U obimnoj analizi diskurzivnih tema saopštenja za javnost OHR-a (Majstorović, 2007) uočila sam dvije faze “govorenja” o BiH. Od 1996. do 2000. godine Bosna i Hercegovina se tretirala kao postkonfliktna zemlja bez prava na “evropejstvo”. Međutim, već 2000. godine tema poput izbjeglica i sabirnih centara gotovo da i nema; u tom periodu dominiraju teme kao što su donacije, državni simboli, razni događaji i otvaranja, što sve signalizira promjenu diskursa od demokratizacijskog ka tranzicijskom. Od 2000. godine naovamo BiH postaje “tranzicijska” zemlja i, kao i Srbija i Hrvatska, biva zasuta diskursom o tome šta sve treba uraditi da bi postala dijelom Evrope, što je vidljivo u porastu tema vezanih za pristupanje evropskim integracijama, diplomatiju, Haški tribunal i Srebrenicu.
Balkan kao košmar
Prva konstatacija vezana za konstruisanje, ali i legitimiziranje evropejstva jeste njegovo konstruisanje naspram onoga što Evropa nije. Taj id i tamna strana zapadne civilizacije naspram koje ona definiše sebe, Said (1978) objašnjava kroz Orijent, a Todorova (1997) upravo kroz Balkan.
Bosna i Hercegovina i njeni građani (sic) moraju izgraditi samopoštovanje i samopouzdanje. Nedavno je austrijski pisac i ekspert za Balkan Karl-Markus Gauss kritički izjavio:
“Termin Balkan u svom pežorativnom značenju se vratio Balkancima, i među balkanskim narodima je počelo takmičenje u pogledu toga ko pripada Balkanu, odnosno ko je izgubljen, a ko se uspio spasiti od balkanske prljavštine, korupcije i mržnje, te se može smatrati dijelom Evrope, odnosno dijelom civilizacije.” Ovo isto važi i za Bosnu i Hercegovinu… Ja vjerujem da je ovo jedini način na koji BiH može postati demokratska, samoodrživa i samopouzdana zemlja. Ovo je suština evropeizacije. (“Visoki predstavnik diskutuje o protektoratu u magazinu Dani, Ovo nije naša zemlja”, 3.3.2000.)
U obraćanju Visokog predstavnika (VP) građankama i građanima VP Petritsch navodi rečenicu austrijskog izvora, koji je i ekspert za Balkan, a budući da je i sam tadašnji VP bio austrijski ekspert za Balkan, Gaussov se kredibilitet ne dovodi u pitanje kada “kritički” govori o BiH. Nakon citata VP Petritsch kaže da je “to jedini način da BiH postane samoodrživa zemlja, te da je ovo suština evropeizacije”. Citat je pun metafora, pretpostavljanja ili presupozicija[i] (PRSP) i ironije (IRN), odlikuje se leksičkom zgusnutošću, te je kao takav bio veoma zanimljiv za dekonstrukciju.
U rečenici 1. Gaussovog citata “Balkan u svom pežorativnom značenju” presuponira vjekovno negativno naslijeđe Balkana, koje se, eto, opet vratilo na Balkan, što je ocjena i lično mišljenje jednog Austrijanca. U rečenici 2. imamo metaforu takmičenja, ironiju (ko bi se takmičio da ostane na Balkanu koji je prljav i korumpiran), i presupoziciju da je sve što pripada pojmu Balkan loše (ko pripada Balkanu izgubljen je, na Balkanu su prljavština, korupcija i mržnja, tj. onaj ko pripada Balkanu ne pripada Evropi). Rečenica 3. i njeno pojašnjenje u rečenici 4. veoma su zanimljive slobodne procjene kojima se kritikuju oni koji su ostali Balkanci, tj. izgubili su na takmičenju, pa su čak i “izgubljeni” ili su “divljaci” budući da nisu postali dijelom Evrope kao civilizovanog društva. S druge strane, kaže Gauss, “postoje i oni koji su uspjeli da ‘izbjegnu’ sve negativne konotacije Balkana” i oni su spašeni, tj. mogu se smatrati Evropom. VP dodaje da je to suština evropeizacije i da je to jedini način na koji Bosna može postati demokratska, samoodrživa i samopouzdana zemlja. Karakterističan je i glagol “pobjeći” (na engleskom escape: succeed in getting away from), koji prije sugeriše nekakav bijeg, a preveden ima biblijsku konotaciju spasenja, kao spasenja od “prljavštine i korupcije Balkana”.
Između štapa i mrkve
Iako na kategoriju “ulaska u Evropu” više gledamo u odnosu na kontekst i kolokacije u kojima se ova fraza našla, i ona predstavlja vrstu pogodbene argumentativne strategije. Čak bi se mogla i paralelno posmatrati s toposom “štapa i mrkve” (topos ad carotam), gdje “štap” drži međunarodna zajednica ili Visoki predstavnik, dok je “mrkva” obećanje narodima BiH zasad nedostižnog sna o ulasku u Evropu. Često je “ulazak u Evropu” diskurzivno konstruisan kroz pogodbu ako…onda, kao i konstruisanje članova vlastite i članova druge grupe. Taj jaz je predstavljen pomoću strategije pozitivnog predstavljanja sebe i negativnog predstavljanja drugih, odnosno kroz nekompetentnost lokalnih političara, što je npr. vidljivo u naslovima saopštenja (npr. “Parlament pao na testu za Evropu”, 16.10.2003; “Narodna skupština glasa protiv evropskih standarda emitovanja”, 17.10.2003), ali i kroz konkretnu upotrebu modala prinude (“morati”) te odlučivanja ko, kad i pod kojim uslovima može u Evropu.
Moderan i urednički i finansijski nezavisan sistem javnog emitovanja ključni je evropski standard. Ovakva vrsta političkog uplitanja krši taj standard. Dragan Kalinić i Narodna skupština Republike Srpske (RS) će morati odlučiti da li žele da kontrolišu RTRS ili da uđu u Evropu. Ne mogu učiniti oboje.
U većini članaka iz korpusa ovaj “štap” je predstavljen i legitimiziran tako da izgleda kao da su građani/građanke BiH taoci svojih vlasti. U odlomku od 3.12.2003., samo dva mjeseca kasnije i bez ispunjenja uslova o nezavisnom sistemu javnog emitovanja, vidimo ponovno obećanje Evrope, koje VP objavljuje na diplomatskom forumu organizovanom od Ministarstva vanjskih poslova i Fondacije Friedrich Ebert. Kako diplomatskim sastancima i dolikuje, nema pretjeranih osuda, mnogo je eufemizama i dvosmislenosti jer je krajnji cilj implicitno ili eksplicitno pregovaranje.
“BiH je došla do momenta u svojoj poslijeratnoj istoriji kada će kritični izbor odrediti da li će narod ove zemlje uživati u prosperitetnoj budućnosti unutar Evrope”, rekao je u srijedu VP Paddy Ashdown. “Pitanje s kojim se građani BiH suočavaju jeste da li će, i kako brzo, san o prosperitetnoj, sigurnoj budućnosti u Evropi postati stvarnost…”
“Dosadašnji napredak učinjen je ne zbog Bonskih ovlasti Visokog predstavnika”, rekao je, “već zbog moći jednog sna. Sna da ova zemlja jednog dana može postati članica Evropske unije. Da može postati članica NATO-a. Da može jednog dana postati normalna zemlja, sposobna da obezbijedi bolji i sigurniji život svojim građanima”. “Naporan rad i povjerenje će odvesti BiH od Dejtona do Brisela”, 3.12.2003.
U ovom paragrafu karakteristično je to što imamo prividno poricanje, jer se taj napredak ostvario “kroz moć sna” ili slatkoću mrkve, a ne moć štapa koju Bonske ovlasti daju Visokom predstavniku. Zanimljiva je i upotreba stilskog ponavljanja riječi dream, ili rečeničnog dijela “can one day become” (može jednog dana postati), koji sugerišu neki potencijal u budućnosti i čuveni govor Martina Luthera Kinga “I have a Dream”. Sve se još uvijek izražava modalnim glagolima koji sugerišu potencijal, npr.”da može postati normalna zemlja”, u osnovi čega je pragmatička presupozicija da BiH “nije normalna zemlja”. Posljednji od dva odlomka obiluje ovim oblicima modalnih glagola, koji sugerišu potencijal, i presupozicijama koje određuje Visoki predstavnik. Naravno, Evropa ne bi bila moguća kao “mrkva” da nije od ranije predstavljena kao ultimativno dobro, raj u kojem će, kada nas jednom prime, sve biti u najboljem redu.
Evropeizacija kao prosvjetljenje i normalizacija
U navedenom odlomku od 3.12.2003., rečenice „…da ova zemlja jednog dana može postati članica Evropske unije. Da može postati članica NATO-a. Da može jednog dana postati normalna zemlja…“ (‘can one day become a member of the EU, can one day become a member of NATO, can one day become a normal country’) atributivne su i nabrajanje ova tri atributa pretpostavlja odnos ekvivalentnosti među predikatima. “Članica Evropske unije, članica NATO-a, normalna zemlja, sposobna da obezbijedi bolji i sigurniji život svojim građanima (sic)” tekstualni su sinonimi ovog teksta, pa čak i diskursa OHR-a, iako oni to ne bi bili ni u kojem drugom diskursu. Šta nam ovo sugeriše? U diskursu Zapada usmjerenom na tranzicijske zemlje uopšte, sinonimičnost sintagmi “članstvo u NATO-u” i “normalnost neke evropske zemlje” izgubile su svaku arbitrarnost; one su do te mjere postale legitimne, pa čak i zdravorazumske, da nije ni čudo što su upotrijebljene kao leksički sinonimi. Metafora “od Dejtona do Brisela” ne odnosi se na geografsku udaljenost ova dva grada već je upotrijebljena da označi poslijeratno stanje u kojem se BiH nalazila po okončanju rata i potpisivanja Mirovnog sporazuma u Dejtonu, naspram Brisela, sjedišta EU i NATO-a. Međutim, činjenica je i da Evropa u diskursu OHR-a poprima svojstva živog bića, te da se plasira kao “strogi ali pravedni” ujak koji želi pomoći BiH, a BiH je pritom nezahvalna. Ovo postaje očitije u paragrafu koji slijedi, gdje se Evropa nalazi u pozitivnom semantičkom kontekstu (pruža ruku, srdačno dočekuje, pruža pomoć), dok Bosna ne postiže traženi napredak (suprotni veznik uprkos kao marker različitosti između nas i njih). Evropa sve više pruža ruku Bosni i Hercegovini i želi je srdačno dočekati u svojoj sredini. Zajedno sa Sjedinjenim Državama i mnogim drugim zemljama, Evropa je Bosni i Hercegovini pružila pomoć u do sada najvećoj mjeri u modernoj historiji. Uprkos tome, postignuti napredak je daleko od neznatnog… Ja sam tražio radikalnu promjenu da BiH ne bi postala napušteno dvorište Evrope… Medeni mjesec je zauvijek gotov. Ako u 2001. ne učinimo odlučan iskorak, BiH će se naći u predvorju, ali neće biti dijelom evropskog bogatstva i prosperiteta. “Novogodišnja poruka VP-a građanima BiH”, 31.12.2000.
Iz prve dvije rečenice ovog teksta vidimo angažman Evrope i SAD u BiH kao čin “pružanja ruke, dobrodošlice i pomoći”, što predstavlja pozitivno predstavljanje sebe, a već od treće rečenice tekst poprima oštriji ton nezadovoljstva, kroz negativno predstavljanje BiH u izjavi ‘napredak je neznatan’ jer su SAD i Evropa pružile toliko pomoći. Također je karakteristična upotreba metafora periferije i centra (napušteno dvorište Evrope) te zahtijevane urgentnosti izvršenja očekivanog, izražene kroz metaforu ‘medeni mjesec je gotov’. Kroz ovu metaforu, kroz koju provijava i mogućnost štapa, odnosno sankcija ukoliko BiH ne ‘ubrza’ ulazak u Evropu, što je ponovo topos mrkve i štapa, a ova strategija prožima cjelokupni diskurs OHR-a od 1996. do danas. Jasno je zašto: OHR je došao da “popravi” situaciju, “popravak” je bolan i za to treba štap, ali kad se Bosna “popravi”, onda slijedi nagrada (mrkva) u vidu “normalizacije”, “uspostavljanja mira i sigurnosti”, “ulaska u Evropu” i slično. Ova strategija se kombinuje s argumentima o čvrstoći i bogomdanoj pravičnosti OHR-a u Bosni, odnosno argumentu da je to sve “za dobrobit Bosanaca”. U diskursu je neprikrivena i prosvjetiteljska mission civilisatrice, jer je evropeizacija zemalja u tranziciji nova vrsta civilizacijske misije koju Zapadna Evropa danas uspostavlja kad su u pitanju zemlje Drugog i Trećeg svijeta.
Tvrđava Evropa
U drugoj polovini 2007. godine pitanje Evrope za BiH je i dalje otvoreno i, nažalost, nešto o čemu samo možemo sanjati. VP “insistira” (urges), “osuđuje” (condemns), “nameće” (imposes) rješenja problema koja su prouzrokovana “slabošću ili nedostatkom” lokalne inicijative, čime se presuponira “snaga” one međunarodne. VP-ova strategija obraćanja narodu uvijek je ta da je narod pozitivan a političari negativni, te da je on taj koji štiti narod Bosne i Hercegovine od njegovih političara. U diskursu postavljenom kroz šemu problema–rješenja (Hoey, 2001), ispada da je BiH zemlja sa problemima za koje VP nudi rješenja i tako opravdava svoje postojanje, a to je opasna poruka i potencijalno proročanstvo koje se samo ispunjava. U među(ne)vremenu, nažalost, za taj isti narod jedini put ka evropeizaciji vodi preko stranih konzulata, podrazumijeva ponižavajuće procedure, te velike bankovne račune i nekretnine u zemlji kao garant povratka svih onih koji požele otići, što i dalje predstavlja problem za većinu građana i građanki koji su lišeni takvih privilegija. U diskursu OHR-a, koji propisuje pravila igre, niko ne spominje posljedice zatvorenosti, koja je, kao i jaki nacionalistički stavovi, upravo rezultat politike isključenja.
U borbi između dva dominantna diskursa u BiH, diskursa međunarodne zajednice i lokalnih vlasti, evropeizacija se konstruiše kao klub odabranih (strategija ekskluzivnosti), neulazak u Evropu kao krivica i nedostatak odgovornosti, dok njena suština i mogućnosti ostaju zamaskirani. Upravo zbog netransparentnosti i ograničene mogućnosti odlaska u zemlje EU perpetuiraju se stvarni razlozi ili ksenofobične ideologije i jača konzervativizam u BiH. Tako Evropa postaje tvrđava do koje vodi niz eksterno nametnutih pravila koje lokalne vlasti ne žele ili neće da ispune, pri čemu Bosna i Hercegovina ostaje neumitni i izolovani Drugi, bez mogućnosti i prava, zarobljen u balkanskom košmaru i nedostatku istinskog diskursa o približavanju, dijeljenju sudbine i prevazilaženju granica. Tako se čini da Evropa neće Muhamedu, ili hoće Muhamedu koji odgovara nekom neostvarivom modelu, a Muhamed ne može Evropi jer nema priliku da uvidi šta ona jeste. U zamci diskursa koji se bore za moć, dodatno osnaženoj sveopštim siromaštvom, upravo je građanski diskurs taj kojeg ima najmanje, koji je najtiši i zbog kojeg smo svaki dan korak dalje od rješenja problema.