Foto: Bojan Kovačević
Vladan Jeremić je umjetnik i kulturolog, rođen 1975. godine u Beogradu gdje živi i radi. Doktorirao je na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu s disertacijom “Funkcija umetničkih praksi u uslovima tranzicije u Srbiji 1991-2008”. Bio je član Upravnog odbora Udruženja likovnih umetnika Srbije i predsjednik Slikarske sekcije ovog udruženja. U radu sa svojom partnerkom Renom Redle istražuje odnose umjetnosti i politike, razotkrivajući goruće društvene protivrječnosti. Vladan i Rena koriste umjetničke tehnike koje je lako distribuirati poput grafike i štampe, te jednostavne materijale kao što su tekstil, karton i drvo, insistirajući na upotrebnoj vrijednosti i ekološkoj odgovornosti umjetničkog rada. Izlagali su na mnogobrojnim izložbama u regionu i svijetu a radovi im se nalaze u značajnim muzejskim i drugim javnim kolekcijama.
Da li je umjetnost danas moćan politički alat?
Odgovor na Vaše pitanje zavisi od načina na koji posmatramo političku moć i samu politiku. Kada se politička moć razume kao kolektivna demokratska manifestacija u službi dobrobiti ljudi i života na planeti, onda umetnosti može da učestvuje u tom procesu na koristan način. Umetnost bih šire posmatrao kao raznorodni sistem za imaginaciju i prenošenje ideja, poruka i emocija. Umetnost nije nezavisna od društva nego je društvena praksa sa relativnom autonomijom, koja se obraća celom društvu ili pak nekoj manjoj grupi. Politika ima stalnu tendenciju da koristi umetnost kako joj odgovara. Istorija politike i umetnosti jeste istorija stalnog nadmetanja ovih dveju kategorija u polju reprezentacije, sa tim što politika teži da proguta umetnost. U tom smislu je važno da umetnost pokuša da održi svoju autonomiju, ma koliko ona delovala idealistički ili bila, zapravo, konstrukcija građanskog društva i njegovih vrednosti. Uprkos karakteristici umetnosti da se povlači u intimu i autonomiju svog polja, postoji angažovana umetnost koja deluje u pravcu onoga što su zastupale istorijske avangarde. Avangarde su bile ispred politike i bile su odgovorne za progresivne vizije. Umetničke avangarde su politici nametale horizont mišljenja i delanja i bile moćna vodilja celom društvu. To je danas skoro nemoguće izvesti. Konzervativni umetnici nastoje da sklope savez sa konzervativnim političarima, a slikari ikona i fresaka u sprezi su sa sveštenicima. Umetnici koji se prikazuju kao neutralni i apolitični zapravo su često oni koji promovišu establišment i stvaraju prigodne umetničke forme koje vlasti idu niz dlaku.
Kako koristiti tradicionalne i nove medije u umjetnosti koja je društveno angažovana i politički i ideološki orijentisana?
Ne delim umetnost na tradicionalnu i novomedijsku, jer se svaka umetnička forma ili tehnika može koristiti društveno angažovano, u zavisnosti od situacije u kojoj se primenjuje. Tehnika i medij ne bi trebalo da nam budu nikakva prepreka, naprotiv. Ponekad je visokobudžetni film kontraproduktivno sredstvo za prenošenje angažovane poruke, jer publika gleda na takve produkcije kao na profitno orijentisane projekte za zabavu, što savremeni filmovi mahom jesu. Eksperimentalne umetničke prakse su već same po sebi angažovane u okviru umetničkog polja. Nedavno sam boravio u Kini i shvatio da postoji novi pristup savremenoj umetnosti i umetničkom istraživanju, a samim tim i pojmu angažovane umetnosti. Tamo se umetničko istraživanje i umetnički eksperiment dešavaju mahom u polju novih medija i tehnologije novih materijala, što je vezano, pre svega, za kolosalnu proizvodnju u toj zemlji. Za razliku od Kine, u Evropi se savremeno umetničko istraživanje više oslanjalo na iskustva iz društvenih nauka, biologije i ekologije. Pitanje je kako i koliko se društveno angažovan može biti kroz umetničko istraživanje u obe sredine, jer istraživačka praksa nije isto što i ona angažovana.
Može li umjetnički rad biti apolitičan?
U idealizovanom okviru liberalne demokratije slobodno tržište se uzima kao nekakva neutralna teritorija u kojoj caruju objektivnost i apolitičnost, jer se prema tome tržište samo reguliše. Sledeći ove postulate, može se pomisliti da na tržištu cirkulišu neutralno orijentisani umetnički radovi, očišćeni od svake politike. U praksi je paradigma slobodnog tržišta gotovo nemoguća, jer kretanja na tržištu zavise od političkih odluka država, banaka i vlasnika korporacija. Samim tim na tržištu ne postoje ni politički neutralni umetnički radovi. Svaki rad će stupiti u interakciju sa publikom i tržištem, ma koliko izgledao estetski prijemčivo i apstraktno, te će tako očišćen od tendenciozne naracije biti izložen određenim politikama. Zbog toga se može reći da je umetnički rad uvek političan pa čak i kada se negira da on to jeste, samo se postavlja pitanje koju politiku njegov stvaralac zastupa, svesno ili nesvesno. Kada je umetnički rad od samoga početka postavljen antitržišno, to znači da već postoji određen politički stav prema ekonomiji i takva pozicija bi svakako bila politička.
Je li to pitanje sadržaja, estetike ili recepcije?
To je, zapravo, na prvom mestu pitanje ekonomije, pa tek onda sižea, estetike i načina na koji se umetnički rad percipira u medijima i javnosti. Pitanje estetike i sadržaja je pitanje ideološkog uklapanja u određene matrice koje funkcionišu najbolje u zadatim okolnostima. Umetnost koja se ne uklapa u važeće estetske kriterijume biva često proglašena za manje kvalitetnu ili za amatersku.
Ima li umjetnost zadatak da konstruiše ili da dekonstruiše spektakl?
Umetnost može da deluje u više pravaca naspram spektakla ili u okviru njega. Ne mislim da je umetnost sama po sebi potpuno integrisana u spektakl, mada mnogi tvrde da ju je spektakl progutao. Ukoliko spektakl definišemo onako kako je to uradio Debor pre više od pet decenija, shvatićemo da se umetnost vrlo lako uzgubila u takvom spektaklu. Veoma je teško prepoznati umetničku nameru i kvalitet u spletu vešto načinjenih medijskih poruka i u stalnom informatičkom nojzu u kojem živimo. Dobar način da umetnost odskoči i bude vidljiva u takvom okruženju jeste njena društveno angažovana pozicija. To se može desiti i sa umetnošću koja nije konkretno društveno angažovana, ali mi se čini da je njena poruka slabije vidljiva. Ukoliko je izvesno umetničko delo ili performans svestan čin umetnika koji dovodi u pitanje spektakl i njegov totalitet, onda nastupa borba u polju medijske sfere. Borba se odvija između moguće kooptacije takvog umetničkog čina i njegove anihilacije ukoliko integracija u spektakl nije moguća. Politika spektakla određuje i prirodu spektakla a vrhunac spektakla već par decenija dominira u formi rijalitija. Neki umetnici pokušavaju da preuzmu ikoničke slike iz spektakla i da ih kroz kolažne postupke i mimove ili kroz hiperrelizam vrate u polje umetnosti. U vezi sa takvim postupcima postavlja se pitanje da li oni zapravo dekonstruišu spektakl ili mu pak služe, što opet zavisi od slučaja do slučaja, jer postupak sam po sebi nije garancija za uspeh. Zbog toga je istinska dekonstrukcija spektakla moguća u sferi kreativnih ljudskih odnosa koji nisu posredovani. Neposredni odnosi ljudi biće teško vidljivi za spektakl i integracija će biti neuspešna.
Kako motivisati umjetnice i umjetnike da istražuju, analiziraju i prezentuju radove o realpolitičkim i socioekonomskim pitanjima?
Obrazovanje svakako igra veliku ulogu, ali to je dugoročan proces i ponekad neizvestan, jer smo videli da i obrazovani ljudi mogu postati zagovornici protiv te iste nauke kojom su učeni. U tom smislu nije loše da se na početku razume jedna važna stvar, a to je da je umetnička praksa u kapitalizmu ideološka praksa i da ona može da bude uspešna sve dok je u skladu sa dominantnom ideologijom robnog fetišizma. Sve što nije u skladu sa tom ideologijom, kapitalizam će marginalizovati i odbaciti kao robno neprihvatljivo. Ukoliko želimo da promenimo odnose i uopšte društvene i ekološke okolnosti u kojima se nalazimo, onda bi trebalo da zauzmemo angažovani stav u životu i umetnosti.
Šta pokazuje istorija umjetnosti: da li se ekonomske, socijalne i političke prilike mogu izbjegavati u umjetnosti?
Velikan realizma Gistav Kurbe prethodnik je angažovanih umetnika savremenog doba i zbog svojih stavova na kraju je doživeo imovinsku propast i kaznu od francuske države. Nasuprot njemu, akademičari su u to vreme zagovarali izbegavanje socijalnih tema i bavili su se antičkim istorijskim kompozicijama, buržoaskim portretima i mrtvim prirodama. Slična razlika postoji i danas, imamo podelu na dekoratere i aktiviste. Sociopolitičke prilike se mogu izbegavati u umetnosti ako imate komotnu društvenu poziciju i ako vas ništa ne tišti i ne žulja, i ako nemate poseban osećaj za socijalnu pravdu. To zapravo znači da se vi nalazite u središtu vladajuće ideologije, ali to ne mora automatski da znači da vi od toga imate i ekonomske koristi. Istinski vernici su često siromašni i ne zarađuju od crkve.
Kako umjetnički radovi mogu doprinijeti suočavanju sa prošlošću, s profiterstvom tranzicionih elita, sa ekonomskim gibanjima?
Umetnički radovi mogu doprineti tome da se ljudima otvore oči i da se senzibilizuju za određene stvari. Mogu pričati o svom umetničkom radu, koji stvaram zajedno sa svojom partnerkom Renom Redle već više od dve decenije. Bavili smo se dosta položajem prekarnih radnika i Roma tokom takozvane ekonomske tranzicije, koja je zapravo predstavljala period pljačke siromašnih slojeva stanovništva. U svim našim zemljama nastalim posle razaranja SFRJ, ratni profiteri su se udružili sa investitorima i globalnim predatorima radi eksploatacije prirodnih i ljudskih resursa. Zaštite od toga gotovo da nema, mada je postojao i postoji otpor tom procesu tokom svih ovih godina. Naši radovi su podrazumevali učestvovanje u osnaživanju tog otpora, kao u slučaju brutalnog rušenja romskog naselja u Beogradu 2009. godine, ili kroz umetničke intervencije koje smo izvodili u raznim gradovima Evrope, među kojima izdvajam onu u Palermu 2018. godine, ispred prodavnice cipela GEOX-a u vezi s protestom radnika u fabrici GEOX u Vranju. Poslednje što se desilo u ovom smeru bila je aukcija umetničkih radova u Kulturnom centru GRAD početkom jula ove godine, koju je organizovao Radnički glas u okviru podrške radnicima leskovačke Jure. Solidarna aukcija je organizovana kako bi se mogle pokriti dnevnice radnicama i radnicima Jure koji su štrajkovali 19 dana zbog užasnih uslova rada i bednih plata. Odaziv umetnica i umetnika na aukciji nije bio mali i skupljena je očekivana svota novca. Pored toga, radovi donirani za aukciju tematski obrađuju problematiku položaja radnika u Srbiji i njihovih borbi. Kolektiv škart je posebno za aukciju napravio novi rad pod nazivom „Svaki dan prkosan“. Biljana Đurđević je donirala sliku koja se bavi stečajevima tokom srpske trazicije, dok je kolektiv KURS, poznat po svojim muralima, doneo grafike na temu radničkih borbi nekada i danas. Ova aukcija je bila dobar primer solidarnosti na delu.