Knjiga Nebojše Vladisavljevića "Uspon i pad demokratije posle Petog oktobra" upravo izlazi iz štampe u izdanju Arhipelaga, a nastala je kao plod dugogodišnjeg proučavanja i velikog istraživanja stanja demokratije, medija i političkih i građanskih sloboda posle 5. oktobra 2000. godine.
Кljučni argument ove knjige jeste da akademske i druge analize uglavnom značajno potcjenjuju kvalitet demokratije u prvoj deceniji poslije Petog oktobra, kao i da ga radikalno precjenjuju u poslednjih nekoliko godina. Uprkos naslijeđenim, veoma nepovoljnim unutrašnjim i međunarodnim okolnostima, uspostavljene su dinamične demokratske ustanove koje su opstale duže od jedne decenije, tokom više izbornih ciklusa, uprkos značajnim političkim sukobima. Uslijedili su, zatim, postepeno ali sistematsko urušavanje demokratije i uspon novog autoritarizma.
Današnji datum i izlazak knjige iz štampe bili su povod za razgovor sa autorom.
BUKA: Prošlo je devetnaest godina od Petooktobarske revolucije u Srbiji. Ovom danu se iz godine u godinu posvećuje sve manje pažnje u medijima. Šta je za vas Peti oktobar?
VLADISAVLJEVIĆ: Peti oktobar je vrhunac borbe demokratskih opozicionih stranaka i civilnog društva protiv nedemokratskog režima koja je trajala čitavu deceniju – unutar i van političkih ustanova. Masovni otpor autoritarizmu je retkost u poslednje dve-tri decenije i protesti građana u Srbiji su značajno prevazilazili proteste u drugim postkomunističkim državama koje nisu postale demokratske početkom devedesetih.
S druge strane, petooktobarski događaji označavaju početak izgradnje demokratskih ustanova, kao i stvaranja uslova za dugoročni demokratski razvoj, od izlaska iz međunarodne izolacije i ekonomskih reformi do približavanja EU. Na tom planu je dosta učinjeno u prvoj deceniji posle Petog oktobra.
BUKA: Koliko se srbijansko društvo promijenilo od vremena smjene Slobodana Miloševića?
VLADISAVLJEVIĆ: To razdoblje su obeležili veliki uspon i pad demokratije. Nove demokratske vlasti su izgradile dinamične demokratske ustanove koje su opstale tokom više izbornih ciklusa, obeležene snažnim političkim takmičenjem, širokom participacijom civilnog društva i neprestanim pokušajima kontrole javnih funkcionera od strane javnosti. Ključni politički sukobi rešavani su demokratskim putem, na izborima i uglavnom unutar političkih ustanova, bitno menjajući odnose političkih snaga i određujući politiku zemlje, uprkos velikih unutrašnjih ekonomskih, socijalnih i političkih problema i nepovoljnih međunarodnih okolnosti.
BUKA: Kada je počeo „pad demokratije“, o kojem govorite u svojoj knjizi, i šta je do njega dovelo?
VLADISAVLJEVIĆ: Posle prve decenije demokratizacije javljaju se prva neformalna ograničenja medijskih sloboda, koja se postepeno i sistematski pojačavaju posle povratka na vlast obnovljenih stranaka starog režima. Sve veći pritisci na medije i suzbijanje političkog takmičenja konačno su doveli do sloma demokratije i izgradnje novog autoritarnog režima.
Teške socijalne posledice ekonomske krize, neuspešni pokušaji vlasti da se sa krizom izbore, kao i klijentelizam i korupcija u trenutku velikog pada životnog standarda i povećanja nezaposlenosti, podrili su legitimitet petooktobarskih stranaka – baš kao i očigledna nezainteresovanost za institucionalizaciju dostignutog nivoa demokratije. Tako je širom otvoren prostor za populističke izazove i dramatični pad demokratije u narednim godinama.
BUKA: U knjizi ocjenjujete da posljednjih godina dolazi do porasta autoritarizma u Srbiji? Kako ocjenjujete sadašnju vlast u vašoj zemlji?
Srbija danas nije demokratska država. Demokratska opozicija i drugi kritičari vlasti ne mogu da se obrate javnosti preko najuticajnijih medija – elektronskih medija sa nacionalnom frekvencijom – a ti mediji uglavnom deluju kao propagandni bilteni vlasti. Izbori su i dalje višestranački, ali ne i pošteni. Vlasti široko zloupotrebljavaju političke ustanove i javne resurse ne samo u privatne i stranačke svrhe već i protiv opozicije. U akademskoj literaturi se takav oblik političkog režima naziva mešovitim ili, preciznije, takmičarskim autoritarizmom. U neku ruku, demokratske ustanove su pretvorene u fasadu ispunjenu autoritarnom sadržinom.
BUKA: Kakva je situacija u medijima u Srbiji? Kako prolaze kritički glasovi u društvu, uključujući i intelektualce?
VLADISAVLJEVIĆ: Kritičari vlasti i dalje imaju određeni, mada sve uži prostor za suprotstavljanje vlastima. Slobode izražavanja, okupljanja i udruživanja se još uvek ne krše sistematski, mada ima više primera takve prakse na lokalnom nivou. Ključni problem jeste gašenje medijskih sloboda. Demokratska opozicija i kritički glasovi iz civilnog društva danas mogu da iznesu svoje stavove samo u malotiražnoj štampi i na kablovskim i lokalnim televizijama. Zato većina građana čuje za opoziciju samo u negativnom kontekstu – kroz napade vladajućih stranaka. Pošto su i izbori danas autoritarni, demokratskoj opoziciji preostaje samo vaninstitucionalno delovanje.
BUKA: Kako ocjenjujete politiku Srbije u odnosu sa susjednim državama, obzirom da se tenzije u regiji iznova raspiruju?
VLADISAVLJEVIĆ: Srbija nije izuzetak u regionu kada je reč o urušavanju demokratije – jedino je pitanje u kojoj meri je taj proces odmakao u pojedinim državama. Taj regionalni trend se neizbežno negativno odrazio i na međudržavne odnose. Povremeno se raspiruju stari sukobi, obično u trenucima kada je potrebno skrenuti pažnju sa loših vesti unutar tih država. Teško je reći ko je zaslužniji za takvu situaciju pošto je konkurencija u državama našeg regiona veoma oštra u tom pogledu.
Nebojša Vladisavljević predaje na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu od 2008. godine na predmetima o političkim ustanovama i političkom životu Srbije i balkanskih država i uporednoj demokratizaciji. Osnovne studije je završio na Fakultetu političkih nauka, a master i doktorske studije na Londonskoj školi ekonomije i političkih nauka. Posle doktorskih studija, predavao je uporednu politiku i regulaciju etničkih sukoba na poslediplomskim studijama Departmana za političke nauke Londonske škole ekonomije i političkih nauka. Nebojša Vladisavljević istražuje autoritarizam i demokratizaciju, društvene pokrete i revolucije, nacionalizam i regulaciju nacionalnih i etničkih sukoba, ustavni dizajn u novim demokratijama i podeljenim društvima i ulogu medija u demokratizaciji. Od 2014. do 2017. profesor Vladisavljević je vodio istraživački tim Fakulteta političkih nauka u okviru velikog istraživačkog projekta o medijima i sukobima u demokratizaciji u Egiptu, Кeniji, Srbiji i Južnoafričkoj Republici, u saradnji sa univerzitetima u Lidsu, Oksfordu, Bohumu, Stokholmu, Hamburgu, Кejptaunu i Američkim univerzitetom Кairu. Кoordinirao je i analizu sadržaja izveštavanja štampanih i elektronskih medija o demokratizaciji u četiri zemlje. Nebojša Vladisavljević je predsednik Udruženja za političke nauke Srbije (UPNS) od 2016.
Razgovarala Milica Plavšić