Kako, u privatnim razgovorima, neslužbeno, saopštavaju službenici koji vrše probno popisivanje stanovništva BiH i sa srpskim identitetom u BiH postoje izvjesni, moglo bi se reći očekivani, problemi. Mnogi ispitanici će tako reći da im je vjeroispovijest “srpska”, a ne “pravoslavna”, što ne čudi s obzirom na primarnost nacionalnog srpstva u domaćem pravoslavnom kultu. Radi se o dobroj priici da se, povodom predstojećeg popisa, pozabavimo fenomenom geneze moderne srpske nacije u BiH. Moderna srpska nacija se, sa rijetkim izuzecima poput (izumrlih) dubrovačkih Srba-katolika ili pojedinačnih slučajeva izjašnjavanja kod muslimanske populacije, bez ustezanja, može definisati kao konfesionalna pravosavna nacija. Jedna od glavnih figura reakcionarnog srpskog nacionalizma 90-tih, Gojko Stojčević (alias patrijarh Pavle) je to ponajbolje definisao riječima: “Srbin nekršten ne biva!”.
Sociolog Anthony D. Smith, autor više studija o nacionalizmu je utvrdio da se “čisto vjerska zajednica može na kraju pretvoriti u isključivo etničku zajednicu”. Za primjer je naveo Druze, šizmatičku muslimansku sektu osnovanu u Egiptu i prebjeglu u Liban, gdje je u svoje redove primala ne samo Arape, nego i Perzijance i Kurde, da bi se vremenom, u strahu od vjerske konkurencije konzervirala i postala zajednica i po lozi i teritoriji. Druzi su danas “etnoreligijska” zajednica.(1)
Kada je riječ o balkanskim etnoreligijskim zajednicama, pa i o modernim Srbima, nacionalna geneza ima drugačije korijene, ali je, u mnogim aspektima, slična primjeru Druza. Premoderni srpski identitet, kako istorijski izvori bilježe, je najprije je proisticao iz plemenskog, rodovskog, društva, da bi se kroz proces formiranja feudalne države, vladajuća klasa – vlastela, uzdigla mahom iz srpskog plemena. Cjelokupan razvoj je bio praćen ćirilometodijskom hristijanizacijom (učvršćenjem pismenosti na slovenskim jezicima), da bi temelj dobio u 13. vijeku, kada pod Rastkom Nemanjićem crkva u feudalnoj srpskoj državi postaje samostalna, a njeno učenje ideologija vladajuće (feudalne) klase pod vrhovnom vlašću dinastije Nemanjića.
Kult dinastičkih nemanjićkih svetaca pod crkvenom vlašću pećke parijaršije, uokvirio je različita predhrišćanska vjerovanja i običaje slovenskih i neslovenskih etniciteta i tako stvorio srpskpravoslavni premoderni identitet, odnosno “srpsku vjeru”. On će se dodatno konzervirati pod osmanskom vlašću odnosno miletskom sistemu, u kojem su ljudi naspram pravosuđa i sistema razrezivanja poreza bili raspoređeni, uglavnom, prema vjerskoj pripadnosti. U nemogućnsti daljnje ekspanzije i nastojanjem da se očuva postojeća pastva, srpskopravoslavni identitet se konzervirao u okviru onoga što je Nedim Filipović definisao kao “osmanski parafeudalizam”, odnosno ekonomike, koja smanjila bijedu seljaštva u odnosu na balkanski feudalizam, ali isto tako “reprodukuje u beskraj postojeće odnose i… guši sve fenomene progresa koji bi vrtuljak takve proizvodnje prevazišli.”(2)
Kada je u pitanju Bosna i Hercegovina prije osmanskog osvajanja, premoderni srpskopravoslavni identitet stanovništva je mogao biti ograničen isključivo na teritorije koje su do sredine 14. vijeka bile pod vlašću srpske feudalne države, a zatim osvojeni od strane bosanskog bana Stjepana II Kotromanića (Hum i sjeveroistočna Bosna) i kralja Tvrtka I (dio zemalja Nikole Altomanovića uključujući manastir Mileševo). Nazivanje stanovnika Bosne “Srbljima”, naspram “Vlaha” (Dubrovčana) u povelji bana Mateja Ninoslava (13. vijek), s obzirom da se ne ponavlja ni u jednoj drugoj povelji bosanskih feudalnih vladara, prije je reminiscencija na nekadašnju vrhovnu vlast srpskih velikih župana nad zasebnom teritorijom (sklavinijom) Bosnom, nego neki konkretan trag o etnicitetu u bosanskom banatu. Kako je zaključio Sima Ćirković, etnonim Bošnjani za stanovnike bosanske države istisnuo je srpsko ime čak i u krajevima koji su srazmjerno kasno ušle u sklop Bosne(3). Prava ekspanzija premodernog srpskopravoslavnog identiteta u BiH započinje tek osmanskim osvajanjem Bosne. Migracioni proces koji se zbivao u drugoj polovini XV. i u toku XVI. vijeka u velikoj je mjeri izmijenio stanje koje su Osmanije zatekle:
U nekim krajevima staro stanovništvo je izginuo, ili je palo ropstvo, pokošeno kugom ili drugim bolestima, te se na njegovu zemlju naselio novi narod. Osmansko Carstvo je tada zbog potreba svoje ekonomije, stabilizacije svog društveno-političkog i vojnog poretka vršilo masovnu kolonizaciju pustih i slabo naseljenih krajeva. Osnovnu masu kolonizacije predstavljali su vlasi – Srbi iz Hercegovine… Stočari iz stare Raške, Huma i Zete napraviće kompromis sa Osmanlijama služeći u njihovoj vojsci kao martolosi, derbendžije i vojnuci, te tako sačuvati povlastice srednjovjekovnih stočarskih katuna proširivši ih na doline, i na ruševinama nekadašnjih župa, izgraditi svoje plemenske i kneževske autonomije.(4)
Srpskopravoslavni identitet je svakako učvršćen obnovom Pećke patrijaršije, pod vezirskom i patrijaršijskom dinastijom Sokolovića. Jurisdikcija srpskopravoslavne patrijaršije obuhvatila je, pored Sjeverne Makedonije sa Skopljem, Zapadnu Bugarsku, oblast Đustendila i Samokova, oblasti srednjovjekovne Srbije i Zete između Dunava i Jadranskogmog mora, zatim nove dijaceze u Bosni i Hercegovini, Damaciji, Hrvatskoj sa Sremom i Ugarskom do Budima.(5)
Putopisac i habzburški diplomata Benedikt Kuripešić je putujući po Bosni i Hercegovini 1530, zabilježio sljedeće stanje premodernih etničkih identiteta:
Dalje, u pomnenutoj kraljevini Bosni našli smo tri nacije i tri vjere. Prvo su starosjedioci Bosanci (Wossner);oni su rimo-hrišćanske vjere. Njih je Turčin kad je osvojio kraljevinu Bosnu ostavio u njihovoj vjeri. Drugo su Srbi (Surffen), koje oni zovu Vlasima (Wallachen), a mi ih zovemo Zigen (Ćići, Ćići) ili Martolozima. Došli su iz mjesta Smedereva (Smedraw) i grčkog Beograda (griechisch Weussenburg), a vjere su sv. Pavla (Sanndt Paulus). Treća nacija su pravi Turci.(6)
Dakle, ogromne mase mahom stočarskog, pa stoga i mobilnog, srpskopravoslavnog stanovništva, bile su planski naseljavane na novoosvojenim područjima, dijelom zbog vojne službe, dijelom kao dio procesa ukmećivanja i sedanteziranja stočarskog stanovništva u uspostavi osmanskog timarskog feudalizma. U isto vrijeme razvija se, posebno u Sarajevu, čaršijsko srpskopravoslavno stanovništvo, među kojem se posebno ističu zanatlije, koje se u XVIII vijeku transformišu u utjecajne trgovce(7). Njihov premoderni srpskopravosavni identitet je nesumnjiv. U pismu pećkom patrijarhu Mojsiju Rajoviću iz 1713. članovi sarajevske pravoslavne crkvene opštine se izjednačuju sa “ostalim narodom i zemljama našega jezika srbskoslovenskago”, a sama osmanska administracija ih je, kao i ostale vjernike pećke patrijaršije, nazivala “serb-milet”.(8) Gradski srpskopravoslavni trgovci će, vremenom, postati toliko bogati i ugledni da će u XIX vijeku postajati zakupci desetine (u okviru sistema čifluka) i vršiti ekonomski teror nad pravoslavnim kmetovima. “Mnogi pravoslavni trgovci uzimaju u zakup desetinu… i teško onim seljacima koji im padnu šaka: pravoslavni ih opljačkaju gore nego muslimani.”(9)
Premoderni pravoslavni identitet će se, svakako, reproducirati preko mreže crkava i manastira: “U XVIII veku, gotovo da nije bilo kraja u Bosni i Hercegovini čije stanovnišvo nije moglo bez dužeg putovanja pohoditi neki od gasovitijih manastira ili – mnogo ređe – neku od gradskih crkava. U Hercegovini, umesto porušenog Tvrdoša izgrađen je manastir Duži. Mileševa je privremeno zapustela. Važno središte verskog života bila je SV. Trojica Pljevaljska. Na glasu su bili Žitomislić, Savina, Župa kod Nikšića sa crkvom Sv. Luke, Piva, Dobrićevo, Mali kod Brodareva, Nikolac kod Bijelog Polja, Podblaće, Zavala. Sv. Arhanđeli i Dobrilovina na Tari, Orahovica na donjem Limu i dr., a u Bosni crkva sv. Arhanđela u Sarajevu, Tavna (Tamna), Ozren, Vozuća (u ruševinama), Papraća, Lomnica, Dobrun, crkva Sv. Đorđa kod Goražda, Moštanica, Gomionica i dr.”(10) Uz neke od spomenutih objekata su djelovale i škole, koje su, naravno, mogli pohađati sam rijetki pojedinci.(11)
No ipak, u nedostatku moderne infrastrukture, prije svega mreže državnih škola i drugih modernih institucija i ovaj je identitet, kao u ostalom i svi premoderni etnički identiteti, bio vrlo fluidan, pogotovo u državnom sistemu u kojem je religiozno na prvom mjestu i u kojem dominira ruralno stanovništvo. U tom smislu su zanimljive bilješke historičara i etnografa Ivana Franje Jukića. U jednom svom putopisu (iz 1842.) navodi razgovor koji je imao sa pravoslavcima u jednom selu u Pounju. Na Jukićevo pitanje kiridžiji-Srbinu „što je to Srb“, ovaj odgovara „To znamjenuje rišćanin“, a kada je Jukić tražio dalje objašnjenje pitajući „Zar u vas rišćane zovu Srbima“, kiridžija je dodao: „U našem selu, osim mene i mog druga koji idemo u volove niko drugi ne zna, kao ni ti.“(12)
Kao što zaključuje Eric Hobsbawm, religija je “paradoksalan cement proto-nacionalizma”. Sve zapravo ovisi o političkim okolnostima. Ponegdje ona (kao u Njemačkoj) može biti konkurentna monopolu nacije na lojajlnost građana, dok u drugim političkim i socio-ekonomskim okolnostima, upravo ona, postaje osnovom identifikacije naspram “drugačijosti” drugih. Nacionalna religija Irana je tako šiizam zbog posebnih interesa vladajućih elita, dok je u slučaju Iraca, proto-nacionano i nacionalno katoličanstvo simbol otpora engleskim reformatorskim (protestantskim) kolonizatorima i uzurpatorima zemlje(13). U slučaju srpskopravoslavnog premodernog identiteta, kao što je primijetio Giljferding „narodnost nije u narodnosti već u religiji… taj osjećaj kojim je on proniknut i koji ga čini dijelom ljudskog roda, nije narodnosni osjećaj već religiozni.“ (14) Ova činjenica, odnosno vjerska različitost od drugih mileta u Osmanskom carstvu, će biti osnovna pretpostavka formiranja moderne srpske nacije u BiH u XIX stoljeću kao etnokonfesionalne strukture.
(U nastavku: Formiranje i modifikovanje moderne srpske nacije u BiH od 19. do 21. vijeka)
1 Antoni D. Smit, Nacionalni identitet, XX vek, Beograd 2010, str. 19-20
2 Nedim Filipović, Islamizacija u Bosni i Hercegovini, Tešanj 2005, str. 18
3 Sima Ćirković. Istorija srednjovjekovne Bosanske države, Beograd 1964, str. 350
4 Boris Nilević, Srpska pravoslavna crkva u BiH do obnove Pećke patrijaršije 1557. godine, Veselin Masleša, Sarajevo 1990, str. 88
5 Ivana Andrić, Položaj Pećke patrijaršije u Osmanskom Carstvu od 1557. do 1690. godine, UDK 281.961 “1557/1690” (091), Izvorni znanstveni rad, Primljeno: 23. rujna 2004. Prihvaćeno za tisak: 7. prosinca 2004., hrcak.srce.hr/file/44109
6 Benedikt Kuripešić, Putopis kroz Bosnu, Srbiju, Bugarsku i Rumeliju 1530., Beograd 200, str. 26, http://sr.scribd.com/doc/80490895/Benedikt-Kuripesic-Putopis
7 Grupa autora, Istorija srpskoga naroda, Četvrta knjiga – prvi tom, Srbi u XVIII veku, Beograd 1986, str. 469
8 Nav. dj., str. 480
9 A. F. Giljferding, Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji, Izdavačko preduzeće Veselin Masleša, Sarajevo 1972., str. 361
10 Grupa autora, Istorija srpskoga naroda, Četvrta knjiga – prvi tom, Srbi u XVIII veku, Beograd 1986, str.460-461
11 Boris Nilević, nav. dj. 143-172
12 Muhamed Hadžijahić. Od tradicije do identiteta – geneza nacionalnog pitanja bosanskih muslimana, Muslimanska naknada “Putokaz”, Zagreb 1990, str. 47, http://bs.scribd.com/doc/77645161/Dr-Muhamed-Had%C5%BEijahi%C4%87-Od-Tradicije-Do-Identiteta
13 Eric Hobsbawm, Nations and Nationalism since 1780, Programe, Myth, Reality, Cambridge University Press London 2000, p.p. 46-80
14 Muhamed Hadžijahić, nav. dj., str. 47
Od istog autora : Vuk Bačanović:Bošnjaci – nedovršena nacija