U teškom, krhkom i nepredvidivom trenu bosanske današnjice, kao da se na neki čudan način ukrštaju i svi prethodni ratovi. Podjela na četnike, ustaše, balije i partizane nikada nije prevaziđena, na bosanskim i hercegovačkim brdima bitka se i dalje vodi. Partizani i četnici raščišćavaju račune, plodnim poljima i surovim vrletima i dalje zvoni topot partizanskih brigada, četničkih vodova a projaše i neki zalutali janjičar.Za razliku od država gdje je Drugi svjetski rat davno završen i obrađen u istorijskim udžbenicima, kod nas on teče paralelno sa stvarnošću u pokušajima novih revizija nekadašnje istorije. Neriješeni računi i različite istorije unutar nacionalnih zajednica, pa čak i unutar istih nacija podijeljenih na partizane i saradnike okupatora, oživljavaju čini se nikada do kraja okončan rat.
U Bileći su ove godine jubileje obilježavali i četnici i partizani. Članovi saveza udruženja boraca NOR-a, kao i svake godine položili su cvijeće na spomen kosturnicu u kojoj je sahranjeno 554 partizana, od toga 12 narodnih heroja. Istovremeno, prvi put, sjećali su se četnici. U novoizgrađenoj Spomen-kripti u porti crkve Svetog Save, položene su kosti 21 pripadnika Bilećke brigade Jugoslovenske vojske u otadžbini, poznatijih kao četnika. Uskoro bi u gradskom parku trebao biti izgrađen i spomenik poginulim četnicima u obliku kraljeve krune, koji će simbolično biti „veliki znak pomirenja i opomena da se više nikad u istoriji ne ponove strašna dešavanja i nepotrebni besmisleni sukobi među braćom“, smatra profesor Momčilo Kureš, član Odbora za ekshumaciju i sahranu. Predsjednik Odbora Miladin Samardžić tvrdi da se radi o vojnicima i civilima koje su partizani pronašli u bolnici i potom bez suđenja ubili.
„Mi smo u masovnoj grobnici pronašli kompletne posmrtne ostatke samo 21 žrtve koje su danas ovdje sahranjene, ali ima na desetine nastradalih kojima nismo uspjeli pronaći i sakupiti kosti koje su i dalje razbacane po ovim hercegovačkim čukama. Svi ovi ljudi nastradali su samo zato što su se zakleli i što su se borili za kralja i otadžbinu, oni su nevine žrtve bratoubilačkog i ideološkog rata koji se vodio ovdje u Drugom svjetskom ratu, ali i nakon njega. Većinu ubijenih činili su ranjeni borci koji su se za vrijeme ulaska partizana nalazili u bilećkoj bolnici, i nisu mogli sa ostalima da se izvuku u pravcu Trebinja. Oni su ubijeni dok su ležali u bolničkim krevetima bez ikakvog procesa ili sudske presude. Nažalost, braća su ubijala jedni druge, Bilećani su ubijali jedni druge“, kaže Samardžić a prenosi portal Trebinje danas.
Opelo je služio i osveštao mjesto spomenika vladika Grigorije.
„Hvala Bogu, evo dočekali smo i taj trenutak da možemo da sakupimo njihove kosti i dostojno ih sahranimo, a ako Bog da uskoro će se pronaći posmrtni ostaci i njihovog komandanta đenerala Draže Mihailovića pa ćemo i njih da sahranimo i obilježimo grobno mjesto. Oni su nastradali kao žrtva jedne ideologije koja je hvala Bogu nestala, i svi mi znamo kakva su to strašna vremena bila. I ovaj Saborni hram u Bileći bio je pretvoren u skladište soli i ljudi nisu mogli da dolaze i mole se Bogu. Nadamo se da se ta zla vremena na našim prostorima i našem narodu nikada neće ponoviti, i da više nikada neće doći do besmislenih krvavih ideoloških sukoba među braćom i među Srbima“ rekao je episkop zahumsko-hercegovački a objavio portal Trebinje danas.
„Dnevni avaz“ prenosi da je Grigorije rekao da je „danas lijepo biti Srbin, sin ili unuk onih koji su služili svom rodu i otadžbini, služeći kraljevu i vojsku generala Mihailovića.“
U Republičkom odboru SUBNOR-a se ne slažu da su ekshumirani civili koje su partizani pobili bez suđenja.
„Istorijski je dokazano da je pored okupatora oružje njihovih saradnika bilo upereno protiv Narodnooslobodilačke vojske. Pri oslobođenju gradova, naselja i sela postoji mogućnost da pri borbenim dejstvima stradaju i pojedini civili ali najodgovornije tvrdim da nikada partizanska puška nije usmjerena na civilno stanovništvo“, kaže za „Buku“ predsjednik Republičkog odbora SUBNOR-a Blagoja Gajić.
Smatra da „svi oni koji su bili vezani za okupatora po nikakvom osnovu ne zaslužuju podizanje spomenika“. Kaže da je u poratnom periodu dokazana odgovornost za sve koji su bili povezani sa okupatorom i činili zlodjela nad stanovništvom. Da im je suđeno u sudovima pred vijećima sastavljenim od sudija i sudija-porotnika i napominje da su suđenja bila korektna uz prisustvo odbrane.
Ne slaže se sa idejom o pomirenju partizana i četnika.
„Nema nikakvog mirenja. Postoje činjenice da je jedino protiv okupatora vodila četiri godine borbu Narodnooslobodilačka vojska i drugi niko. U borbu protiv okupatora ne mogu se uvrstiti četničke formacije. Kako će se to pitanje rješavati kroz određene organe, stav je tih organa. Obraz boraca Narodnooslobodilačke vojske je čist. Četiri godine smo se borili protiv okupatora i njihovih saradnika među kojima su bili i četnici“, kaže Gajić i dodaje da se na taj način pokušava falsifikovati istina o dešavanjima od aprila 1941. do maja 1945.
„Više od 400.000 boraca Narodnooslobodilačke vojske položilo je živote za pobjedu i slobodu, a još veći je broj ranjenika. Taj podatak govori na čijim leđima je istinski bila borba protiv okupatora i njihovih sluga. Pitam javnost: Ko je 1941, 1942, pa sve do kraja rata oslobađao sela, gradove i naselja? Uključujući i glavni grad Jugoslavije Beograd tog oktobra 1944? Jesu li to partizanske jedinice pod komandom generala Peka Dapčevića ili jedinice pod komandom Draže Mihailovića? Istorijske činjenice tih pobjeda su na strani Narodnooslobodilačke vojske kojom pored komandanata armija rukovodi i Vrhovni štab na čelu sa maršalom Titom“, ponosan je na uspomenu ratnih dana Blagoja Gajić.
Dosta drugačije na njih gleda profesor Ranko Pejić sa Odsjeka za istoriju banjalučkog Filozofskog fakulteta. Za dešavanja u Bileći nije sasvim siguran ali pouzdano zna da su u drugim mjestima partizani ubijali civile.
„Naročito su to radile OZNA i UDBA. Pogotovo Srbi koji se nisu odmah predali, a i oni koji su se predali iz uglednijih porodica bili su likvidirani. UDBA je masovno pozivala Srbe, ko god je otišao na razgovor nije se vratio. Znam za mnoge slučajeve gdje nisu odmah dozvoljavali da sahrane ubijene, govorili su da to nisu zaslužili. Sa 90 posto sigurnosti može se reći da su ubijeni u Bileći civili“, smatra Pejić.
Kaže da ne postoji nijedan dokument koji potvrđuje da su četnici činili masovne zločine nad nesrpskim stanovništvom.
„To je njima pripisivano i suđeno, ali nema nijednog dokumenta da je to bilo činjeno masovno. Ja nisam našao nijedan dokument. Mada je kao u svakom ratu bilo pojedinačnih ispada, osveta i pljačkanja. Postoji jedna naredba Draže Mihailovića kojom se strogo zabranjuje ubistvo civila, pljačkanje imovine, samovoljne akcije… Bošnjačka štampa i istoriografija tvrdi da su počinjeni masovni zločini na mostu u Foči. Skoro sam pronašao jedan dokument u kojem komandant grada, naravno ustaša, izvještava da su Italijani, italijanska vojska, pobili nekoliko muslimana što su ubijali Srbe“, tumači dešavanja u Foči Pejić.
Smatra da je potpuno moralno, ljudski i hrišćanski da se ubijenim bilećkim četnicima služi opelo i podiže spomenik, a da je relativno da li su oni časno služili svom rodu i otadžbini.
„Oni su više čuvali svoju djecu i ognjišta, zato su ostali. Očekujući obnovu kraljevine Jugoslavije. Ipak mislim više da su časno služili ali nisu imali neku moć da se bore za svoj kraj“, kaže profesor Pejić i odbacuje ideju da su dešavanja u Bileći pokušaj falsifikovanja istorije.
„To je istraživanje i dopuna nacionalne istorije, da se stave stvari na pravo mjesto.To jeste cilj istorije, da se utvrde činjenice. Ne radi se o pokušaju falsifikovanja istorije. Mi ćemo preko Odbora za njegovanje tradicije oslobodilačkih ratova Vlade RS pokušati pokrenuti inicijativu da se kao u Srbiji na neki način ozvaniči pomirenje partizana i četnika. Mada Pantelija Ćurguz tvrdi da je to već urađeno u posljednjem ratu“, kaže za „Buku“ profesor Ranko Pejić.
Nesporno i ono tako rijetko oko čega bi se svi mogli dogovoriti je da je nakon krvavih jugoslovenskih ratova ostajalo mnogo žrtava. Mnoge tihe grobnice sakriva i olovna bosanska zemlja. Kosti iz svih ratova, koje svako malo uznemire na nekom stratištu, trebale bi biti zlokobno upozorenje svima. Naš najbolji podsjetnik, personalna i kolektivna lična karta, testament autentičnog ludila. I dok bi na nekom drugom mjestu tako bilo, kod nas naravno nije. Ekshumacije žrtava ovdje služe kao novi razlozi za podjele, uvod u nove debate i pokušaje tumačenja nekada utvrđenih istina. Podjeljeni krvavi nacioni, nakon svake iskopane koske za koju se utvrdi da pripada njihovom plemenu, pronalaze potvrdu da je nepravda učinjena isključivo njima. Ponovo oživljavajući ratove nikada do kraja svršene, pronalazeći u njima svježi razlog za mržnju.
Ove godine u Bileći sjećali su se pobjednici i poraženi. Poraženi koji su prvi put nakon 65 godina dobili šansu da nešto zvanično obilježe, odmah se žele proglasiti jednakim sa pobjednicima. Vjerski pastiri daju saglasnost za pomirenje, koja važi samo u vlastitom plemenu, drugi nemaju to pravo. To je momenat začetka novog sukoba i oživljavanja starog. Ako su dijelili slične ideale, ratovali protiv istog okupatora, bili jednako zaslužni, zašto su ratovali jedni protiv drugih? Da li su i jedni i drugi pobjednici? Da li je pad socijalizma promijenio ratna dešavanja od 1941 do 1945?
Ostaju četnici, ustaše, balije i partizani vječno zavađeni, kao zamjena za sve poraze sadašnjosti. Stari ratovi kao podloga za nove i neprestano vraćanje u prošlost kao opravdanje za nesposobnost života u današnjici.