Razlozi za ovakav razvoj situacije su višestruki, no pomenimo samo američko prebacivanje fokusa na Bliski istok i Zaljev nakon 11. Septembra 2001., te ishitrenu potrebu Evropljana, kojima smo neočekivano pali u naručje, da se BiH što prije proglasi konsolidovanom demokratijom i zemljom koja je izašla iz tamne dejtonske i prešla u pozitivnu briselsku fazu. Da Evropljani nisu imali blage veze šta bi s nama, postalo je jasno već u samim počecima evropeizacije „slučaja BiH“. Za EU, mi egzistiramo samo kao država koja aspirira da postane članica tog ekskluzivnog društva, te samim tim, manjak progresa od strane BiH i potpuno odsustvo razumijevanja od strane EU, proizvodi permanentnu frustraciju kod svih aktera ovih procesa. I dok je Evropa, do unazad nekoliko godina, imala makar jasno definisane vrijednosti, danas se, čini se, i to dovodi u pitanje, i u EU i u BiH. Evropa postaje sve zatvorenije, ksenofobnije i podjeljenije društvo, a pošto silom svoje uloge u BiH itekako utiče na procese ovdje, to se evidentno ispoljava i na unutrašnjopolitičkoj slici u BiH.
Davne 2000. godine, nakon izbora u Austriji, vlast je formirala koalicija Slobodnjačke partije Austrije (FPÖ), Jerga Hajdera, i Narodnjačka stranka Austrije (ÖVP) Wolfganga Schüssela. To je bio prvi put nakon Drugog svjetskog rata da jedna konzervativna evropska stranka probije nepisani cordon sanitaire kojim su se radikalne stranke držale izvan mainstream političkih tokova i vlasti. Kao rezultat, Austrija se suočila sa, još tokom koalicionih pregovora najavljenim, diplomatskim karantinom od strane ostatka Evropske Unije (tada četrnaest država), kao i SAD i Izraela. Svoj potez austrijski narodnjaci pravdali su nemogućnošću dogovora sa socijaldemokratama oko dva ministarska mjesta. Neočekivano oštar odgovor ostalih EU članica na nepromišljenost austrijskih narodnjaka bila je u Austriji interpretirama dijelom i kao prizemno ideološko neprijateljstvo tada dominantno socijaldemokratkih vlada evropskih država. Pravdali su se čak i time da se Hajder ne može smatrati tipičnim ekstremnim desničarem, iako je dotični bio dokazani revizionista i ksenofob. Uzgred budi rečeno, ovaj ljubitelj reda, rada i discipline poginuo je 2008. godine u sobraćajnoj nesreći u Austriji, vozeći dva puta brže od ograničenja sa nivoom alkohola u krvi od 1.8 mg/l.
Ma koliko se u ovom momentu činio beznačajnim, postupak austrijskih narodnjaka je načinio, sve su indicije, veoma opasan presedan. Toliko opasan da je deset godina kasnije, nekada marginalizirana evropska desnica, ako ne unutar, onda barem jako blizu mainstream politike unutar EU. Iako se klasične evropske stranke upiru iz petnih žila da zadrže radikalnu desnicu na marginama, to im sve teže polazi za rukom. Dok finansijska kriza s jedne, te ukupna globalna histerija borbe protiv terorizma s druge strane, u cijelu priču uvodi ranije nepostojeće varijable, danas je biti protiv imigranata, koji po pravilu imaju poteškoća da se asimiliraju u zapadna društva, opšteprihvatljiva mantra evropskog političkog establišmenta. Suočeni sa gubitkom izborne baze, polako ali sigurno usvaja desno-radikalni diskurs. Od komentara Angele Merkel na temu propasti koncepta multikulturalizma, što je u neku ruku i tačna ocjena, preko izjave njenog koalicionog partnera Horsta Seehofera iz bavarkog CSU-a da Njemačka ne bi trebala prihvatati imigrante iz Turske i arapskih zemalja jer se teško integrišu, njemačku javnost polako ali sigurno preplavljuju izjave koje su desetak godina ranije bile potpuno nezamislive. Ako dodamo ovome kontroverznu odluku francuskog predsjednik Nicolas Sarkozyja o prisilnoj repatrijaciji Roma, koja je naišla na odobravanje Silvija Berluconija koji je već ranije donio odluku da imigrante iz Libije vraća i prije nego dođu do italijanske obale, dobivamo nimalo lijepu sliku važećeg diskursa evropske politike. Naglašavam još jednom, sve ovo su izjave i postupci vladajućih evropskih elita desnog centra.
A kako stoje stvari sa radikalno desnim skupinama, onim pravim? Počnimo a Švedskom, zemljom koja je dugo vremena slovila za jedno od politički najliberalnijih društava u Evropi, a gdje su Švedski demokrati – SD (neka vas ime ne zbuni jer se radi o anti-imigrantskoj, anti-muslimanskoj i ksenofobnoj stranci) osvojili 20 mjesta u državnom parlamentu – Riksdagu. Kako žemo vidjeti dalje, ni ostale države ne nude razloge za optimizam.
Uspjesi koje na izborima nižu desni radikali već neko vrijeme ne spadaju u sferu incidenta. Procenti podrške koje ove stranke uživaju su zabrinjavajuće visoki. U Švajcarskoj, čokoladno-bankarskoj oazi izvan EU, a u samom srcu Evrope, Švajcarska narodna stranka, koja spada u ekstremnu desnicu, osvojila je 28,9% glasova i 62 mjesta u Nacionalnom vijeću, norveška Partija progresa je druga najveća stanka u državi sa 41 od ukupno 169 mjesta u državnom parlament, holandska Stranka za slobodu, Geerta Wildeersa, trenutno ima 24 od 150 mjesta u državnom Parlamentu, Front National i njegov lider Jean-Marie Le Pen dobili su 11% glasova francuskih birača na izborima za predsjednika, dok italijanski desničari, Lega Nord imaju oko 10% mjesta u donjem domu i više od 8% u Senatu. Ni bivši istočnjaci nisu imuni na ovaj trend. Desno radikalna stranka Mađarske, Jobik, drži 46 od 386 mjesta u Parlamentu. Posmatrajući trendove, sve desno-radikalne stranke bilježe veliki rast, dok se nekada umjerena desnica, zbog gubitka podrške, sve više pomjera udesno ne bi li povratila makar dio kolača kojeg trenutačno uživaju desni radikali. I ne manje važno, sve gore navedene stranke su načelno protiv EU, a i protiv bilo kakvog daljeg širenja Unije.
Može li i na koji način ovakva situacija uticati na političku dinamiku u BiH? EU je institucionalno prisutna u BiH i dio je poslijeratnog političkog sistema u našoj državi. Institucionalno prisutna EU u BiH radi, pored svega ostalog, i na ustoličenju evropskih vrijednosti u našem društvu, takozvanih „evropskih standarda“. Kompromis, dogovor, moderacija, međusobno uvažavanje, visok stepen ljudskih i manjinskih prava, koji su dugo vremena slovili za neupitne vrijednosti evropskog društva, danas su u opasnosti zbog promjene političke klime u Evropi i nezaustavljivog jačanja desnice.
Imajući ovo u vidu, postavlja se pitanje koliko je realno očekivati od Visokog predstavnika i Specijalnog predstavnika EU u BiH, Valentina Inzka, da se ozbiljno pozabavi sve češćim fašistiodnim i revizionističkim ispadima naših političara? Sjetimo se samo Dodikovog, do unazad par godina nezamislivog, negiranja genocida u Srebrenici tokom izborne kampanje, komentara o „muslimanskim“ sudijama, te potpunog izostanka bilo kakve reakcije od strane OHR-a. Opasno je zanositi se time da se radi „samo o predizbornoj retorici“. Političari u BiH, jednako kao i njihove kolege u Evropi, svojim istupima formiraju i direktno utiču na javno mnijenje. Ovo je slučaj, kako u BiH, tako i u Evropi, a posljedice ovakve retorike mogu biti dalekosežne.
Prvog januara 2011. predsjedanje Evropskom Unijom preuzela je Mađarska. Isti dan, na snagu je stupio zakon kojim je vlada mađarskog premijer Viktora Orbana radikalno umanjila slobodu medija u Mađarskoj, a i internet medija koji djelovanjem izvan Mađarske pokušavaju da zaobiđu drakonske odredbe koje uvodi ovaj zakon. Luksemburški Ministar vanjskih poslova, Jean Asselborn, u telefonskom intervjuu koji je dao Reutersu, ocjenio je da se ovim potezom Mađarska približila Bjelorusiji u smislu slobode medija. Evropska Komisija je, naravno, izbjegla da na bilo koji način umanji važnost preuzimanja predsjedništva Unijom, time što bi barem negativno ocjenila potez mađarske vlade desnog centra. Komisija je najavila da će pratiti dalji razvoj situacije, iako su OSCE, Freedom House i EFJ (European Federation of Journalists) zakon ocjenili kao ozbiljno narušavanje slobode medija.
Šta u ovoj situaciji možemo da očekujemo u smislu podrške šačici medija koji se trude izvještavati objektivno i odgovorno u Bosni i Hercegovini, kada država koja predsjedava EU donosi zakone protiv slobode medija? I da li je realno, imajući u vidu situaciju u Mađarskoj, očekivati od Visokog predstavnika i Specijalnog predstavnika EU u BiH, Valentina Inzka, da se ozbiljno pozabavi dramatično lošom situacijom po pitanju slobode medija u BiH?
Bosanskohercegovački političari, svih boja i okusa, moraju shvatiti da sa prestankom aktivnog učešća međunarodnih aktera u BiH, prestaje i njihovo decenijsko stolovanje bez odgovornosti, a počinje proces ozbiljnog bavljenja politikom. To, između ostalog, podrazumjeva i odgovorno ponašanje u javnosti, konstruktivno djelovanje, kompromis, dogovor, moderaciju … Pa čak i ako Evropa odustaje od sopstvenih standarda, mi to ne smijemo, jer su ti standardi nama danas potrebniji nego ikada prije. Mi, građani, s druge strane moramo shvatiti da nam valja sada živjeti samo s našim političarima i posljedicama njihovog djelovanja ili nedjelovanja, te našom odgovornošću u svemu.
A ako se, ipak, pokaže da naši političari nisu dorasli ovome ili ako se pokaže da mi, građani, nismo kadri preuzeti odgovornost, onda će još par generacija u BiH da plati cijenu dozrijevanja društva, a ta cijena je po pravilu jako visoka i bolna.