Prosječan stanovnik Srpske ne bi nikako da živi pored narkomana i homoseksualca.Takvih je preko 80 %.
Čak 25% Srba ne žele da vide u komšiluku Rome, a 20% njih podozrivo gledaju na Kineze, crnce i ateiste. Između 14 i 22 odsto Srba ispod oka gleda Jevreje i Bošnjake. ,,Samo“ 22 % Srba ne želi Bošnjaka za komšiju.
Da su Srbi nepovjerljivi, zorno svjedoče i podaci ,,Balkan monitora“ prema kojima čak tri četvrtine ili 75% stanovnika Srpske tvrdi da se ljudima ne može vjerovati.
E sad, ovo je samo dio problema. Možda i najveći jadac leži u činjenici da je ovo istraživanje objavljeno u entitetskom ,,Glasu Srpske“, kao podrazumijevajuća stvar. Niko se nije pretjerano počešao i pokušao ispitati šta je na stvari. Zapravo, više-manje, ,,Glas“ je to predstavio kao jednu normalnost, bez bilo kave analize. Ali, analiza je neophodna.
Pravo je pitanje je zbog čega ove i ovakve predrasude? Šta je to što tjera, ljude, da na ovaj način razmišljaju?
Profesor socijalne psihologije Srđan Dušanić, u razgovoru za BUKU, potvrđuje da su ova istraživanja, na žalost, tačna i da nisu uopšte čudna za ovo područje:
,, Rezultati koji su navedeni nisu iznenađujući, slični su dobijeni i u brojnim našim istraživanjima na Odsjeku za psihologiju u Banjaluci. U većini istraživanja najveće distance su prema homoseksualcima, narkomanima, a onda prema etničkim grupama Bošnjacima, Romima, Hrvatima itd. U jednom mom istraživanju u kojem su kao predmet posmatranja bile uvrštene i neke religiozne grupe, pokazale su se najveće distance prema Jehovinim svjedocima. Možemo izvesti zaključak da su najveće distance prema etničkim grupama s kojima smo u nekom sukobu te prema nekim manjinskim grupama o kojima malo znamo i koje su po nekoj karakteristici drugačije od većine (seksualna ili religiozna orijentacija, tjelesne karakteristike, određena bolest itd).”
Na koji način se provodi Galupovo istraživanje?
,,U Galupovom istraživanju ispituju se u stvari tzv. socijalne distance prema raznim društvenim grupama i najčešće se mjere Bogardusovim upitnikom. Socijalne distance o kojima je riječ su ponašajni (konativni) aspekt stavova prema drugim grupama i odražavaju našu spremnost na stepen bliskosti sa pripadnicima raznih socijalnih grupa- etničkih, manjinskih, marginalizovanih itd. Socijalne distance su pojam srodan netoleranciji i predrasudama.”
A zbog čega zapravo postoje te i takve socijalne distance prema određenim grupama?
“Postoji (naravno) nekoliko različitih objašenjenja.Krenimo od onih ”normalnijih” razloga koji imaju uporište u ljudskoj prirodi. Čovjek je biće koje je sklono poređenju sebe sa drugima, pronalaženju uzajamnih sličnosti i razlika te uopšte kategorizaciji svijeta oko sebe u manje ili više poželjne kategorije. Pri tome često smo netolerantni prema onima koji su drugačiji po nekim karakteristikama od nas. Skloni smo da favorizujemo sopstvene navike, običaje, stavove, a samim tim i nidopoštavamo tuđe. Ovaj efekat može biti i socijalno determinisan, što je društvo raslojenije, veće su razlike a samim tim i potencijal za distance i netoleranciju. Uzgred, socijalni psiholozi smatraju da iza favorizacije ”sopstvenog” ili ”našeg” stoji potreba za jačanjem i podizanjem samopoštovanja (a to je jedna od važnijih potreba svakog čovjeka) do čijeg ostvarenja dolazi ako dokažemo okruženju da smo ”pravi”. Pored toga iza socijalnih distanci može da postoji i normalna potreba za očuvanjem određene doze ljudske intime i ličnog prostora. Svaki čovjek ima potrebu za određenom privatnošću i granicom oko sebe jer u tom ograničenom prostoru lakše nalazi traženi mir i spokoj.”
Koliko strah od nepoznatog može uticati na razvoj distanci među ljudima?
,,Obično se bojimo nepoznatog pa i imamo distance prema grupama i pojedincima o kojima malo znamo (vjerske grupe, nacionalne manjine sa nekim drugačijim običajima, ljudi druge boje kože itd). Neke grupe izbjegavamo jer procjenjujemo da mogu biti prijetnja po nas u fizičkom, teritorijalnom, ali i vrijednosnom smislu. Npr. neko može da ne voli drugi narod jer se boji da će on da pokori njegovu zemlju. Neko ne voli manjinske religiozne grupe ili homoseksualce jer svjesno ili podsvjesno osjeća da te grupe ili pojedinci uzdrmavaju njegove bazične vrijednosne orijentacije i stavove o svijetu i životu. .. Postoji i fenomen tzv. ”horizontalnog neprijateljstva”, tj. da imamo distancu prema onima koji su nam veoma slični i prostorno bliski jer imamo strah da ugrožavaju naš status, socijalni identitet i ”posebnost” (distinktivnost) kojoj težimo. To npr. može da bude objašnjenje za animozitet između Srba i Hrvata, koji se prečesto ne podnose iako imaju dosta toga zajedničkog ili navijača Zvezde i Partizana itd.”
Gdje je, zapravo, korijen predrasuda koje, po svemu navedenom, bitno određuju način egzistiranja velikih socijalnih grupa?
“Jedan od najvažnijih faktora za nastanak distanci i predrasuda prema nekim grupama je socijalizacija u porodici. Dokazano je da djeca već sa 3 godine mogu od okoline, prije svega roditelja da usvoje predrasude prema nekim grupama. Netolerancija prema određenoj različitosti pogotovo buja ako je to i stav kompletne određene grupe kojoj pripadamo . Tada se netolerancija putem konformiranja i grupnog pritiska multiplicira i postaje grupni trend. Zbog toga i u istraživanjima dobijamo rezultate koji su očiti i u javnom prostoru. Ono čime nas mediji i političari filuju da je neprihvatljivo uglavnom usvajaju i građani. Otud npr. skoro jedinstvena kolektivna nacionalna distanca prema nekim drugim etničkim grupama. U vezi s prethodnim, distanca ili neprijateljstvo prema ”različitom” može da postane vid dokazivanja, lične prezentacije pred našim okrzuženjem. Npr. klinci će nekad da vrijeđaju nekog ko podsjeća na homoseksualca jer znaju da će to njihovi vršnjaci da odobravaju i cijene.”
Koliko i na koji način lične i kolektivne frustracije utiču na formiranje distanci?
“Distance i netolerancija mogu često biti podstaknute ličnom ali i kolektivnom frustracijom (nezaposlenost, rat itd). Pri tome , rješavamo se frustracije tako što našu srdžbu usmjeravamo često prema onima koji nemaju nikakve veze sa izvorom naše frustracije. Npr. ako smo ljuti na našeg šefa, a bojimo se suprotstaviti dotičnom, onda često svoju ljutnju iskalimo na nekom drugom koji nam je lakša meta. Zabilježeno je i da je neprijateljstvo prema etničkim manjinama i imigrantima u nekoj zemlji najveće za vrijeme ekonomskih kriza, ratova itd. Nezadovoljni smo sobom, ali nam je lakše kriviti druge za to stanje! Zbog navedenih razloga su često velike distance prema homoseksualcima, narkomanima, manjinskim religioznim grupama. Oni su jednostavno najlakša meta, nemaju mnogo moći, a i generalno su uglavnom u društvu osuđeni.
Distance su obično veće u manjim i tradicionalnijim sredinama gdje je izloženost različitostima manja. Npr. u Njujorku možete hodati i goli pa nećete privući neku veću pažnju, dok u manjoj sredini bi to bila tema dana.“
Na kraju, jedino logično pitanje je na koji način smanjiti socijalnu distancu?
,,Ne postoji čarobni štapić, određene distance će uvijek postojati, dok bude bilo ljudi i razlika između ljudi. Ono što doprinosi njenom smanjenju je porodično vaspitanje u nediskriminatornom i otvorenom duhu. Zakoni i njihovo sprovođenje u jednom društvu bi takođe trebali biti takvi da ne ostavljaju prostor za stigme, pogotovo ne u medijima. Kontakti sa različitim grupama prema kojima imamo distance mogu doprinijeti njihovom smanjivanju pod uslovom da su praćeni pozitivnim ishodom i emocijom. Tome može doprinijeti postojanje nekog obostranog i nadređenog cilja, te aktivnosti sa pozitivnom i kooperativnom interakcijom i komunikacijom.”