Femicid, pored intimnog,
može biti i neintimni. U mnogim državama femicid nije različit od ubistva. Samo
manji broj država reguliše femicid kao posebno krivično djelo (ili rade reforme
u tom smjeru), većina njih u Latinskoj Americi (ukupno 17). Ni Sjedinjene
Američke Države ali nijedna država Evropske unije nema femicid kao posebno
krivično djelo. Parlament Ujedinjenog Kraljevstva je odbio femicid kao posebno
krivično djelo, uz iskaz u kojem se navodi da je ubistvo već krivično djelo u
toj državi pa nije jasno šta peticioner traži od Vlade i Parlamenta.
Meksiko
je čak pooštrio svoje kazne za femicid, 45 do 65 godina zatvora, ako je
počinilac osuđen, Gvatemala ima sistem specijalizovanih sudija i tužilaca za
ovo krivično djelo. Međutim, ova rješenja nisu imala za posljedicu većem broju
osuda niti se smanjio broj ubistava žena u praksi. U Studiji UNODC-ja o
globalnim ubistvima povezanim sa ženama i djevojčicama (iz 2019), navodi se : “Države
Latinske Amerike usvojile su zakone koji kriminaliziraju femicid kao posebno
djelo u svojim krivičnim zakonima. Ipak, nema znakova smanjenja broja rodno
povezanih ubistava žena i djevojčica.”. U Meksiku, iako je uveden femicid
i iako su pooštrene kazne, te iako se privode pravdi osumnjičeni za femicid,
sama kategorija femicida učinila je težim da ih se osudi, to sve zbog toga što
tužilac mora da dokaže bez razumne sumnje da je zločin zaista počinjen jer je
žrtva bila žena. UNODC u svojoj studiji iz 2019. „Pojam rodno povezanog ubijanja, ili
„femicida“, zahtijeva razumijevanje toga koja djela su rodno povezana – nešto
što je podložno određenom stepenu tumačenja. U mnogim slučajevima postoji
kontinuitet nasilja (intimnog partnera) koje kulminira ubijanjem žena čak i
kada počinioci nemaju specifične (mizogine) motive.”
U
Saboru Republike Hrvatske je početkom ove godine dostavljen prijedlog dopuna
krivičnog zakona kojim bi se femicid uvrstio kao krivično djelo, ali je odbijen
jer je Vlada Hrvatske dala mišljenje da je to djelo već propisano u krivičnom
zakonu Hrvatske, ali kao krivično djelo počinjeno iz mržnje: „Vlada
Republike Hrvatske predlaže Hrvatskome saboru da ne prihvati Prijedlog zakona o
izmjeni Kaznenog zakona… U odnosu na predloženo, Vlada Republike Hrvatske
ističe kako predmetna dopuna ne predstavlja nikakav novi sadržaj u usporedbi s
trenutno važećim tekstom odredbe članka 87. stavka 21 Kaznenog zakona, koji
propisuje niz diskriminatornih osnova, među kojima i spol, a glasi: „Zločin iz
mržnje je kazneno djelo počinjeno zbog rasne pripadnosti, boje kože,
vjeroispovijesti, nacionalnog ili etničkog podrijetla, jezika, invaliditeta,
spola, spolnog opredjeljenja ili rodnog identiteta druge osobe. Takvo
postupanje uzet će se kao otegotna okolnost ako ovim Zakonom nije izričito
propisano teže kažnjavanje.“ Naime, kazneno djelo počinjeno zbog spola druge
osobe već prema zakonodavnom uređenju predstavlja zločin iz mržnje. Stoga će
počinitelj kaznenog djela iz mržnje motivirane spolom žrtve odgovarati za
kvalificirani oblik kaznenog djela u onim slučajevima gdje Kazneni zakon
izričito predviđa teže kažnjavanje…“. Potpuno ista je situacija sa
krivičnim zakonima u Bosni i Hercegovini.
Prije
toga, trebamo pojasniti šta su to krivična djela počinjena iz mržnje. „Krivično djelo počinjeno iz mržnje“ ili
„krivično djelo počinjeno iz predrasude“ predstavlja vrstu krivičnog djela, a
ne konkretno djelo u okviru krivičnog zakona. Krivična djela počinjena iz
mržnje su ona koja su motivisana netolerancijom ili predrasudama prema
određenim grupama u društvu. Prema Organizaciji za evropski sigurnost i
saradnju, (OSCE), vodećoj organizaciji za borbu protiv krivičnih djela
počinjenih iz mržnje, odnosno njenom Uredu za demokratske institucije i ljudska
prava (ODIHR), da bi postojalo ovo krivično djelo, moraju se ostvariti dva
kriterija: 1. Djelo mora biti propisano krivičnim djelom određene države; 2. Djelo/a
moraju biti motivisana predrasudom, što znači da je počinilac odabrao metu
krivičnog djela na osnovu njenih „zaštićenih karakteristika“. Ove kriterije
prihvata i većina autore koji se bave naučnim istraživanjem krivičnih djela
počinjenih iz mržnje. Predrasuda se javlja kao motiv kada je meta napada
(pojedinac, grupa ili imovina) odabrana na osnovu njenih zaštićenih karakteristika,
koju dijele članovi jedne grupe (etnicitet, rasa, vjeroispovijest, seksualna
orijentacija…). Pored motiviranosti predrasudom zasnovane na specifičnim
karakteristikama žrtve (eng. bias motivation), mora postojati i drugi
konstitutivni element-učinjenje bilo kog krivičnog djela, tzv. baznog ili
predikatnog krivičnog djela (eng. the base offence).
S
obzirom da je posljednji slučaj za koji se pledira da je femicid, a koji je
uzdrmao bosanskohercegovačku javnost desio u Bihaću, na području Federacije
BiH, naravno, ne želeći prejudicirati niti uticati na procesuiranje ovog djela,
daću samo nekoliko napomena iz normativnih rješenja krivičnog zakona F BiH (slična
situacija je i sa Krivičnim zakonom Republike Srpske i Krivičnim zakonom Brčko
distrikta BiH). Femicid je propisan Krivičnim zakonom F BiH i to u članu 166.
stav (2) c), krivičnom djelu ubistva iz mržnje, te krivičnom djelu iz člana
222. st. 6. ubistva člana porodice kao posljedica nasilja u porodici. Krivično
djelo ubistvo iz mržnje je kvalifikatorni oblik (osnovnog djela) ubistva s
obzirom da predstavlja veću opasnost koja prijeti da povrijedi ili ugrozi
zaštitni objekat-pravo na život. U članu 2(11) KZ F BiH „Pojmovi“ propisano je
da pod značenje krivičnog djela počinjenog iz mržnje ulaze i spol i rodni
identitet kao zaštićene kategorije: „Krivično djelo iz mržnje je svako
krivično djelo učinjeno zbog rasne pripadnosti, boje kože, vjerskog uvjerenja,
nacionalnog ili etničkog porijekla, jezika, invaliditeta, spola, seksualne
orijentacije ili rodnog identiteta druge osobe“. Po drugom dijelu ove
odredbe, ako nije propisana teža kazna, takvo postupanje će se uzeti kao
otežavajuća okolnost (supsidijarni karakter odredbe). S tim u vezi , smatram da
nema potrebe propisivati posebno krivično djelo femicida (u odnosu
specijaliteta prema osnovnom djelu ubistva i kvalifikatornom obliku ubistva),
jer ono već postoji u krivičnim zakonima, sa adekvatnim opisom, radnjom i
posljedicom. Istanbulska
konvencija naglašava da ubistvo koje se desi kao posljedica nasilja nad ženama
i u porodici mora biti otežavajuća okolnost, te su u tom smislu zakoni u Bosni
i Hercegovini ispoštovali tu obavezu. Pravni okvir za procesuiranje femicida je
u određenoj mjeri različit između entiteta, pa je tako što se tiče
krivičnopravne legislative, Republika Srpska konkretnija od F BiH kada je za krivično djelo teškog
ubistva propisuje i lišavanje života člana svoje porodice kojeg je učinilac
prethodno zlostavljao, a za koje je propisana kazna od najmanje deset godina
zatvora. Član 123 (1) 21) KZ RS takođe sadrži pol i rodni identitet određenog
lica kao osnov za konstituisanje krivičnog djela iz mržnje.
Uslovi
na strani krivičnog zakonodavstva za procesuiranje i sankcionisanje femicida su
ispunjeni. Novo djelo ne bi formiralo neko novo pravno stanje, a iz iskustva iz
drugih država koje imaju femicid kao posebno krivično djelo čini se da se ne bi
mnogo postiglo, samo bi otežalo procesuiranje jer bi podiglo standarde
dokazivanja. Ono što se mora ostvariti jeste temeljna i sistemska edukacija sudija,
tužilaca i istražilaca za rad u predmetima krivičnih djela iz mržnje i nasilja
u porodici (gdje se najčešće i javlja femicid). Do sada su nevladine
organizacije organizovale većinu obuka sudija i tužilaca, nešto samostalno, a
nešto u saorganizaciji sa VSTV-om i CEST-ovima.
Rezultati očigledno nisu bili adekvatni u smislu efekta obuka, a to se možda
najprije može objasniti činjenicom da je ova nevladina organizacija sama birala
sudije i tužioce za edukacije edukatora (koji će kasnije provoditi obuke),
prema kriterijima koji nisu vidljivi opštoj i stručnoj javnosti, te iako su za
edukaciju nadležni entitetski centri i VSTV (dio edukacija Atlantske
inicijative se provodi u okviru Programa stručnog usavršavanja CEST-ova, dio –
edukacija savjetnica i savjetnika za rodno i seksualno uznemiravanje sa
VSTV-om, ali većinu edukacija sudija i tužilaca, iz oblast nasilja u porodici
su radili sami). Ovo je nešto o čemu bi organi rukovođenja i upravljanja CEST-ova
i VSTV-a trebali da povedu računa u budućem periodu, tj. da imaju veći uticaj u
odabir edukatora i način izvođenja obuka nosilaca pravosudnih funkcija u koje
je uključena Atlantska inicijativa. Slična situacija je sa oblašću seksualnog
uznemiravanja, gdje je lako ustanoviti da se povećao trend oslobađajućih
odluka, nakon što je sistemsku edukaciju za ovu temu preuzela ova nevladina
organizacija (od 2017), a da se u bazama sudskih odluka na internetu ne mogu
naći adekvatni dokazi o osuđujućim u istom periodu. Ohrabruje činjenica da se u
oblast edukacija o rodnoj ravnopravnosti jače uključio AIRE Centar, ugledna
nevladina organizacija iz Londona.
U sudovima i tužilaštvima se mora izvršiti
specijalizacija za ova krivična djela. Takođe treba fokus prebaciti na
sprečavanje nastanka posljedice, tj sa represije na prevenciju. Ipak, da bi se
smanjio femicid i uopšte nasilje u porodici, kulturne i društvene norme se
moraju promijeniti. Istraživanje koje je objavio Bristol University Press
sugeriše da društva moraju pažljivo razmotriti svoje stavove o “muškosti i
ženstvenosti, rodnoj ravnopravnosti, nasilju u porodici i ubistvima,
patrijarhalnoj ideologiji, tradicionalnim vrijednostima, ulozi religije u
društvu i medijskom pokrivanju femicida i nasilje nad ženama.” Ključne za
femicid su rodne uloge, te se mora uticati na svijest (radom sa djecom od
osnovne škole pa nadalje) o rodnim stereotipima, o uklanjanju svijesti o muškoj
dominaciji nad ženom u braku. Takođe je ključno femicid nazivati upravo ovim
imenom.
Doc.
dr. sci. iur. Davor Trlin, Internacionalni Burch Univerzitet Sarajevo
Sarajevo,
18. 10. 2022. godine