Hegemonistički srpski nacionalizam, hrvatski i slovenački separatizam, interes velikih sila predvođenih SAD-om, svjetska zavjera- samo su neki od razloga koji se u beskrajnim raspravama i nikad usaglašenim teorijama navode kao glavni uzroci propsati one druge, socijalističke federativne republike Jugoslavije. I dok jedni s velikom gorčinom i bolom u grudima iskaljuju sav svoj nakupljeni bijes na povampirene četnike i ustaše, Evropsku uniju, SAD-u, masone, svjetske kapitaliste i koga sve ne jer su im uništili najljepšu, najveću, najsznažniju, najprosperitetniju državu koja je postojala valjda ikad na dunjaluku pa je takva nabrojanim dušmanima bila trn u oku te su je morali uništiti, druga strana opijena etničkim nacionalizmom na Jugoslaviju gleda kao na tamnicu njihovog etnosa koga su jadnog ni krivog ni dužnog prisilili da živi s tim odurnim neprijateljskim narodima koji su ih sputavali u svoj njihovoj veličini, uspješnosti i teritorijalnim pretenzijama dakako. Ja sam pak lično sklon uvjerenju da ni srpski probuđeni nacionalizam, još manje slovensko-hrvatski nacionalizam, a ponajmanje međunarodna zavjera nisu bili ključni krvnici koji su jednog lijepog dana iz čiste obijesti (kako to Rambo Amadeus jednom reče) odlučili da rasture Jugoslaviju. Smatram, a to ću u daljem tekstu i obrazložiti, da su Jugoslavije, kako kraljevina tako i pogotovo titovina, od samog svog nastanka stajale na prilično klimavim nogama, nogama koje su se kad tad pod iole većim pritiskom morale slomiti, a probuđeni nacionalizmi i neriješena nacionalna pitanja su na kraju bila ipak preteški teret koga ona oslabljena nije mogla više izdržati. Stvarne uzroke raspada Jugoslavije vidim prije svega u njenom kulturno-historijskom naslijeđu, duhovnoj komponenti i zajedničkim vrijednostima koje su (ili nisu) vezivali narode i na koncu katastrofalnim temeljima državnosti SFRJ.
Kulturno-historijsko naslijeđe Evrope
Pogledajmo prije svega historijsko naslijeđe evropskih, mahom nacionalnih država i uporedimo ga sa nekim propalim državama novijeg datuma poput SSSR-a, Čehoslovačke ili Jugoslavije, koje su redom bile multietničke. Grčka i Italija imaju državnu tradiciju još od antike, a moderne države građene su kroz ratove za ujedinjenje odnosno oslobođenje od stranih vladavina, Španija, Francuska, Njemačka (Sveto rimsko carstvo) i Austrija većinu srednjeg vijeka bile su snažne i jedinstvene države međusobno se boreći za dominaciju. P Francuska je prošla kroz revoluciju kojom je postala republika započevi novi proces na evropskom tlu, a zatim kroz vojnu diktaturu Napoleona, Njemačka kroz ratove za ujedinjenje pod Bizmarkom, a Španija kroz građanski rat i vojnom diktaturu pod Frankom koja je trajala većinu 20. vijeka. Mađarska je tu gdje jeste od 10. vijeka uz teritorijalna širenja i kontrakcije, Poljska je također većinu srednjeg vijeka bila samostalna država, a Švicarska u kojoj žive tri različita etnije sa tri različita jezika također postoji u kontinuitetu kao konfederacija još od 13. vijeka.
Situacija u području Beneluksa je na neki način slična kao na Balkanu. Ovo područje se kroz veći dio svoje istorije nalazilo pod dominacijom Francuske i Svetog Rimskog Carstva te pod Habzburgovcima tako da se postepenim raspletom formiralo više manjih država od kojih je Belgija danas posebno problematična. Danska, Norveška i Švedska također imaju dugu srednjevjekovnu državnu tradiciju, kao naravno Rusija.
Sve ove države uredno su prošle kroz period nacionalnog preporoda tokom 19. vijeka i njihov nacionalni romantizam temeljio se obično na srednjevijekovnim ali i antičkim stilizacijama. Međutim kao što vidimo sve ove zemlje su također utemeljene kroz određeni oblik vojne diktature ili totalitarističkog režima koji su nametnuli određeni nacionalni poredak i obračunali se sa unutrašnjim političkim ili separatističkim tendencijama. Na taj način ove nacije su nakon Drugog svjetskog rata uglavnom imale riješena nacionalna pitanja, a u dobroj mjeri i međusobne teritorijalne odnose.
Sa druge strane sve države koje su po prvi put formirane u 20. Vijeku su propale uključujći SFRJ, SSSR, Čehoslovačku i DDR. Navedene države su uglavnom nastale kao proizvod političke ideologije komunizma, a ne nacionalne ideologije 19. vijeka.
Današnje države Balkana su veći dio srednjeg vijeka proveo pod vlašću Austrije, Ugarske i Osmanskog carstva, ali su također još u 19. vijeku prošle kroz period nacionalnog buđenja i izborile se za neki vid autonomije pod dominacijom velikih sila . Države nastale na prostoru Osmanskog carstva uključujući Grčku, Rumuniju, Bugarsku, Albaniju i Srbiju imale su osnove za nacionalni preporod baziran na srednjevjekovnoj, a u slučaju Grčke i Albanije i na antičkoj istoriji.
Primjer Jugoslavije najsličniji je zapravo primjeru Čehoslovačke koja je nasatla poslije WWI kao rezultat raspada AU. Prostor Češke i Slovačke se u ranom srednjem vijeku nalazio unutar iste države za vrijeme Velike Moravije, da bi dolaskom Mađara područje današnje Slovačke došlo pod njihovu vlast koja je i ostala do 20. Vijeka. Češka međutim svoju državotvornu tradiciju vezuje za Bohemsko kraljevstvo koje je u sjeni Svetog Rimskog Carstva postojalo do 16. vijeka kada dolazi pod vlast Habzburgovaca. Tokom 19. vijeka talas nacionalnog preporoda zahvatio je Češku i Slovačku koje su se u tom periodu nalaze pod vlašću Austrije i Mađarske da bi 1867. zajedno ušle u sastav AU. Određeni krugovi u obje zemlje bili su skloni ideji pan-slavizma i smatrali Čehe i Slovake istim narodom što se postepeno razvilo u političku platformu iz koje je poslije WWI formirana zajednička država Čehoslovačka.
Za razliku od Čeha i Slovaka međutim svi „Jugoslaveni“ nikada u istoriji nisu živjeli u jednoj državi niti su imali jedninstvenu zajedničku samostalnu državu. Nacionalno buđenje u 19. vijeku zahvatilo je različitim intenzitetom različita područja i etničke grupe bivše Jugoslavije koje su u ovaj ključni period formiranja nacionalnih identiteta i oblikovanja današnjih evropskih nacionalnih država ušle u sastavu Osmanskog carstva u propadaju i Astrijskog odnosno AU carstva na vrhuncu. Hrvati su svoju nacionalnu tradiciju gradili na srednjevijekovnoj hrvatskoj državi i katoličanstvu, kao i Srbi na SPC i Nemanjićima, dok se kod Bošnjaka pravi nacionalni preporod prije kraja 20. stoljeća nikad nije ni desio, nego su svoj identitet vezivali prije svega uz islamsku vjersku posebnost i bosansku kulturnu tradiciju. U 19. vijeku u Hrvatskoj i Sloveniji se javio Ilirski pokret, međutim u Srbiji ideja zajedničkog ilirskog porijekla nije našla plodno tlo. Srpski intelektualci bili su skloniji razvoju ideologije prema koja u prvom planu ima srpstvo te razvili teorije o srpskom porijeklu štokavaca, srpskoj Bosni i Hercegovini, povlačeći liniju zamišljene velike Srbije.
Teritorijalno širenje Srbije tokom balkanskih ratova pogodovalo je razvoju daljih ekspanzionističkih ambicija sa kojim ova zemlje ulazi u 20. Vijek. Međutim istočna granica AU, odnosno BiH i Hrvatska do Prvog svjetskog rata onemogućavala je širenje Srbije prema zapadu iako su za to postojali dobri uslovi obzirom na veliku pravoslavnu odnosno srpsku populaciju u ovim zemljama. Raspadom Austro-Ugarske nakon rata, Srbiji kao ratnom pobjedniku se otvara mogućnost izbora- stvaranje velike Srbije (Londonski ugovor) ili zajedničke države sa ostalim južnaoslavenskim narodima koji su živjeli u okviru A-U. Srpsko rukovodstvo se odlučuje da ide ovim drugi putem ali pod svojim uslovima.
Sa druge strane Hrvatskoj i Sloveniji bio je neophodan partner uz pomoć čije bi vojske bili u stanju suprotstaviti se Italiji koja već krenula u zauzimanje Istre i Dalmacije sa tendencijom daljeg pritiska na područja Slovenije i Hrvatske. U takvim uslovima Hrvati i Slovenci su ušli u brak iz interesa računajući da će lakše ostvariti svoje državno-političke ciljeve u zajedničkoj državi sa relativno ravnopravnim partnerom Srbijom nego ukoliko se opet nađu pod dominacijom velikih sila. Srbija je sa druge strane odmah počela sa dominacijom i pripajanjem novih područja.
Tako srpska vojska 1918. Ulazi u Crnu Goru u tamo formira vlast da bi ubrzo sponzorisala proglašenje ujedinjenja Srbijom. Isto jeurađeno u Banatu, Bačkoj i Baranji a vrlo brzo nakon ulaska srpske vojske u BiH, Hrvatsku i Sloveniju postala je jasna dominantna pozicija Srbije u novoj državnoj zajednici.
Neslavni jugoslovenski vijek
Odnosi sa Hrvatskom su se postepeno zaoštravali da bi deset godina nakon nastanka zajedničke države Srbija nametnula diktaturu, proglasivši novi ustav i novu teritorijalnu organizaciju u korist Srbije. Ovim je pokrenut sukob koji je dvadeset godina poslije ujedinjenja SHS odnosno tokom WW2 kulminirao kroz frontalni sukob Srba i Hrvata praćen najstrašnijim zločinima. Brzo po svom osnivanju bilo je jasno da je Jugoslavija država koju gotovo niko, pa čak ni mnogi Srbi nisu željeli. Dok su većina naroda tu državu doživljali kao nametnuto zlo u kome su njihova nacionalna prava i slobode sistemski krše i zatiru, čak je i nelami broj značajnih Srba posmatrao kao brak koji ne funkcioniše, u koga su bespotrebno ulazili i sebi stvorili još bespotrebnije probleme umjesto da su jednostavno samo proširili granice svoje već postojeće nacionalne države.
1941. prva Jugoslavije se raspala u naletu njemačkih tenkova, i uistinu malo ko je za njom žalio. Rezultat toga raspada bio je krvavi obračun među jugoslovenskim narodima i genocid koga su s jedne strane vjerne njemačke sluge ustaše sprovodile nad Srbima, a s druge kraljevske četničke jedinice nad muslimanima i Hrvatima, sve u cilju stvaranja etnički čistih teritorija za buduće naraštaje. Istina četinici se Jugoslavije kao takve nikada nisu odrekli, ali su je namjeravali vidjeti u novom svjetlu, kao zajednicu Velike Srbije, Hrvatske i Slovenije. No, u tom paklu sukoba zločinačkih ideologija o stvaranju velikih nacionalno čistih država pojavit će se treća strana koja će početi propagirati “bratsvo i jedistvo” među sukobljenim narodima i stvaranje nove bolje Jugoslavije, ovaj put zasnovane na komunističkim temeljima. I upravo će ti novi temelji biti garant trajne propasti ionako već odumrle ideje zajedničke države Južnih Slavena. Druga Jugoslavije je bila ništa drugo nego šminkanje mrtvaca bojama vladajuće komunističke ideologije. Ali ta boja kako se pokazalo u praksi je bila jako loše kvalitete.
Dakle ako SFRJ postavimo u navedeni kontekst očigledno je da ona kao država nikada nije imala ni šanski za dugoročni opstanak. Komunisti i JNA su bili u stanju formirati novu zajedničku državu na principima ravnopravnosti međutim ta država nije imala historijsku podlogu svog utemeljenja već ideološku. SFRJ nije nastala kao rezultat volje naroda, koji se o njenom nastanku kao ni o ustavnom uređenju nisu pitali apsolutno ništa. Ta država je stvorena kao posljedica pobjede komunističke partije na čelu sa Josipom Brozom Titom u Drugom svjetskom ratu i bila je ništa drugo nego Titova partijska država, nastala voljom njega lično i nekolicine njegovih saradnika. Četiri najznačajnija temelja na kojima je opstajala ta država bila su sama ličnost i moć Tita, komunistička partija, komunistička ideologija i JNA. Drug Tito je, istina nevoljko, morao jednom umrijeti, komunistička ideologija je na globalnom nivou doživjela totalni fijasko, zajedno s njom na smetljište historije otišao je i Savez komunista Jugoslavije, ostala je JNA koja će upravo odgigrati ključnu ulogu u razbijanju Jugoslavije. Iz ovog vidimo kako je ta snažna, moćna, u svijetu cijenjena i poštovana Jugoslavija u suštini stajala na vrlo sumnjivoj konstrukciji. Prema tome, onog trenutka kada je ideološka podloga komunizma izblijedila i kada je snaga režima oslabila, započeti historijski procesi su nastavljeni i doživjeli su svoj rasplet devedesetih. Propast komunizma natjerao je njegove vodeće protagoniste da krenu u potragu za utjehom u drugim utopističkim idejama. Tako je vrlo moćna struja u SK Srbije predvođena Dobricom Ćosićem se vratila na nikad odbačeni put programa “obnove” srpske države ali u “pravednim” granicama u kojima će svi Srbi živjeti u jednoj Srbiji, ne Jugoslaviji, Hrvatima nikad napuštena ideja o nezavisnoj državi više nikad nije izgledala tako daleka, Slovenci su takođe dobili priliku da prvi puta dobiju nacionalnu državu. Zapravo, historija je vraćena na ono što je možda 1941. trebalo trajno biti okončano.
Epilog
Dvije ključne ignorirane, a moćne suprotstavljene ideje unutar Jugoslavije bile su samostalna Hrvatska država i velika Srbija. Ove dvije ideje nastale su na temelju nacionalnih ideologija dva naroda koja imaju isti jezik i sličnu kulturu, ali cijelu svoju historiju žive u različitim političkim zajednicama. Poredeći sudbinu Jugoslavije sa sudbinom drugih zemalja sa sličnim historijskim tokovima jedini način formiranja države koja bi bila dugotrajna mogao je biti militantni totalitarni režim koji bi zabranio religijske slobode i nametnuo jugoslovenski nacionalni program gušeći druge nacionalne ideje i programe.
Dakle da je Jugoslavija možda postala centralizovana zemlja sa sekularnom jugoslovenskom nacijom i ideoogijom jugoslavenstva po uzoru na druge evropske nacije možda bi u nekom dužem periodu i uz režim po uzoru na Envera Hodžu, Ataturka ili Bizmarka mogla opstati kao država i vremenom se demokratizovati. Druga mogućnost bila bi da je Srbija imala dovoljno snage da uspostavi svoju vlast i ideologiju gušeći otpor drugih naroda (kao Pruska u Njemačkoj), dovodeći ih u zavisnu i inferiornu poziciju. Vjerovatno bi na kraju i bilo kakav jugoslovenski unitarni režim završio raspadom čim bi totalitarizam oslabio tako da zapravo i nije postojao način da se sačuva Jugoslavija, bilo prva ili druga. Ta država je morala nastati najkasnije krajem 19. vijeka uz uslov postojanja čvrstih temelja i zajedničkih vrijednosti za koje bi se čvrsto držali svi narodi koji bi u njoj živjeli, jer ruku na srce, pored totalitarne diktature one su jedini garant na osnovu koga nehomogene države mogu opstati.
www.zadenija.blogger.ba