Biološka istraživanja rijeka Sane i Rzava u Bosni i Hercegovini koja su realizovana tokom zadnje dvije godine kroz aktivnosti projekta „Dragulji prirode“, a koji predstavlja zajedničku inicijativu udruženja Centar za životnu sredinu, Centar Dr Stjepan Bolkay i Arhus centar u BiH i češkog udruženja Arnika, otkrila su prirodnu riznicu rijetkih vrsta. Naučnici koji su istraživali ovo područje otkrili su brojne vrste u ekosistemima ovih rijeka koje nikada ranije nisu bile zabilježene u Bosni i Hercegovini.
Na Međunarodni dan akcije za rijeke, koji se obilježava svakog 14. marta, oni upozoravaju da bi rezultati istraživanja trebalo da postanu imperativ za proglašavanje novih zaštićenih područja i sistematsku zaštitu ekosistema oko poslednjih divljih rijeka Evrope.
Sana: Otkriven širok spektar vrsta
Bosna i Hercegovina bogata je raznovrsnim ekosistemima, koji su često povezani sa poslednjim divljim rijekama Evrope. To potvrđuje, između ostalog, 304 vrste flore i faune koje su pronađene mapiranjem biodiverziteta u gornjem toku rijeke Sane. Terenska istraživanja prvenstveno su otkrila širok spektar vrsta, od skrivenih stanovnika pećina kao što su šišmiši, preko staništa ribe mladice, do staništa i prirodnog gnjezdilišta sivog sokola. Tokom istraživanja kanjona Prizrenac ili Prizren-grad na rijeci Sani, identifikovano je i 15 vrsta vodozemaca i gmizavaca, uključujući više zaštićenih vrsta.
Grčka žaba, ©Majda Slamova
„Trio vodozemaca svakako prednjači. Pronašli smo šarenog daždevnjaka – prelijepo stvorenje koje zahteva stabilno okruženje za život i veoma je osjetljivo na promjene u režimu vode, te je klasifikovano kao ugroženo na Crvenoj listi IUCN-a. Drugi interesantni stanovnici su žutotrbi mukač i grčka žaba, a obje vrste spadaju u kategoriju ‘strogo zaštićenih vrsta prema lokalnim propisima'“, istakao je Saudin Merdan, biolog i predsjednik Centra Dr. Stjepana Bolkay.
Šareni daždevnjak ©Marie Černa
Mapiranje biodiverziteta takođe je otkrilo osam različitih vrsta slijepih miševa, uključujući nekoliko zaštićenih u okviru evropskog sistema Natura 2000, kao i nekoliko vrsta riba, što dokazuje da ovo područje nastanjuju vrste koje su u velikoj mjeri zavisne od čistih voda i neometanih postojećih ekoloških uslova, kao što su potočna pastrmka i mladica koja svoje stanište takođe pronalazi u ovim vodama.
Mladica ©Andreas Hartl
Međutim, zvanična zaštita rijeke Sana od mogućih smetnji poput hidroenergetskih projekata koji bi mogli presjeći tok rijeke i promjeniti ga je upitna, ali po svim parametrima prednost u ovom trenutku se daje zvaničnoj zaštiti i održivom razvoju koji se stvara u tom području.
„Opšte je poznato da je rijeka Sana karakterisana visokim nivoom biodiverziteta i kulturnog značaja. S obzirom na planirane hidroenergetske projekte, posebno u ovom kanjonu u kojem smo sproveli istraživanje, izuzetno je važno da ova jedinstvena područja budu potpuno zaštićena“, upozorava Vladimir Topić, koordinator programa Energija i klimatske promjene Centra za životnu sredinu iz Banje Luke.
On ističe da je inicijativa za proglašenje zaštićenog područja u kanjonu Prizren Grad zvanično podnesena Ministarstvu za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske i prihvaćena još 2019. godine te da sada slijedi kruna svega i proglašenje zaštite.
Ranije je inicijativa Centra za životnu sredinu i Arnike dovela do proglašenja područja Vrela Sane kao „Spomenika prirode“ u 2021. godini, što svakako predstavlja veliki uspjeh,ali je zaštićeno područje ograničeno na oko 3,2 kvadratna kilometra.
Rzav: Otkrivene nove vrste paukova
Kanjon rijeke Rzav, ©Majda Slamova
Drugi dio bioloških istraživanja, i to posebno istraživanja o paucima sprovedeno je u dolini rijeke Rzav. Ovo istraživanje koje je vodio češki arahnolog Ondřej Machač, dodalo je mnogo novih vrsta na listu paukova koji nastanjuju prirodu Bosne i Hercegovine.
Otkriveno je ukupno 140 vrsta paukova, od kojih 53 nisu nikada zabilježene u BiH. Na šljunkovitim obalama rijeke i okolnim kamenim livadama i listopadnim šumama, stručnjaci su takođe identifikovali nekoliko paukova i kosaca koji su klasifikovani kao ugroženi ili kritično ugroženi, kao što su Phaeocedus braccatus, Brigittea latens, Uloborus walckenaerius i drugi. Ovaj region je takođe dom jedne vrste škorpiona i nekoliko pseudoškorpiona.
Kanjon rijeke Rzav, ©Majda Slamova
„Bosna i Hercegovina je blagoslovena nekim od najraznovrsnijih ekosistema u Evropi. Međutim, ova područja su pod sve većom prijetnjom od uništavanja staništa, zagađenja i drugih neodrživih korišćenja zemljišta. To postaje dvostruko problematično kada je samo oko 3% teritorije BiH zvanično zaštićeno – u poređenju sa skoro 30%, što je prosek za zemlje EU. Jasno je da bi udio zaštićenih područja trebalo da se poveća, ali je takođe važno razgovarati o implementaciji rigoroznih sistema zaštite prirode, kao što je evropski model Natura 2000, i podršci lokalnim ljudima koji žele da rade na zaštiti svog okruženja“, zaključuje Zuzana Vachůnová, međunarodna koordinatorka projekta „Dragulji prirode“ iz češke organizacije Arnika.
Arnika ima dugu istoriju saradnje sa lokalnim ekološkim udruženjima u Bosni i Hercegovini. U prošlosti smo uglavnom zajedno radili na pomoći lokalnim zajednicama da zaštitimo rijeke od destruktivne gradnje malih hidroelektrana. Trenutni projekat, koji podržava Program za promociju tranzicije Ministarstva spoljnih poslova Češke, uglavnom ima za cilj da obezbjedi nova zaštićena područja i ojača sistemsku zaštitu jedinstvenog biodiverziteta BiH.
Napomene
[1] – Konkretno, zabilježene su sledeće vrste slijpih miševa: Rhinolophus ferrumequinum, Nyctalus noctula, Pipistrellus pipistrellus, Pipistrellus pygmaeus, Pipistrellus kuhlii, Hypsugo savii, Miniopterus schreibersii, Barbastella barbastellus, fonetska grupa Pipistrellus kuhlii/nathusii, i rod Myotis. Ovo su prvi podaci o slijepim miševima za ovo područje kanjona Sane. Od zabeleženih vrsta, tri su na listi Natura 2000. Sve ove vrste su takođe zaštićene prema Međunarodnom sporazumu o zaštiti slijepih miševa, UNEP/EUROBATS, kojem je Bosna i Hercegovina potpisnica.
[2] – Tokom terenskih istraživanja o ihtiofauni gornjeg toka reke Sana, zabeleženo je prisustvo četiri vrste riba (potok pastrmka, klen, mreni, i dvoprugasta uklija). Ove vrste su karakteristične za gornji tok rijeka, posebno brze, dobro oksigenisane, čiste, hladne vode, i imaju vrlo ograničenu sposobnost da se prilagode promjenjenim ekološkim uslovima. Rijeka Sana je dom i lipljena i mladice (često nazivane i dunavski losos), što je jasan znak važnosti staništa.
[3] – Istraživanje je sprovedeno u junu 2024. godine u oblasti Višegrad-Dobrun na reci Rzav. Ostali značajni nalazi uključuju Minicia marginella, Arctosa cinerea, Piratula knorri i vrste iz porodice Leptonetidae, pronađene u oblasti Orlovske pećine. Fotografija (autor: Ondřej Machač) jedne od najrjeđih vrsta, kritično ugroženog Phaeocedus braccatus.