Bosna i Hercegovina svakodnevno se suočava sa odlaskom stanovništva.Nekada su mladi i radno sposobni napuštali otadžbinu trbuhom za kruhom, a danas odlaze cijele porodice. Mnogima nije više prioritet novac već normalan život. Iz godine u godinu BiH napusti toliko ljudi da se metaforčki često kaže da nestaju cijeli gradovi. No, mnogo je opština u BiH koje zaista nestaju, ne samo u prenesenom značenju. Jedna od opština koja polako, ali sigurno nestaje je opština na Istoku BiH, između Višegrada i Priboja – Rudo.
U ovoj opštini nema pozorišta, banke, mesare… Sve je manje i đaka, mladih… O stanju u ovoj opštini razgovarali smo sa aktivistkinjom i magistricom srpske književnosti Jovanom Ostojić Bjelić.
Ona je jedna od rijektih koja u toj opštini javno govori o lokalnim problemima. Radi kao školski bibliotekar u Osnovnoj školi „Boško Buha“ Štrpci u Rudom.
BUKA: Na nedavno održanim izborima u Rudom je pobijedio kandidat koji je i ranije bio načelnik. Da li to znači da su građani zadovoljni trenutnom političkom, društvenom i ekonomskom situacijom?
Sudeći po rezultatima izbora, čini se da jesu. Rudo se nalazi u situaciji u kojoj se nalaze mnoge male i nerazvijene opštine, ne samo u Bosni i Hercegovini, već i u Srbiji, a vjerovatno i u drugim susjednim zemljama. Rudo spada u nerazvijene opštine, veliki je odliv stanovništva, stopa nataliteta je niska, mladih ljudi, koji su ostali, ili se vratili sa studija je neznatan broj, preovladava stanovništvo starije i srednje životne dobi. Rudo se nalazi na granici (položaj koji je za mala mjesta istovremeno i dobar i loš, zavisi iz koje se perspektive gleda), ali i u „zadžepku“.
U zadžepak vi možete da stavite novac, ili neku drugu vrijednost, ali vjerovatno ćete to prije staviti u džep. Tako i kroz Rudo, i možete i ne morate da prođete, možete da živite, ali sve ono što se dešava u džepu i što ide u džep, nećete vidjeti i nećete dobiti, itd. Sve ovo govorim samo iz jednog razloga, u Rudom mogu pristojno (ali i luksuzno) živjeti ljudi koji rade u javnim i republičkim upravama, na funkcijama, u lokalnim institucijama, koji su bliski vlasti, a vode određene organizacije, koji se bave privredom ili poljoprivredom, a nisu u sukobu sa istima, ili su direktno sa njima u vezi.
U tom smislu kada kažemo da je ljudima dobro i da su zadovoljni, znači da im je dobro, jer rade i imaju platu. Naravno, ovo ne treba shvatitit kao neki sofizam, činjenica je da je dobro kada radiš posao za koji si školovan, ili si umješan za isti, i da za to imaš platu. Ali, postavlja se pitanje da li samo ta plata čini život dobrim.
Čovjek nije biće koje samo zadovoljava svoje fiziološke potrebe, čovjek ima i druge potrebe – društvene, duhovne, kulturne, kroz koje oblikuje svoje etičke i estetske vrijednosti, ali se godinama unazad čini da je „dobro samo kad se radi, a sve ostalo nam i ne treba“, sve ostalo je usputno, a baš to usputno je ono što utiče na to kakvu mi zajednicu želimo, kakav mi život želimo da vodimo, kako želimo da nam budućnost izgleda, i kakvi na kraju postajemo. Zato prilikom izbora kandidata prednost imaju ljudi koji će nam valjati za nešto (posao, tender, projekat, „papir“), a ne koji će svojim kapacitetima mijenjati stvari na bolje za zajednicu (od seoske, mjesne, do gradske, entitetske, državne).
BUKA: Šta Vama govori podatak da je od 17 odborničkih mjesta samo jedno osvojila žena i mizeran broj (ne znam tačan) mladih osoba?
Iako se položaj žena formalno promijenio, iako ženska udruženja i organizacije igraju značajniju ulogu unutar zajednice, iako u našoj lokalnoj zajednici imamo i žene na rukovodećima mjestima, iako su se i političke liste hvalile svojim kandidatkinjama, činjenica je da predrasude, kako kod muškaraca, tako i kod žena, nisu razbijene, da se još uvijek prednost daje muškarcima u javnim poslovima i političkoj aktivnosti.
Sama činjenica da je jedna kandidatkinja prošla u skupštinu, i to jedna iz vladajuće stranke, govori u prilog tome gdje zajednica vidi mjesto žene. Sa druge strane, samo potenciranje u toku kampanje na stvarima kao što su „majka“, „domaćica“, broj djece, pa tek onda obrazovni profil, sposobnosti (ako se i spomenu), promijene koje bi napravila (ako se i to spomene), utiču podsvjesno na mišljenje i sud biračkog tijela, odnosno zajednice koja i dalje jeste duboko patrijarhalna, i ženu prvenstvenu vidi kao ženu, sestru, ćerku, majku,i nekoga ko treba da ostane kod kuće i svoje slobodno vrijeme potroši u tim aktivnostima, a ne kao političkog vođu.
Naravno, sve ove slike koje stvara zajednica o ženama, pa i slike koje same žene imaju o sebi (opet pod uticajem zajednice), utiču i na njihovu političku moć, odnosno nemoć. Činjenica je da na političkim listama žene samo služe kao imena neophodna za ispunjenje uslova koji izborni zakon nalaže.
BUKA: U takvoj političkoj klimi, u atmosferi političkog jednoumlja i vladavine muškaraca koliko je sigurno i popularno imati kritičko mišljenje? Ima li ga uopšte u Rudom?
Kritičko mišljenje postoji samo u školskim pripremama i planovima kao jedan od ishoda učenja. U idealnom svijetu bilo bi dobro da zaista iz škole izađu učenici koji to isto mišljenje imaju i koriste ga upravo kao sredstvo kojim će život u svojoj zajednici, život u svojoj budućnosti učiniti boljim i po mjeri svih. Nažalost, kritičko mišljenje nemamo, jer da ga imamo, vjerovatno bismo i imali drugačiju situaciju na izborima, bavili bismo se ozbiljnim pitanjima, bili bismo sigurni u to šta jesmo, a šta nismo.
Kao i u drugim mjestima i u Rudom je neposredno prije početka kampanje, kampanja otpočela na društvenim mrežama. I mislim da bi taj materijal jednom psihologu i sociologu dosta rekao o patologiji našeg društva i zajednice. Iako je i tu bilo ljudi koji su svoje mišljenje iznosili javno, kao što ga imaju i van društvenih mreža, njihov broj je vrlo mali, veliki broj je bio lažnih profila, napravljenih iz različitih pobuda – čisti voajerizam, botovanje, strah od kritike i reakcije, radi zabave, lični obračuni. Ovo je u velikoj mjeri pokazalo da je Rudo jedna duhovno osiromašena zajednica, izrazito podijeljena i nesretna (kao i svaka provincija).
BUKA: U Rudom nema pozorišta, mesare, banke, putna infrastruktura je loša. Kako izgleda život u opštini u kojoj živite?
Život u Rudom izgleda kao život na nekoj stanici. Doduše na onim stanicama na kojima više vozovi na stoje po redu vožnje, ali ponekad stanu, kada je neko križanje u toku, ili kada prave pauzu. U tim stanicama, možete samo da maštate kako je nekada lijepo bilo dok je bilo putnika, i kako je život (odnosno komanda) bio neprevadan prema ovim malim stanicama, pa ih skinuo sa voznog reda. Tako u Rudom na godinu dana pripravnički staž zadrži nekolicinu mladih, koji opet i taj pripravnički dobiju, uglavnom jer su obećali glasove na izborima, ili, jer nisu „opasni po okolinu“ – odradiće i ćutaće, jer je važno da se radi.
Svoje slobodno vrijeme provešće:
1. sa porodicom, djecom (ukoliko ih imaju); 2. kod kuće, čekajući subotu i nedjelju; 3. u jednom od dva kafića i hotelu; 4. na treningu (fitnes ili mali fudbal (fudbal i odbojka uglavnom su za školarce)); 5. ukoliko su dio planinarskog društva, čekaće neki od vikend uspona na koji mogu da se organizuju, ili koji mogu da plate. Neće moći da pogledaju film (možda tri puta godišnje, kada neki putujući bioskop dođe), pozorišnu predstavu, izložbu (osim za godišnje manifestacije – Vidakovićevi dani i Petrovdanske svečanosti), neće moći da koriste vrijeme u čitaonici, budući da radi do 15h, a i oni sami rade do 15h, a naročito ništa od toga neće moći, ako žive van užeg jezgra grada, u nekoj od mjesnih zajednica.
Znači, nametnuto im je šta mogu da gledaju, šta mogu da slušaju, šta mogu da vide, a većina toga je nižerazredna umjetnost i trivijalni sadržaji. Organizacije koje okupljaju mlade, osim planinarskog društva, uglavnom su svedene na uzak krug ljudi koji su uključeni u iste i koji od toga imaju određene benefite. Ako bilo šta izlazi iz okvira na koji je provincija navikla, automatski se marginalizuje, sabotira, i vremenom potpuno ugasi. Iako su s vremena na vrijeme postojale inicijativa vrijedne pažnje – filmske večeri, amaterska pozorišna grupa, radionice, književne večeri, predavanja, kursevi iz različitih oblasti, iniciranih od strane kako javnih ustanova, tako i nevladinih organizacija, u Rudom kao da ništa dobro ne može da ima kontinuitet. Česta smjena direktora, članova upravnih i nadzornih odbora, politička cenzura, manjak stručnosti, neiskustvo, bezidejnost, uticali su na to da se kulturni život potpuno devastira.
Nedavno gašenje banke svakako je otežalo funkcinisanje poslove plaćanja, isplata, uplata i poslovanje određenih subjekata, koji sada to moraju da obavljaju u Višegradu ili u pošti. Ali, budući da je povezanost sa Višegradom loša, odnosno, da nema autobuske linije, građani koji nemaju vlastito vozilo, ili novca za putne troškove, najviše ispaštaju. Ovo se naročito loše odražava na građane koji su u stanju socijalne potrebe i one koji zbog zdravstvenih razloga ne mogu da se kreću.
BUKA: Mladi iz Rudog konstantno odlaze, može li mlade išta zadržati u Rudom?
Otvaranje hotela Comsar i firme Vendom u Rudom dalo je mogućnost zaposlenja dijelu nezaposlenih, od toga i dijelu mladih – koji rade ili kao konobari, ili u proizvodnji. Problem je što se postavlja pitanje do kada će Elektroprivreda RS, pa samim tim i građani RS moći peglati minus koji Comsar pravi, a samim tim i do kada će ti isti radnici raditi. Kao i, iako za sada izgleda da su ozbiljni u svojim namjerama da podignu proizvodnju na viši nivo, da li će nakon subvencija opštine i države, firma Vendom ostati, a samim tim i poslovi radnicima. Budući da je veliki broj mladih ljudi i porodica otišlo iz Rudog, pitanje je da li su ova dva subjekta zaista takvog kapaciteta da iste ponovo vrati i da li je povratak u Rudo povezan samo sa platom.
BUKA: Odlaze čak i osnovci i srednjoškolci koji se školuju u susjednoj Srbiji. Zašto se to dešava?
Trend odlaska srednjoškolaca nije skorašnji, uvijek je bilo onih koji, želeći da upišu željenu stručnu školu – najprije je to bila medicinska, upisuju srednje škole u Srbiji, kao i oni koji su zbog mjesta stanovanja bliži opštini Priboj. U posljednje vrijeme upis stručnih škola proširio se i na druge struke – ugostiteljsku, IT, tehničku, kojih nema u ponudi u SŠC Rudo, ali se ovim mladim, koji upisuju iz razloga što im se te struke sviđaju, pridružuju i oni koji prosto žele da odu iz Rudog u veće mjesto (ili pod uticajem roditelja, što je paradoksalno, budući da oni radom ili, na kraju krajeva glasanjem, utiču na to kakva će Rudo sredina biti).
Gimnazija ni u drugim mjestima nije više toliko popularna, pa ne čudi što je mali broj onih koji se odlučuju za nju, a kada se uzmu u obzir i drugi navedeni faktori – mali broj učenika koji završavaju osnovnu, želja da se ode u drugo veće mjesto, ne čudi ni to što već tri godine zaredom niko ne upisuje opšti smjer gimnazije u SŠC Rudo.
Poražavajuća je činjenica što u posljednje vrijeme raste broj onih koji i u osnovnu školu idu u Priboj, naročito iz okolnih mjesta, iako postoje obezbjeđeni i udžbenici, i prevoz i ostali neophodni uslovi za nesmetano funkcionisanje nastavnog procesa. Blizina granice, odnosno Priboja nekim mjesnim zajednicama, dvojno državljanstvo, autobus koji iz Priboja ulazi na teritoriju opštine Rudo i prevozi učenike u škole u Priboju, dječiji dodatak, pa i želja da se djeca školuju u gradskoj sredini (što je u nekim slučajevima i pomodarstvo), utiču na to da djeca odlaze i u osnovnu školu na stranu.
Sve ovo jesu pokazatelji razjedinjenosti unutar zajednice, neisgurnosti pojedinca u okviru iste, izostanak osjećaja pripadnosti istoj, čak i nepovjerenja u sistem (koji opet isti ti ljudi održavaju svojim izborima) prevladavanje ličnog interesa, izostanak kritičkog mišljenja, a onda i uzroci političke klime i političkih rezultata.