorijiske utakmice, koju će igrati drugi.
Sve ovo je važno razumjeti nama Srbima. Mi se nalazimo u sred kontinenta i civilizacije koja upravo redefiniše svoje postojanje. I kojoj prirodno pripadamo. Ukoliko Evropa smogne snage da pokrene proces integrisanja, a mi ostanemo izvan, sami sebe postavljamo kao legitimnu metu koja radi za evropskog arheneprijatelja sa istoka. Sa svim posledicama koje to nosi.