Rodno zasnovano nasilje, čini se, kao
da je dio balkanske tradicije. Prisutno je u svim porama društva, ali se o
njemu ne govori dovoljno. Zbog toga je o njemu potrebno govoriti kroz obrazovni
sistem, koji i sam treba da se izbori sa rodno zasnovanim nasiljem. Po prvi put
prikupljeni su podaci o rodno zasnovanom nasilju na fakultetu.
“Izazovi integriranja rodne
ravnopravnosti u univerzitetskoj zajednici: Protiv rodno zasnovanog nasilja” je
publikacija koja je obljavljena u sklopu projekta UNIGEM koji je 2021.
pokrenula TPO Fondacija iz Sarajeva. Ukupno 19 univerziteta iz Bosne i
Hercegovine, Hrvatske, Srbije i Crne Gore učestvovalo je u istraživanju što je
veliki iskorak i za visoko obrazovanje i za regionalnu saradnju jer se kroz
umrežavanje, razmjenu ekspertize i iskustava orodnjava visoko obrazovanje kroz
brojne primjere i modele dobre prakse.
Urednica publikacije Zilka Spahić
Šiljak za BUKU objašnjava da su ispitane grupe nastavnog i
administrativnog osoblja kao i studentske populacije navele da je rodno zasnovano nasilje u velikoj mjeri
prisutno na univerzitetima na Balkanu.
“Preko 67% žena i 50% muškaraca je
potvrdilo da imaju saznanja da se rodno zasnovano nasilje događa na
njihovim univerzitetima. Profesorice i
studentice su dakle, više upoznate, jer su i više izložene nasilju. Također
žene općenito imaju više znanja rodnoj ravnopravnosti i rodno
zasnovanom nasilju nego muškarci i više su zainteresirane da se radi na
orodnjavanju visokog obrazovanja, nastavnih planova i programa i promjene
organizacijske kulture. To je i za očekivati, jer su žene više nego muškarci
izložene različitim vidovima nasilja”, kaže Spahić Šiljak.
Jasminka Hasić profesorica na SSST-u i
jedna od koordinatorica projekta kaže da iako je rodna ravnopravnost napravila
ogromne pomake počevši od sredine prošloga vijeka, ostalo nam je još puno
posla da se sve barijere otklone.
“Jedna od sredina gdje su ove barijere
posebno tvrdokorne, ali i štetne, je i visoko obrazovanje. Prva stvar koja se mora desiti je da se sredina senzibilizira na ovu
vrstu problema, da ga zna pravovremeno prepoznati i da reaguje na isti.
Određeni pomaci su napravljeni i iz studija koje su rađene u posljednje
vrijeme, vidimo da sve više studentica/studenata, ali i administrativnog i
akademskog osoblja, pravilno identificira ove probleme i da se ova problematika
iznosi pa i u javnom prostoru”, kaže
Hasić.
Dodaje da jedan od pozitivnih pomaka uvođenje Rodnog akcionog plana na
univerzitetima a koji treba da, na osnovu prikupljenih činjenica i
podataka, definiše aktivnosti personalizirane za svaku instituciju a koje
trebaju da adresiraju probleme rodne ravnopravnosti na univerzitetu.
Jedna od
urednica publikacije i profesorica na Univerzitetu u Tuzli Jasmina Husanović, za BUKU kaže da je na međunarodnom nivou rodno zasnovano
nasilje prepoznato kao problem i u polju javnog zdravlja i u polju ljudskih
prava.
„Odnosno kao
problem koji strukturalno povezuje štetne rodne norme, patrijarhat i seksizam
sa siromaštvom, nezaposlenošću i raznim oblicima konflikta u politici, društvu,
ekonomiji i kulturi. U tom smislu ono ima razne oblike i
podrazumijeva fizičko, verbalno, psihičko, seksualno i socio-ekonomsko nasilje
na individualnom nivou, u interpersonalnim odnosima, u porodici, intimnim
odnosima, u javnim institucijama, organizacijama, državi u cjelini. Pošto
se rodno zasnovano nasilje dešava na nivou društva u cjelini, ono šteti svima
jer se nasilje, prisila, manipulacija, diskriminacija, marginalizacija,
ponižavanje i omalovažavanje normalizira do te mjere da ga više ni ne
primjetimo dok ne eskalira“, kaže Husanović.
Kako se manifestuje rodno zasnovano nasilje?
Hasić pojašnjava da, iako je primjećen
pad eksplicitnog rodno zasnovanog nasilja u vidu komentara i diskriminacije,
ono je i dalje široko rašireno, pogotovo na javnim univerzitetima gdje je
adresiranje ovih problema visoko birokratizirano, a nedostatak relevantnih
tijela i efikasnih procedura onemogućava njegovo pravovremeno suzbijanje.
“U više navrata je raportirano
akademsko osoblje koje više godina vrši ekslicipno nasilje u okviru
nastavnog procesa, a ono se ne adresira. Pored eksplicitnog nasilja,
postoji i ukorijenjena nesvjesna pristrasnost koju mi svi u nama
nosimo, i na osnovu koje po automatizmu dodjeljujemo određene uloge i
kvalitete ljudima samo na osnovu njihovog roda, a bez objektivne analize i
evaluacije njihovih kvaliteta i vještina”, kaže Hasić.
Urednica publikacije Spahić Šiljak
pojašnjava da se rodno zasnovano nasilje
manifestuje u različitim oblicima od seksističkih komenatra i šala do
neželjenih dodira i seksualnog iskorištavanja i silovanja. Prema
rezultatima istraživanja najviše
zastupljeni oblici nasilja su verbalno i psihološko nasilje.
“Problem je što je u kulturi naroda na
ovim prostorima seksistički humor
normailiziran u svakodnevnoj komunikaciji da se uopće i ne doživljava kao
nasilje, a i žene su internalizirale ovakvu vrstu nasilja, pa zbog toga
najčešće ne reagiraju, a kada to i učine onda se doživljavaju kao one koje
kvare zabavu i sve preozbiljno shvaćaju. Žene su više iskusile
stereotipne uvredljive komentare kao
što su „ženska glava, babuskara, jezikara, klimakterična baba, histerična,
sterilna, u odnosu na komentare koji se upućuju muškarcima,
poput “ženskaroša, proračunatog, karijeriste, papučara“ i slično. Ovakvim
komentarima se relativizira i individualizira nasilje, pa se onda ne vidi
strukturalna dimenzija nasilja i odgovornost institucija. Ovakva vrsta humora i uvredljivih komentatra najviše je
prisutna u BiH i Srbiji. Pored uvredljivih komentara, prisutne su seksualne
iznude, pritisci, mobing i isključivanje”, kaže Spahić Šiljak.
Husanović
dodaje da rodno zasnovano nasilje utiče na živote nastavnika, studenata i
neakademskog osoblja, da procedure i protokoli protiv rodno zasnovanog nasilja
ili ne postoje ili nisu poznate osoblju, kao i da se kultura straha, šutnje i
„ublažavanja“ prožima univerzitetima. Iskustva rodno zasnovanog nasilja čine
žene iz svih univerzitetskih sredina svjesnijim o problemu diskriminacije i
nasilja, posebno prema manjinskim skupinama kao što su etničke i vjerske
manjine, LGBTIAQ+ zajednica i osobe s invaliditetima.
„Rodno zasnovano nasilje na univerzitetima
ima mnogo lica i oblika – od vulgarnih do seksualno sugestivnih komentara do
sofisticiranog i benevolentnog seksizma; da je ovo nasilje rezultat
internaliziranog seksizma i prihvaćanja rodnih stereotipa u socijalizaciji i
kulturi; da se prisutnost i utjecaj rodno uvjetovanog nasilja na univerzitetima
minimizira i da one koje ga dožive to ne prijavljuju kao tešku povredu njihovih
prava i sloboda; da se počinitelji rodno
zasnovanog nasilja ne procesuiraju i da nastavljaju raditi na univerzitetima
te da stoga osobe nemaju povjerenja u institucije da bi slučajeve ovakvog
nasilja prijavile, pojašnjava Husanović.
Posljedice rodno zasnovanog nasilja razorne i
doživotne
Iako ih osobe koje trpe rodno
zasnovano nasilje često zanemaruju, posljedice su velike i one se manifestuju
prije svega na zdravlje, a onda i na ekonomsku i društvenu dobrobit žena i
muškaraca.
“Poražavajuće je bilo otkriti kroz
intervjue da je veliki broj žena u dobi od 30-50 godina iskusio različite vrste
rodno zasnovanog nasilja u kombinaciji sa mobingom i da su oboljele od teških
bolesti te da ih je to natjeralo da razmisle što su im prioriteti. Zbog toga se
povlače i nastoje sačuvati svoje zdravlje i mir pa se onda stiče dojam da
nasilja nema baš mnogo jer se o njemu ne govori. Također rodno zasnovano nasilje utječe na karijeru posebno mlađih žena koje
napuštaju mjesta asistentica i čak napuštaju fakultete pa i želju i odlaze
daleko od tokičnog okruženja u kojem ih kolege i mentori zlostavljaju, a kolegice šute i ne reagiraju jer se boje za
svoja radna mjesta ili pak čuvaju političku poziciju stranke čije su
članice, jer je visoko obrazovanje politizirano i radna mjesta se dobivaju po
političkoj ili rodbinskoj liniji. Kada spojite nepotizam i seksističku kulturu
i kulturu nezamjeranja imate savršenu kombinaciju zavjere šutnje o rodno zasnovanom
nasilju”, kaže urednica publikacije.
Posljedice
rodno zasnovanog nasilja, kaže Husanović, su razorne i doživotne.
„Ne samo za
one koji ga doživljavaju (a to je npr. oko 35% žena globalno) nego i cjelokupnu
zajednicu zbog te normalizacije nasilja, nesigurnosti, siromaštva i
diskriminacije, kao i posljedičnog mrvljenja povjerenja i solidarnosti između
nas koji činimo društvo“, upozorava Husanović.
Uzroci nasilja
Poražavajuća statistika se mora mijenjati,
a da bi se napravili planovi za poboljšanje moraju se detektovati uzroci rodno
zasnovanog nasilja. Spahić Šiljak smatra da je to skup kulturoloških, političkih,
socijalnih i ekonomskih razloga.
“Najviše
prisutni uzroci koji su spomenuti u ovom istraživanju su kulturološki, jer
se i dalje promiču tradicionalne stereotipne rodne uloge, podjele poslova i
muški autoriteti moći. Maniri toksične muškosti se često doživljavaju kao
“prava muškost”, a to je dominantan, prodoran muškarac koji zna šta
hoće i to uzima i bespomoćna lijepa i krhka žena koju navodno treba štititi.
Međutim, umjesto zaštite i podrške žene
završe u lancu nasilja koje se opravdava različitim kulturološkim pa i
religijskim normama o tome da žena treba da je poslušna a ako nije onda je
nasilje prihvatljiva forma uspostave kontrole i hijerarhijskog poretka
odnosa. Pored toga, uzroke valja tražiti u društvenim strukturama moći,
ekonomskoj zavisnosti žene i internaliziranoj besmpomoćnosti u
autostereotipima”, zaključuje Spahić Šiljak.
Husanović
smatra da je najvažnije da pomenute oblike nasilja prepoznajemo, jedni drugima
pružamo podršku i skupa se borimo i protiv njegovih uzroka i posljedica.
„To je
monumentalan zadatak, ovakva jedna borba protiv sveopće dehumanizacije čije je
jedno lice rodno zasnovano nasilje. Ne smiju nam društvene norme, uključujući i
rodne, biti nasilne na načine koji su pogubni za individualno i javno zdravlje
toliko da su nam brutalizirali život do krajnje mjere. Živimo u državi u kojoj djeca nisu sigurna ni
u školi od seksualnog nasilja, a femicid se banalizira jer smo prihvatili i
takvo ekstremno nasilje kao normu. U
takvoj situaciji nismo u stanju ni vidjeti ni prepoznati „blaže“ oblike rodne
diskriminacije poput benevolentnog seksizma.
Obrazovne institucije moraju biti predvodnice borbe protiv rodno
zasnovanog nasilja, mada su i same – kao i sve društvene institucije – pogođene
ovim problemom.“
Hasić cijeni da su društvene norme uzroci rodno
zasnovanog nasilja.
“Mi živimo u
patrijahalnom društvu i od samo rođenja usvajamo matrice ponašanja
koje su prihvaćene. Da bismo iskočili iz ovih matrica, potrebno je jako puno
rada na senzibiliziranju društva, ali i individualnog rada svih na sebi”,
poentira Hasić.
Evropska komisija je od 1.1.2022.
univerzitetima uslovila pristup sredstvima za nauku sa
postojanjem Rodnog akcionog plana tako da je ovo pitanje posebno
aktuelizirano u posljednje vrijeme. Takođe, Evropska komisija očekuje i
integraciju rodnih pitanja u nastavni process, ali i u istraživanja. Protiv
rodno zasnovanog nasilja, na sreću, moramo se boriti želimo li nastaviti put ka
Evropskoj uniji.