Zavladalo je nijemo zaprepašćenje živim leševima koji se nisu mnogo
razlikovali od mrtvih među kojima su ležali. Gledale su ih skoro ugašene
oči onih koji su ostali jer su bili preslabi i prebolesni da bi krenuli
na suludi marš na koji su nacisti natjerali hiljade drugih, koji su
poslije raspoređeni po raznim drugim logorima, ako su uopšte do njih
stigli živi.
Jedno naizgled sasvim obično jutro za stanovnike
Osvjencima nije bilo tako za njihove silom komšije, koji kilometar
dalje, u pravcu iz kojeg je dolazio nesnosan smrad koji je izlazio iz
dimnjaka krematorija za ljudska tijela, smrad za koji se komšiluk pravio
da ne postoji. Ženski logor, postrojene zatvorenice izbrijanih glava, u
prugastoj odjeci, kreću na prisilni rad. Oko njih laju razdraženi psi, a
tu, na blatnjavom zbornom mjestu, sjedi čudna grupa i – svira. Valcer,
koračnica… Sasvim nadrealna scena. Sablasno mršave sjenke drže
instrumente i preplašenih očiju sviraju, dok ih one koje idu na rad
proklinju jer ne moraju na teški fizički rad. Imaju i dirigenta, drži
nevjerovatnu kombinaciju instrumenata na okupu kako se kompozicija ne bi
raspala. Žena koja igra tu nevjerovatno bizarnu ulogu, dirigentica
jedinog ženskog orkestra u nacističkim logorima smrti, zvala se Alma
Roze (Alma Rosé). Violinistkinja, rođena 1906. godine u Beču, od oca
Arnolda, punih pedeset godina koncert-majstora Bečke Filharmonije, i
majke Justine, sestre velikog i čuvenog kompozitora Gustava Malera
(Gustav Mahler), po čijoj je supruzi i dobila ime. Roditelji su joj još
prije njenog rođenja prešli na katoličanstvo zbog rastućeg
antisemitizma, pa je ona rođena kao katolkinja. Nije vrijedjelo,
deportovana je u Aušvic nakon što je uhapšena prilikom pokušaja da iz
Francuske pređe u Švajcarsku.
U logorima smrti, a posebno u
Aušvicu, bila je nevjerovatna koncentracija još nevjerovatnijih likova,
sadista pred kojima Fromova “Anatomija ljudske destruktivnosti” skoro da
izgleda kao slikovnica, a jedan od izuma im je bio da iščačkaju
zatvorenike koji znaju da sviraju neki instrument ili da pjevaju, pa bi
njihove talente koristili pri svojim hirovima. Svakodnevno su ih tjerali
da sviraju zatvorenicima koji idu na rad. Jedan od zadataka su bili i
“koncerti” na koje bi dolazili nacisti, da se “odmore”, nakon “napornog
rada” pri selekciji novopridošlih nesrećnika od kojih je većina uglavnom
ubrzo završavala u gasnim komorama. Tako bi, “umorni”, upadali u baraku
“orkestra” i tražili da im se svira i pjeva po željama. Dr Jozef
(Josef) Mengele, “Doktor Sotona” kako su ga zvali zatvorenici, zbog
njegovih zaprepašćujuće brutalnih eksperimenata nad logorašima, narcis u
savršenoj uniformi, blještećih čizama i bijelih rukavica, “ljubitelj
muzike”, Marija Mandel, zvana “Zvijer”, komandant ženskog logora i
odgovorna samo komandantu cijelog logora, Rudolfu Hesu (Rudolph Höß), te
spodoba kojoj je palo na pamet formiranje orkestra od logorašica, Irma
Greze (Grese), “Hijena iz Aušvica”, miljenica Mandelove koja je na
dolasku u Aušvic 1942. godine imala devetnaest godina, a tri više kad je
pogubljena kao ratni zločinac, sve monstrum do monstruma, dolazili su u
baraku kao u koncertnu dvoranu gdje je orkestar funkcionisao kao
užasnuti džuboks. Ekstremna situacija, zločinci koji dolaze da slušaju
muziku kao da nekoliko minuta prije toga nisu u smrt poslali na desetine
staraca, žena, djece. Razgovaraju, razmjenjuju šale, komentarišu, a
“orkestar” ne diše. Jer može da se izvođenje ne svidi ili prosto da
nekom padne na pamet da ih se riješi. A onda… stepenicama koje vode pod
zemlju, na “tuširanje” ciklonom B, pa u pepeo koji vjetar raznosi po
logoru i okolini. Naravno, hirovi nacista nisu bili jedini način da se
umre u logoru, bolesti, glad i isrcpljenost su svakodnevno odnosili
živote onih koji više nisu imali snage.
Znalo se desiti da samo
jednoj od zvijeri padne na pamet u sred noći da posluša koju notu, pa bi
upala među žene i tražila da joj sviraju na uvce. Ono što su krvnici
imali kao patrljak savjesti, znalo da je im ne da mira, pa su ga tražili
u tim iskrivljenim i nakaradnim notama koje su samo podsjećale na djela
čija su imena nosile, a koje su svirali kosturi koji su samo podsjećali
na ljudska bića. Kloparanje, škripanje, ispadanje iz tempa, drhtavi
glasovi, orkestar iz nečije iščašene mašte i još iščašeniji slušalac u
sred neopisivog pakla, prizor koji zdrav razum ne bi mogao da smisli ni
da se upinje sto godina. Tako se, kažu, jednom tokom perioda najžešćeg
“rada” logora kad su novopridošli većinom slani direktno u gasne komore,
pogotovo djeca, desila jedna vrlo neočekivana situacija. Dok je
orkestar bio prisiljen da svira marševe onima koji su izlazili na rad,
nedaleko od rampe sa bijednicima koji su izlazili iz stočnih vagona pred
Mengelea i njegov prst koji je, zavisno od strane na koju je pokazivao,
značio život ili smrt, Mariji Mandel se za suknju zakačio dječak od
dvije-tri godine i, na opšte iznenađenje prisutnih, umjesto da ga šutne
kao što bi to inače uradila, uzela ga je u naručje i poljubila ga.
Okrenula se i otišla s dječakom u rukama, dok je njegova majka urlala
njegovo ime i pokušavala da se otrgne iz ruku koje su je sprečavale da
ne bude ubijena na licu mjesta. Sutradan se Mandelova pojavila sa
dječakom obučenim kao dijete iz bogate porodice. Vodila ga je svuda sa
sobom i svaki dan, sedmicu dana, oblačila u drugu odjeću, uzetu iz
skladišta u kojem su stvari onih kojima više nisu trebale. Onda je
jednom, u sred noći, upala blijeda i uznemirena u baraku orkestra sama i
tražila da joj se otpjeva jedan duet koji joj se sviđao. Kad je djelo
završilo, bez riječi je otišla. Žene iz orkestra su par dana kasnije
saznale da je prije dolaska na “koncert” odvela dječaka za ruku u gasnu
komoru. Nije smjelo biti odstupanja od pravila, pa ni ona nije mogla
biti izuzetak. Jevrejin je predodređen za gasnu komoru, bio on odrastao
čovjek ili preslatko dijete.
Dirigentica Alma Roze je davala sve
od sebe da bi orkestar zvučao što bolje. Ne samo da bi njegova bolesna
publika htjela još i njegovi članovi doživjeli još jedan dan, sedmicu,
mjesec, nego i zbog sebe i djela koje su svirali – ona je rođena i rasla
u bogatom umjetničkom naslijeđu i trenutak stvaranja muzike, kakve god
da su okolnosti, za nju je bio svetinja. Uvijek najbolje što može, jer
gazeći svoj standard, gazi sebe. Nju standardi nacista nisu zanimali,
ona je imala svoje i zračila je dostojanstvom do te mjere da su je
nacisti zvali “Frau Alma”, nezamislivo za Jevrejku strpanu u logor.
Nerijetko bi uzela violinu i odsvirala neki solo, svojim talentom
zadivila sve i time “kupila” neki maleni ustupak svom orkestru. Dok je
ona bila na čelu orkestra, nijedna žena iz njega nije završila u gasnoj
komori, a one koje su bile bolesne imale su, za razliku od ostalih
jevrejskih žena u logoru, pravo na tretman u bolnici, koliko god on bio
bijedan. Ona sama nije uspjela da se spasi: umrla je 4. aprila 1944.
godine, po jednoj verziji od trovanja hranom, po drugoj od tifusa, po
trećoj do meningitisa. Ostalo je zapamćeno da je Mandelova omogućila
članicama orkestra da se oproste od Alme i odaju joj počast – bizarnost i
apsurd su tako bili sasvim kompletni. Poslije Alme, muzičarke preuzima
jedna Ruskinja, Sonja Vinogradova, ali nije, naravno, mogla da održi
standard koji je postavila Alma. Kako su se približavali saveznici, u
logoru je postajalo sve nesnosnije, gasne komore i krematoriji su radili
punom parom, nacisti su postajali sve nervozniji, a opasnost da i
orkestar bude “počišćen” srazmjerno je rasla. Ipak, žene žive dočekuju
transport koji će ih iz Aušvica, koji su saveznici ubrzano napuštali,
odvesti uglavnom u Bergen-Belsen, logor u kojem su, ne dočekavši
slobodu, umrle Ana Frank i njena sestra Margot. Petnaestog dana aprila
1945. godine, britanska vojska ulazi u Bergen-Belsen i zatiče, kao i
ruska u Aušvicu, prizore od kojih se prisutni vojnici nikad neće
oporaviti. Hiljade i hiljade su umrle dok se nije našao način da se
zaustavi pomor i nahrane preživjeli.
Da, u Osvjencimu bi to bio
sasvim običan dan. A tamo, među barakama za koje su se stanovnici grada
pravili da ne postoje, vukle su se povorke, jedna na rad, jedna u gasnu
komoru. Između života i smrti, pred očima sadista, odigravala se drama.
Zaglavljena između manjeg i većeg pakla, bila je grupa žena koju je na
okupu držala ona, Alma Roze, kćerka koncert-majstora Bečke Filharmonije,
nećaka jednog od najvećih kompozitora u istoriji muzike, Gustava
Malera. Kakva ironija, kakva igra sudbine. Dok joj je ujak ušao u
nasljeđe čovječanstva kao tvorac muzike koja je pjesma svemira, kao
neprikosnoveni i nenadmašni dirigent Bečke Opere i Filharmonije, čovjek
pred kojim je kulturna elita stajala mirno, ona je držala palicu u užasu
smrti, Aska pred vukom, da bi živjela, još jedan čas, dan, sedmicu,
mjesec. Na groblju Grincing u Beču, ne mnogo daleko od njenog ujaka,
leže njeni roditelji, a na njihovoj nadgrobnoj ploči nalazi se i njeno
ime.
Nažalost, mnogo je ovakvih priča, sa manje ili više poznatim
učesnicima. Naša je dužnost da se ono što im se dogodilo nikad, nikad
ne zaboravi, kako se ne bi u nedogled ponavljalo. Nema patetike, samo
brutalnost istine, kakva god da je, iako ima mnogo onih koji njome
manipulišu, pa i samih učesnika događaja, kao što je bila Fania Fenelon,
sa svojom knjigom o ženskom orkestru u Aušvicu, u kojoj ima mnogo
stvari koje nisu istina i kojima je ona htjela da predstavi sebe kao
pravog vođu orkestra, sve više puta opovrgnuto od strane ostalih članica
tog ansambla.
Svima vama koji ćete u svom neznanju i površnosti potrčati da kažete
kako se ovo nezapamćeno sistematsko istrebiljivanje nikad nije desilo i
kako je to samo još jedna izmišljotina – nemojte. Nemate pojma šta znači
pogledati u zacaklene oči nekog ko na smrežuranoj ruci i dalje ima
istetoviran broj koji mu je dat onda kad mu je oduzeto sve ostalo. Lako
je pričati o brojevima, stotinama hiljada, milionima, nije ni bitno
koliko. Stvari se potpuno mijenjaju kad tragedija dobije ljudsko lice,
ime i prezime. Tome treba da težimo i da pričamo priče onih kojima je
glas ugušen.
BUKA ARHIVA