Do prekjuče su taj ustanak i revolucija bili izvor i ličnog ponosa i međunarodnog ugleda ovog državčeta. A društvo koje je stvoreno potom bilo je neuporedivo pravednije i humanije od prethodnog. Revoluciju su samostalno organizovali pripadnici Komunističke partije Jugoslavije, odnosno jugoslovenski partizani, njihovi simpatizeri i uopšte borci za slobodu tokom perioda okupacije Jugoslavije od strane sila Osovine. Međutim, oružane akcije partizana bile su praćene i istinskim revolucionarnim delovanjem.
Bilo je to na brojnim oslobođenim ili „slobodnim teritorijama“, kao npr. u okolini Užica (Užička republika), u velikom delu Crne Gore, u zapadnoj Bosni (Drvarska republika), na području Like, Korduna i Banije, u Sloveniji na području Gorenjske, u okolini Foče (Fočanska republika), na velikoj teritoriji oko Bihaća (Bihaćka republika) itd. Osim što su one imale važan operativni i strateški značaj, organizacija života na slobodnim teritorijama implicirala je i širi revolucionarni proces i nedvosmislenu nameru za krupnim sociopolitičkim promenama u državi i društvu, a ne jedino oružanu borbu protivu okupatora. Šta je to ako ne – revolucija?
Dok se drobi o „obojenoj revoluciji“, a studenti nazivaju anarhistima i boljševicima, mahom zaboravljamo na onu istinsku revoluciju na našim prostorima. I čiji su borci u velikom broju bili studenti. U pitanju je antifašistička, socijalistička ili pak Jugoslovenska revolucija (1941-1945). Da se podsetimo?
Do prekjuče su taj ustanak i revolucija bili izvor i ličnog ponosa i međunarodnog ugleda ovog državčeta. A društvo koje je stvoreno potom bilo je neuporedivo pravednije i humanije od prethodnog. Revoluciju su samostalno organizovali pripadnici Komunističke partije Jugoslavije, odnosno jugoslovenski partizani, njihovi simpatizeri i uopšte borci za slobodu tokom perioda okupacije Jugoslavije od strane sila Osovine. Međutim, oružane akcije partizana bile su praćene i istinskim revolucionarnim delovanjem.
Bilo je to na brojnim oslobođenim ili „slobodnim teritorijama“, kao npr. u okolini Užica (Užička republika), u velikom delu Crne Gore, u zapadnoj Bosni (Drvarska republika), na području Like, Korduna i Banije, u Sloveniji na području Gorenjske, u okolini Foče (Fočanska republika), na velikoj teritoriji oko Bihaća (Bihaćka republika) itd. Osim što su one imale važan operativni i strateški značaj, organizacija života na slobodnim teritorijama implicirala je i širi revolucionarni proces i nedvosmislenu nameru za krupnim sociopolitičkim promenama u državi i društvu, a ne jedino oružanu borbu protivu okupatora. Šta je to ako ne – revolucija?
Na ovim teritorijama stvarani su novi civilni organi vlasti (kao nova „revolucionarna“ i „narodna“ vlast) koju su činili obični građani, a razvijana je i intenzivna politička, privredna, socijalna, propagandna, prosvetna i umetnička aktivnost. S tim u vezi, organizovani su slobodni izbori, škole, pozorišta, tečajevi za opismenjavanje, predavanja iz oblasti kulture, razna tela za rešavanje praktičnih pitanja, unapređena je zdravstvena zaštita, uvedena je ravnopravnost polova itd. Drugim rečima, ovi narodnooslobodilački odbori bili su demokratski birani ili imenovani organi revolucionarne vlasti u Jugoslaviji tokom rata, formirani kao svojevrsna klica novog postrevolucionarnog društvenog sistema. I to su bili „plenumi“, zar ne? Uz to, njihovo osnivanje je sukobljavalo jugoslovenske komuniste sa Sovjetskim Savezom i Kominternom, koji su nastojali da suspenduju sve društvene promene dok traje rat.
U tom smislu, od ključnog značaja za Jugoslovensku revoluciju bilo je relativno autohtono i autonomno stvaranje multietničke antifašističke oružane sile, nazvane Narodnooslobodilačkom vojskom Jugoslavije (NOVJ), poznatije pod nazivom partizanski odredi ili partizani. Jugoslovenski partizani se danas smatraju verovatno najuspešnijim pokretom otpora u okupiranoj Evropi, a borba protiv okupatora je sve do jeseni 1943. godine vođena u punoj strateškoj blokadi, tj. bez pomoći Saveznika. Jugoslovenska revolucija je samim tim legalizovana priznanjem i Sovjetskog Saveza i Zapada, pa čak i starog režima, što je bio slučaj bez presedana u istoriji.
Upravo je ta nezavisna revolucionarna vojska okončala građanski rat u Jugoslaviji i uspešno oslobodila zemlju od fašističke okupacije i domaćih izdajnika. Ovakav razvoj događaja zatim je stvorio preduslov za političku nezavisnost Jugoslavije od sovjetskog bloka, kao i za razvoj jednog alternativnog modela socijalizma. U međunarodnom kontekstu, Jugoslovenska revolucija je legitimisala ideju o odvojenim ili zasebnim putevima ka socijalizmu u posleratnoj Evropi. Uz to, revolucionarni samoupravni model ekonomskog razvoja u Jugoslaviji ponudio je jedan od ranih primera tržišnih reformi u okvirima socijalističke privrede. Sve ovo su bili neki od najznačajnijih doprinosa Jugoslovenske revolucije.
Istovremeno, jugoslovenski partizani su aktivno promovisali socijalističku ideologiju jednakosti među klasama i narodima, zagovarali su i jednakost žena i obrazovanje za sve društvene slojeve. Formirali su tzv. narodne komitete, koji su delovali kao civilne vlade na oslobođenim teritorijama i koje su organizovale život građana u skladu sa socijalističkim principima. Drugim rečima, jugoslovenski komunisti su se nedvosmisleno angažovali na istinskom revolucionarnom delovanju, u smislu otvorene kritike starog režima i uspostavljanja novih društvenih institucija i odnosa na teritorijama koje su oslobađali. Posebno impresivan bio je uspeh komunista u stvaranju etnički mešovitih borbenih jedinica u kojima su se pripadnici raznih naroda borili rame uz rame, u ime bratstva i jedinstva jugoslovenskih naroda.
Autohtoni, organski i nezavisni karakter antifašističke pobune jugoslovenskih naroda sproću okupatora bio je odlučni faktor koji je doveo do prekida zavisnih odnosa između Tita i Staljina (1948). Naoružana impresivnom narodnom vojskom i sa aurom nacionalnog pokreta za slobodu, jugoslovenski komunisti su imali legitimitet da izvrše i značajne revolucionarne promene u jugoslovenskom društvu. I onda, nakon 1966. godine, jugoslovenski režim je evoluirao od klasičnog totalitarizma u tek meku autoritarnu državu. Diskreciona ovlašćenja tajne policije su umanjena, a partija je eksperimentisala sa slobodnim unutarpartijskim izborima (na kojima se pojavljivalo više kandidata), kao i sa nekim drugim oblicima „plenumaškog“ i indirektnog predstavljanja građana.
Zatim, jugoslovenskim građanima je bilo dopušteno da slobodno putuju i rade u inostranstvu (uključujući i zemlje Zapada), a ekonomske reforme dovele su do pojave privatnog uslužnog sektora. Uprkos periodičnim inflacijama i periodima rastuće nezaposlenosti, jedinstveni jugoslovenski privredni fenomen samoupravljanja beležio je uspehe i postajao realnost, a radnički saveti su imali sve više i više moći u kompanijama. Porasla je potrošnja, a bila je dozvoljena i zapadna masovna kultura u okvirima svakodnevnog života, zbog čega istoričari govore o „koka-kola socijalizmu“ u Jugoslaviji. To sve znači da je Jugoslovenska revolucija bila ogromni uspeh. Jugoslovenski komunisti su industrijalizovali zemlju bez kolektivizacije velikog obima i masovnog terora, zemlja je bila otvorena prema uticajima sa Zapada, uvedene su ograničene tržišne reforme, i uvećan je životni standard ogromne većine građana.
Dok se drobi o „obojenoj revoluciji“, a studenti nazivaju anarhistima i boljševicima, mahom zaboravljamo na onu istinsku revoluciju na našim prostorima. I čiji su borci u velikom broju bili studenti. U pitanju je antifašistička, socijalistička ili pak Jugoslovenska revolucija (1941-1945). Da se podsetimo?
Do prekjuče su taj ustanak i revolucija bili izvor i ličnog ponosa i međunarodnog ugleda ovog državčeta. A društvo koje je stvoreno potom bilo je neuporedivo pravednije i humanije od prethodnog. Revoluciju su samostalno organizovali pripadnici Komunističke partije Jugoslavije, odnosno jugoslovenski partizani, njihovi simpatizeri i uopšte borci za slobodu tokom perioda okupacije Jugoslavije od strane sila Osovine. Međutim, oružane akcije partizana bile su praćene i istinskim revolucionarnim delovanjem.
Bilo je to na brojnim oslobođenim ili „slobodnim teritorijama“, kao npr. u okolini Užica (Užička republika), u velikom delu Crne Gore, u zapadnoj Bosni (Drvarska republika), na području Like, Korduna i Banije, u Sloveniji na području Gorenjske, u okolini Foče (Fočanska republika), na velikoj teritoriji oko Bihaća (Bihaćka republika) itd. Osim što su one imale važan operativni i strateški značaj, organizacija života na slobodnim teritorijama implicirala je i širi revolucionarni proces i nedvosmislenu nameru za krupnim sociopolitičkim promenama u državi i društvu, a ne jedino oružanu borbu protivu okupatora. Šta je to ako ne – revolucija?
Na ovim teritorijama stvarani su novi civilni organi vlasti (kao nova „revolucionarna“ i „narodna“ vlast) koju su činili obični građani, a razvijana je i intenzivna politička, privredna, socijalna, propagandna, prosvetna i umetnička aktivnost. S tim u vezi, organizovani su slobodni izbori, škole, pozorišta, tečajevi za opismenjavanje, predavanja iz oblasti kulture, razna tela za rešavanje praktičnih pitanja, unapređena je zdravstvena zaštita, uvedena je ravnopravnost polova itd. Drugim rečima, ovi narodnooslobodilački odbori bili su demokratski birani ili imenovani organi revolucionarne vlasti u Jugoslaviji tokom rata, formirani kao svojevrsna klica novog postrevolucionarnog društvenog sistema. I to su bili „plenumi“, zar ne? Uz to, njihovo osnivanje je sukobljavalo jugoslovenske komuniste sa Sovjetskim Savezom i Kominternom, koji su nastojali da suspenduju sve društvene promene dok traje rat.
U tom smislu, od ključnog značaja za Jugoslovensku revoluciju bilo je relativno autohtono i autonomno stvaranje multietničke antifašističke oružane sile, nazvane Narodnooslobodilačkom vojskom Jugoslavije (NOVJ), poznatije pod nazivom partizanski odredi ili partizani. Jugoslovenski partizani se danas smatraju verovatno najuspešnijim pokretom otpora u okupiranoj Evropi, a borba protiv okupatora je sve do jeseni 1943. godine vođena u punoj strateškoj blokadi, tj. bez pomoći Saveznika. Jugoslovenska revolucija je samim tim legalizovana priznanjem i Sovjetskog Saveza i Zapada, pa čak i starog režima, što je bio slučaj bez presedana u istoriji.
Upravo je ta nezavisna revolucionarna vojska okončala građanski rat u Jugoslaviji i uspešno oslobodila zemlju od fašističke okupacije i domaćih izdajnika. Ovakav razvoj događaja zatim je stvorio preduslov za političku nezavisnost Jugoslavije od sovjetskog bloka, kao i za razvoj jednog alternativnog modela socijalizma. U međunarodnom kontekstu, Jugoslovenska revolucija je legitimisala ideju o odvojenim ili zasebnim putevima ka socijalizmu u posleratnoj Evropi. Uz to, revolucionarni samoupravni model ekonomskog razvoja u Jugoslaviji ponudio je jedan od ranih primera tržišnih reformi u okvirima socijalističke privrede. Sve ovo su bili neki od najznačajnijih doprinosa Jugoslovenske revolucije.
Istovremeno, jugoslovenski partizani su aktivno promovisali socijalističku ideologiju jednakosti među klasama i narodima, zagovarali su i jednakost žena i obrazovanje za sve društvene slojeve. Formirali su tzv. narodne komitete, koji su delovali kao civilne vlade na oslobođenim teritorijama i koje su organizovale život građana u skladu sa socijalističkim principima. Drugim rečima, jugoslovenski komunisti su se nedvosmisleno angažovali na istinskom revolucionarnom delovanju, u smislu otvorene kritike starog režima i uspostavljanja novih društvenih institucija i odnosa na teritorijama koje su oslobađali. Posebno impresivan bio je uspeh komunista u stvaranju etnički mešovitih borbenih jedinica u kojima su se pripadnici raznih naroda borili rame uz rame, u ime bratstva i jedinstva jugoslovenskih naroda.
Autohtoni, organski i nezavisni karakter antifašističke pobune jugoslovenskih naroda sproću okupatora bio je odlučni faktor koji je doveo do prekida zavisnih odnosa između Tita i Staljina (1948). Naoružana impresivnom narodnom vojskom i sa aurom nacionalnog pokreta za slobodu, jugoslovenski komunisti su imali legitimitet da izvrše i značajne revolucionarne promene u jugoslovenskom društvu. I onda, nakon 1966. godine, jugoslovenski režim je evoluirao od klasičnog totalitarizma u tek meku autoritarnu državu. Diskreciona ovlašćenja tajne policije su umanjena, a partija je eksperimentisala sa slobodnim unutarpartijskim izborima (na kojima se pojavljivalo više kandidata), kao i sa nekim drugim oblicima „plenumaškog“ i indirektnog predstavljanja građana.
Zatim, jugoslovenskim građanima je bilo dopušteno da slobodno putuju i rade u inostranstvu (uključujući i zemlje Zapada), a ekonomske reforme dovele su do pojave privatnog uslužnog sektora. Uprkos periodičnim inflacijama i periodima rastuće nezaposlenosti, jedinstveni jugoslovenski privredni fenomen samoupravljanja beležio je uspehe i postajao realnost, a radnički saveti su imali sve više i više moći u kompanijama. Porasla je potrošnja, a bila je dozvoljena i zapadna masovna kultura u okvirima svakodnevnog života, zbog čega istoričari govore o „koka-kola socijalizmu“ u Jugoslaviji. To sve znači da je Jugoslovenska revolucija bila ogromni uspeh. Jugoslovenski komunisti su industrijalizovali zemlju bez kolektivizacije velikog obima i masovnog terora, zemlja je bila otvorena prema uticajima sa Zapada, uvedene su ograničene tržišne reforme, i uvećan je životni standard ogromne većine građana.
Kao rezultat Jugoslovenske revolucije, naše društvo je od agrarnog i nerazvijenog postalo industrijsko i razvijeno, a partija radnika i seljaka ubrzo je postala partija srednjih slojeva. Uvećana je pismenost stanovništva, izgrađena putna i železnička infrastruktura, dolazi do masovne elektrifikacije i urbanizacije, i stvoreno je socijalističko građanstvo, uz paralelni razvoj kulture, kinematografije i umetnosti u kontaktu sa modernim Zapadom. Porast potrošnje i životnog standarda pacifikovao je nasleđene etničke napetosti, barem tokom nekoliko decenija ubrzanog društvenog razvoja. Kompanije ili preduzeća nisu bila državno, već društveno vlasništvo kojim su upravljali sami radnici, a dolazi do izvoza robe i na zapadna i na istočna tržišta, dok su jugoslovenske kompanije vršile građevinske radove u velikim infrastrukturnim i industrijskim projektima u Africi i Aziji (a ne obrnuto). Dolazi do uticajne međunarodne pozicije koja je bila prestižnija i značajnija nego ikada pre u istoriji Južnih Slovena.
Na primer, nepismenost je spala sa 50 odsto 1921. godine na manje od 10 odsto 1981. godine. Iste godine, oko trećina stanovništva imala je srednjoškolsko obrazovanje, a 6% univerzitetsko. Do 1980-ih godina, broj univerziteta u zemlji porastao je na 17, a 45 odsto studenata bile su žene. Studentski plenumi umnogome jesu odraz ovog samoupravljanja građana – ili revolucionarnog preuzimanja sudbine u svoje ruke – od slobodne teritorije do fabrike i doma kulture. I nije li sve to na čast i za ponos? Revolucija nije bauk. Ne moramo mlatarati zastavama Evropske unije, možemo i jugoslovenskom ili pak zastavom Socijalističke Republike Srbije. U današnjim društvenim previranjima, ne zaboravimo naše revolucionarno nasleđe usred rata sa okupatorom naše zemlje i institucija, okej?