Ako se iz prethodnih redova ne može izvući zaključak o tome da li je multietničnost poželjna ili uopšte ostvariva, tada ću smatrati da sam svoj zadatak valjano obavio. Ljudi se ni dan-danas ne mogu složiti oko toga da li je istorija priča o linearnom progresu ili o cikličnom kretanju.
Multietničnost, koegzistencija (pogotovo ona miroljubiva), entiteti… sve su to termini koji su do prije nekoliko godina bili apsolutno strani za veliku većinu stanovnika danas sigurno najspecifičnije zemlje svijeta. Interesantno je kako su čudne te inostrane zavrzlame. Ispalo je kako su ti stranci došli da nas nauče stvarima koje mi međutim znamo neuporedivo bolje od njih. Jer upravo su ovi prostori u poznatoj istoriji jedna od najeksploatisanijih sfera u kontekstu multietničnost i koegzistencije. Ljudi, naime, ovdje od davnina žive nacionalno izmiješani, a to se baš ne može reći za većinu prostora s kojih danas ovdje dođu određeni pojedinci i nestrpljivo vrte glavom.
Namjera mi je da ovdje pokažem neke istorijske situacije koje su u intenzivnoj interakciji s pojmom multietničnost, kao i da otškrinem vrata za pogled prema onima koje bi trebale biti naša sutrašnjica. Kao ogledne kuniće uzeću sljedeća četiri politička entiteta: Habsburšku Monarhiju, SFRJ, današnju BiH i Evropsku Uniju. Riječ entitet ovdje nije upotrijebljena pogrešno, nego interesantnom igrom slučaja, dugom sada već nekoliko godina, imamo situaciju da se kod nas termin entitet udomaćio za nešto specifično, što u drugim dijelovima svijeta inače ne postoji, pa je samim tim drugim ljudima kao takvo i nepoznato. Ovo, naravno, samo još jednom podvlači našu spektakularnu posebnost.
U hronološkom nizu prva na red dolazi Habsburška Monarhija. Po kompleksnosti svog teritorijalno-političkog ustrojstva ova država nema premca u istoriji. Ovdje i sada nećemo posezati za njenim srednjevijekovnim korijenima nego ćemo se odmah katapultirati u početak XVIII vijeka, doba kada kao posljedica ratova i poslije njih sklapanih mirova Habsburška Monarhija postaje u pravom smislu zajednica različitih naroda. Naročito je intersantno da je ovo zajednica, što zvuči tako humano i pacifistički, već u sljedećem XIX vijeku u ustima većine tih naroda evoluiralo u tamnica. Habsburška Monarhija tog vremena obuhvatala je prostore današnje Austrije, Mađarske, Slovenije, Hrvatske, Vojvodine, zapadne Rumunije, Češke, Slovačke, južne Poljske, jugoistočne Ukrajine, sjeverne Italije, te tzv. austrijske Nizozemske, odnosno današnje Belgije. Kao što se može vidjeti bio je to neviđen konglomerat naroda. Naravno, doba prosvijećenog apsolutizma, kako se obično determiniše epoha klasičnog XVIII vijeka, ne može se doslovce komparirati sa današnjim vremenom, jer je tadašnje poimanje političkog i socijalnog bilo neuporedivo drugačije. Obično se odnosi tog vremena posmatraju u kontekstu nacionalnih posebnosti nego u svjetlu izraženih klasnih suprotnosti (relacija plemić-feudalac – seljak-kmet) i još uvijek preovlađujućeg apsolutističkog monarhističkog principa, kojeg je u njegovoj najgrubljoj formi u to vrijeme bila lišena samo tada daleko najnaprednija zemlja svijeta – Velika Britanija. U stvari, ovaj način opservacije XVIII vijeka bio je naročito karakterističan za doba kad je našim prostorima preovladavala socrealistička istoriografija. Neke stvari su tada pretjerano vulgarizovane pa je čovjek koji nije detaljnije ulazio u problematiku morao doći do otprilike sljedećih zaključaka: 1.) velika francuska buržoaska revolucija, koja je počela 1789. godine, stvorila je fenomen nacionalizma i nacionalnu svijest uopšte, odnosno onog famnoznog 14. jula 1789. godine kada je pariska rulja prodrla u unutrašnjost Bastilje odjednom su svi Francuzi ekspresno mutirali i shvatili su da su to što jesu, dakle Francuzi, potom se duh revolucije proširio Evropom, pa su i ostali narodi to isto shvatili; 2.) slična situacija je bila i sa balkanskim narodima, između ostalog i sa Srbima; kada je Karađorđe košarkaškim rječnikom kao treći pik na draftu izabran za vožda srpskog ustanka jednog prohladnog februara 1804. godine Srbi su odjednom postali svjesni da su Srbi. Naravno, ovo implicira logično pitanje: kako su o sebi prije tih događaja sudili Francuzi, Srbi i ostali? Kao o Marsovcima? Ili su možda svi bili kosmopoliti u najdoslovnijem mogućem smislu? Ništa od toga. Fenomen nacionalne svijesti je jednostavno postojao i ranije.
Tokom XIX vijeka struja nacionalizama pojedinih naroda unutar Monarhije ide u smjeru borbe za oslobođenje od austrijske prevlasti, odnsono njemačkog nacionalizma. Čitavo to vrijeme Habsburška Monarhija, odnosno Austrija (od 1867. godine Austro-Ugarska) važila je za izrazito anahroni državni organizam. Iako je stara Monarhija izdržala sve turbulence revolucija i ratova XVIII i XIX vijeka ipak nije mogla izdržati najveći tornado u dotadašnjoj istoriji- Prvi svjetski rat. Godine 1918. Habsburgovci i njihova imperija postali su stvar prošlosti. Tada na scenu stupa novi fenomen- Jugoslavija.
Uopšte se razdoblje između dva svjetska rata može posmatrati kao svojevrsni tranzitni period u kojem se približavanje onog drugog, mnogo žešćeg sukoba moglo naslutiti već kad je onaj prvi završen. Zato se ovog puta nećemo zadržavati na multietničkoj strukturi Kraljevine SHS odnosno Kraljevine Jugoslavije, nego ćemo odmah pogledati kakva je situacija bila sa SFRJ.
SFRJ je definitivno jedna od najnevjerovatnijih državno-društvenih tvorevina u istoriji svemira. Zemlja je godinama u planetarnoj perspektivi važila za nevjerovatno naprednu multietničku zajednicu, protkanu prefinjenim globalnim pacifističkim naporima. Ukratko: primjer za sve. Na kraju se priča izrodila u klaonicu koja bar u evropskim razmjerama nije imala pandana u posljednjiih 56 godina. Egzistenciju i mentalitet SFRJ takođe je interesantno sagledati sa aspekta određenih istorijsko-geografskih komparacija. Ovaj put ne treba posezati u daleku prošlost, nego je sasvim dovoljno baciti pogled na državu koja je u sličnom obliku bila vršnjak SFRJ, i to ne samo po rođenju, nego i po smrti. Čehoslovačka je, dakle, takođe bila multietnička tvorevina. Istorijske sličnosti i suprotnosti Čeha i Slovaka u mnogome su podsjećale na one između Srba i Hrvata, neosporno ključnih činilaca na planu razvoja jugoslovenske multietničnosti. Jedna simpatična paralela izgleda ovako: kao i Hrvati, tako su i Slovaci tokom Drugog svjetskog rata imali (dobili!) državu koja je bila u tiejsnoj vezi sa fašističkim silama, dok su Srbi i Česi (većinom) bili na drugoj strani. Najveća razlika, što je u ovoj priči mnogo bitnije od bilo koje sličnosti, ogleda se u načinu na koji su se početkom devedesetih rastali Česi i Slovaci, odnosno Srbi i Hrvati.
Fenomen istorijskih odnosa ne samo u jugoistočnoj, nego i u centralnoj Evropi teško je sagledati u pravom svjetlu, pogotovo na ovako skučenom prostoru. Neka jedan od putokaza za pokušaj objektivnog sagledavanja teško dokučive kompleksnosti ovih prostora bude sljedeća opaska o primarnim težnjama Mađara i Hrvata, odnosno njihovih nacionalnih (a kasnije i državnih) programa. Nekad davno, u doba žestoke turske penetracije na Balkan i dalje u Panonsku niziju Mađari i njima tada podređeni Hrvati vukli su za rukav habsburške vladare da ih uzmu pod svoje moćne skute i izbave ih od kandži zle sudbe koju su već doživjeli Srbi i ostale balkanske komšije. Uslovi pod kojima će biti ostvarena habsburška prevlast na teritoriji Mađarske i Hrvatske nisu se uopšte postavljalli. Tako je bilo te burne 1527. godine. Kako su vijekovi prolazili Turska je slabila, pa je s nestankom opasnosti od širenja turkestankih influenci nestala i potreba za habsburškim patronatom. Ali, avaj! Habsburgovci zaštitu ne daju za ništa, pa je sasvim normalno što je izostao njihov blagoslov željenoj hrvatskoj i mađarskoj nezavisnosti. Mađari i Hrvati su se zainatili, pa su se zakleli da će im primarni cilj biti izlazak iz te strašne tamnice naroda. Mađari su svoj problem uveliko riješili kad je 1867. država preformulisana u Austro-Ugarsku. Hrvati su svoj problem 1918. godine mogli riještiti samo bijegom u jedini spas koji im se tada nudio – novostvorenu Jugoslaviju. Ta Jugoslavija, kakva je takva je, dala im je odriješenje od viševijekovnog prokletstva austrijeske prevlasti. Kako su decenije prolazile dođosmo i do današnje situacije da Hrvati, a sa njima opet i Mađari, mada sada imaju doslovniju nezavisnot nego ikad ranije, opet uporno kucaju na vrata iste te Austrije, da ih ona primi za ruku i uvede ih u obećani raj poznat kao Evropska Unija. Kako je samo slatka ta multietničnost.
U svim tim balkansko-mitteleuropskim trzavicama kao posebna država isplivala je i Bosna i Hercegovina. Danas je ona sigurno najveći multietnički evropski izazov. Ali nije i jedini! Ta činjenica bi mnogima mogla otvoriti oči. Da Srbi, Hrvati i Muslimani, odnosno Bošnjaci, već vijekovima žive zajedno na ovim prostorima nije sporno, a da faktički nikad nije bilo trenutka da su sve tri nacionalne komponente zadovoljne državno-političkim ustrojstvom istog prostora – sporno je još manje. Za ocjenu perspektivnosti Bosne i Hercegovine vrlo je interesantno sagledati i aspekt njene istorijske verifikacije. Naime, tokom srednjeg vijeka je postojala država koja se zvala Bosna. Ona je nekoliko vijekova egzistirala na ovom prostoru i bila više-manje relevantna samo u svom neposrednom susjedstvu. Njen teritorijalni obim je uglavnom (osim u razmjerno kratkom razdoblju tokom XIV vijeka) bio znatno skromniji od ovih današnjih 51 hiljadu kvadratnih kilometara. Tada, te prije i poslije, u Evropi i svijetu su postojale neke druge države čiji je značaj u globalnim okvirima bio neuporedivo izraženiji – a te države danas ne postoje! Koga je danas, osim upornih istoričara, briga za tamo neku Burgundiju (uglavnom današnji Beneluks i okolina), Aragon (preteča Katalonije) ili čak Prusku (današnja sjeveroistočna Njemačka, sjeverna Poljska te ruski Kaljingrad sa okolinom; tokom XVIII i XIX vijeka jedna od najvećih evropskih sila)? Postoje, međutim, i suprotni primjeri. Belgija je kao posebna država nastala 1830. godine, iako kao takva nikad ranije nije postojala, a i prilično je teško govoriti o nekoj njenoj istorijskoj posebnosti. Na kraju krajeva ni tu Belgiju ne tvori jedan narod nego dva (Flamanci i Valonci).
Problem multietničnosti u Bosni i Hercegovini ogleda se između ostalog i u potpuno različitim vremenskim odrednicama fenomena formiranja nacionalne svijesti kod komponenti koje čine ovu državu. Neosporno je da su bosanski Muslimani s problemom sopstvene identifikacije bili suočeni i tokom XX vijeka, a naročito na njegovom početku. Do aneksije BiH 1908. godine (a i nekoliko godina poslije nje!) većina njih se smatrala podanicima Turskog Carstva, te nije imala problema sa determinacijom koja je za takve podanike upotrebljavana širom planete bez obzira da li je podanik bio iz Jemena, Anadolije ili Makedonije, a ona je glasila – Turčin. Neki probleme između konstitutivnih bosanskih naroda vide u prevelikoj dozi prosute krvi u proporcinalno prevelikom broju ratova koji su između njih vođeni u prošlosti. Njima bi kao svojevrsno naravoučenije mogao poslužiti primjer Nijemaca i Francuza, naroda koji sigurno drže svjetski rekord u broju međusobno vođenih ratova, a koji danas predstvaljaju najčvršće povezane saveznike na evropskom kontinentu, jer upravo osovina Pariz-Berlin jeste kičma Evropske Unije.
Spominjanjem ove organizacije dotakli smo se i posljednjeg četvrtog objekta u priči o usponima i padovima multietničnosti. Ujedinjena Evropa bi trebala biti ta posljednja odlučujuća karika u kontekstu prevladavanja etničkih podjela, koje bi, dakle, samim njenim ustrojstvom bile okarakterisane kao zlo na svu sreću prevaziđene prošlosti. Ipak, niko se ne može oteti utisku da se stvari na planu ujedinjavanja Evrope odvijaju sporije nego što se mislilo. Od Mastrihta je proteklo već desetak godina, a u međuvremenu se pojavio i Hajder, ili bar prvi Hajder u nizu. Interesantno je to kako su se pukotine evropskog jedinstva pojavile upravo u toj Austriji, zemlji bogate multietničke tradicije. Još je interesantnije da nema razloga da se projekti Habsburške Monarhije, SFRJ pa i današnje BiH ne tretiraju kao generalni eksperiment prije finalnog kuhanja velikog evropskog lonca.
Ako se iz prethodnih redova ne može izvući zaključak o tome da li je multietničnost poželjna ili uopšte ostvariva, tada ću smatrati da sam svoj zadatak valjano obavio. Ljudi se ni dan-danas ne mogu složiti oko toga da li je istorija priča o linearnom progresu ili o cikličnom kretanju. Najoriginalnija teza je ona koja istoriju određuje kao fuziju ove dvije dimenzije. Tu onda dolazimo do problema spoznaje o tome da li nam upravo sada slijedi etapa progresa ili pak još jedna reciklaža već prežvakane tematike. Možda je u tom svom neznanju najveća draž svega. Tako je i sa stranputicama te famozne multietničnosti.