Na današnji dan, 23.maja 1942.godine. u 9:30 h sa piste banjalučkog aerodroma poletio je avion „Potez 25“ iz sastava Zrakoplovstva NDH. Pilot Franjo Kluz je imao zadatak da isporuči 7 pušaka, municiju i konzerve domobranskoj posadi u Sanskom Mostu. Malo poslije njega uzletio je i drugi avion „Brege 19“ koji je trebao isporučiti 100 kg soli i sanduk municije domobranima u Gornjoj Sanici. Posadu aviona su činili pilot Rudi Čajavec i mehaničar mitraljezac Mišo Jazbec.
Oba aviona su sletjela na aerodrom Urije kod Prijedora. Prijedor je bio oslobođen sedam dana prije i to je u tom trenutku bio najveći slobodni grad u cijeloj okupiranoj Evropi. Sada su partizani imali vlastitu avijaciju što je do tada bio jedinstven slučaj u svijetu da pokret otpora na okupiranoj teritoriji posjeduje avione. Prebjeg prvih pilota sa avionima u partizane nije bio slučajan već organizovana i brižljivo planirana akcija banjalučkih komunista.
Franjo Kluz je sa mehaničarom mitraljescem Ivicom Mitračićem već u junu izvršio prve borbene napade sa pripremljenog uzletišta kod sela Međuvođe na obroncima Kozare.Četvrtog juna 1942. godine su bombardovali i mitraljirali kod Međeđe ustašku „Crnu legiju“ a 7. juna bombardirali su Bosanski Novi i Dvor na Uni te bacali letke nad Bosanskom Dubicom i Kostajnicom. Zbog ofanzive na Kozaru Kluz i Mitračić su se prebacili na novo uzletište kod Lušci Palanke. Šestog jula 1942.godine njihov avion „Potez 25“ je otkriven i uništen od strane njemačkog lovca.
Drugi avion „Brege 19“, kojem su posadu činili Čajavec i Jazbec, krenuo je na svoj prvi i jedini borbeni let 4. jula 1942.godine. Bombardirali su aerodrom kod Banja Luke i bacali partizanske letke nad gradom. U protivavionskoj vatri avion je oštećen a pilot Rudi Čajavec teško ranjen. Prinudno su sletjeli kod sela Kladinjani na teritoriji koju su kontrolisali četnici. Čajavec se ubio da ne bi pao u ruke neprijatelju a Milutin Mišo Jazbec je uhvaćen, odveden u ustaški zatvor u Zagrebu gdje je mučen i strijeljan.
U dva julska dana 1942.godine partizani su ostali bez avijacije no borbeni letovi koje su izvele hrabre posade značili su mnogo u afirmaciji narodnooslobodilačke borbe u Bosanskoj krajini, a neprijatelj je od tada sa strahom gledao u nebo. Franjo Kluz, rodom iz Jošika kod Bosanske Dubice je bio među prvim pilotima koji su otišli na obuku u Italiju a zatim i Afriku, gdje su ih saveznici obučavali i opremili avionima „Spitfire“ Prvu eskadrilu NOVJ. Poginuo je 14. septembra 1944.godine kada je oboren u svom „Spitfire“ od strane njemačke protivvazdušne odbrane prilikom napada na luku u Omišu. Rudi Čajavec je rodom iz sela Zgošća kraj Kaknja. Završio je pravo u Beogradu i na Sorboni upisao doktorat, ali se nakon okupacije Francuske vratio u Jugoslaviju. Obojica su posthumno proglašeni narodnim herojima. U Prijedoru se po njima zovu male ulice oko aerodromskog naselja, a po Miši Jazbecu jedna u Puharskoj.
Sadašnje vlasti ne njeguju neku posebnu uspomenu na Kluza i Čajevca, valjda što se ne uklapaju u srpski nacionalistički narativ i tezu da su narodnooslobodilačku partizansku borbu vodili isključivo Srbi. Niti jednog pomena na pilote heroje i slavnu partizansku avijaciju koja je nastala u Prijedoru danas nije bilo u tom gradu. Dvadeset i treći maj 1942.godine trebao je biti upisan zlatnim slovima u istoriju grada, a nije.
Tačno pedeset godina kasnije, 23. maja 1992. godine u Prijedoru se desio početak mračnog perioda grada iz kojeg mraka se nije izvukao do danas. Srpski nacionalisti su tog dana upotrijebili vojnu mašineriju slavne armije koja je nastala u krvavoj borbi protiv fašizma u Drugom svjetskom ratu. Još nisu bili poskidali ni zvijezde petokrake sa kapa kada su cijevi topova, minobacača i tenkova Jugoslavenske narodne armije okrenuli ka muslimanskim selima na lijevoj obali rijeke Sane. Tog 23. maja 1992. godine u 12:30 zapucali su po kućama sa Topića Brda, iz Tukova, Crne Doline, sa Karana, iz Volara… i drugih lokacija na kojima su cijevi sedmicama ranije bile uperene prema muslimanskim i hrvatskim selima oko Prijedora. Pucali su i sa trave aerodroma Urije na koji su pedeset godina ranije sletjeli prvi partizanski avioni. Jedini zadatak koji su tenkisti i artiljerci imali jeste da ne promaše selo Hambarine. U sat vremena su ispalili oko 400 granata i krenuli u tenkovsko-pješadijski napad putnom komunikacijom Prijedor – Ljubija. Nisu imali niti jednog ranjenog što dovoljno govori o otporu na koji su naišli.
Tog dana su srpski nacionalisti, predvođeni SDS-om izdali slavne Prijedorčane iz narodnooslobodilačkog pokreta. One čuvene partizane koje su predvodili dr. Mladen Stojanović, Josip Mažar Šoša, Osman Karabegović i drugi narodni heroji. Izdali su partizane koji su sa idejama bratstva, jednakosti i zajedništva svih naroda i narodnosti u maju 1942.godine bili najveća oslobodilačka snaga na tlu porobljene Evrope. Dok je nacistička čizma gazila i porobljavala velike evropske narode naša Kozara je cijeli rat bila slobodna, osim dva ljetnja mjeseca 1942.godine nakon ofanzive. Peta kozarska brigada koja je baštinila slavne pobjede sada je pod istim tim imenom ubijala nedužne civile po okolnim prijedorskim selima ili ih odvodila u logore smrti, a prije toga se već „okalila“ nad civilima Lipika i Pakraca u Hrvatskoj. Prijedorski Subnor je sramno ćutao dok su se pljačkala i rušila okolna sela a civili odvodili u logore i progonstvo pa je i bolje da danas nisu obilježili jubilej – 75 godina od uspostave prve partizanske avijacije.
Dvadeset pet godina kasnije, taj 23. maj iz 1992.godine, niko nije obilježio u Prijedoru. A upravo je taj dan bio početak kampanje progona i zločina protiv čovječnosti u Prijedoru jer su po prvi put masovno upotrijebljena teška oruđa i vojska protiv civilnog stanovništva. U selu Hambarine, koje je tog dana prvo palo, komemoraciju su imali dan prije, 22. maja. Na taj dan, 22. maja 1992.godine, nije izvršen napad na selo već su na punktu postavljenom na putnoj komunikaciji Prijedor-Ljubija zaustavljeni naoružani srpski vojnici u putničkom vozilu. Oni su zadužili naoružanje u Prijedoru i krenuli svojim kućama u ljubijskom kraju. Ne u napad na Hambarine nego svojim kućama. U incidentu su ubijena dva srpska vojnika a četiri teško ranjena, ranjen je bio i jedan naoružani pripadnik TO BiH na punktu.
Dvadeset i treći maj, datum kojeg se niko nije posebno sjetio, jedan je od najslavnijih a istovremeno i najtragičnijih dana u višestoljetnoj istoriji ovog grada.
Edin Ramulić
Foto: Franjo Kluz i Rudi Čajavec – poštanska marka