Godine 1905. u mostarsku Veliku gimnaziju (danas Gimnazija
Mostar) po prvi put su upisane djevojčice. Bile su to Berta (1892-1945) i
Marija Bergman (Marie Bergmann; 1894-1987).
Trebalo je proći pet godina do sljedećeg upisa djevojčica u mostarsku
gimnaziju, a tek je 1913. prvi razred završila djevojčica rodom iz Mostara.
Pionirsko mjesto u povijesti mostarskog, ali i
bosanskohercegovačkog obrazovanja, Marija i Berta Bergman duguju roditeljima. Rođene
su u okolini Sarajeva (Berta u Blažuju, a Marija u Hadžićima) kao kćerke željezničkog
činovnika Josipa Bergmana (Joseph Bergmann), u aškenaškoj jevrejskoj porodici porijeklom
iz Beča. Iako skromnih primanja, Berta i Marija imale su majku koja je za svoje
četiri kćeri odlučila izboriti ženama nedokučivo u tadašnjoj Bosni i
Hercegovini: visoko obrazovanje. To je iziskivalo pohađanje gimnazije, te je
Marija 1905. upisana u drugi, a Berta u treći razred tada osmogodišnje Velike
gimnazije u Mostaru. Tu su, pored obaveznih predmeta, sestre Bergman mogle
pohađati i jevrejsku vjeronauku. Hrvatski dnevni list Narodna obrana je sredinom februara 1912. posvetio članak “prvom
ženskom maturantu u Bosni”, izvještavajući da je u Mostaru Berta Bergman
položila ispit zrelosti. Marija je gimnaziju završila u Sarajevu.
Sestre Bergman su obrazovanje nastavile u Beču, gdje je
Marija, završivši studij slavistike i germanistike, 1916. odbranila doktorsku
disertaciju, a Berta 1918. postala doktor medicine. Treća sestra postala je
farmaceutkinja, a najmlađa inženjerka hemije. Vrativši se u Bosnu i Hercegovinu
kao prva doktorica nauka, Marija Bergman je u međuratnom periodu predavala
“narodni jezik” u gimnazijama Mostara, Cetinja i Sarajeva. Udala se za
građevinskog inženjera Emila Kona i s njim osnovala porodicu u Sarajevu. Berta
Bergman je za to vrijeme djelovala u više mjesta Bosne i Hercegovine kao
pedijatrica, uključujući Banju Luku. Po davanju otkaza u tamošnjoj Gradskoj
bolnici dobila je novčanu nagradu zbog “velikog požrtvovanja i izlaganja
vlastitog života neposrednim opasnostima”. Uoči Drugog svjetskog rata radila je
kao upravnica Školske poliklinike u Mostaru, na mjestu današnjeg (ostatka)
hotela Ruža.
Usponom Nacističke partije u Njemačkoj tridesetih godina
dolazi i do jačanja antisemitizma u Jugoslaviji. Marija Kon se već kao
prosvjetna radnica u Sarajevu borila protiv protoustaških stavova pojedinih
učenica. Život Jevreja je ipak tekao normalno do oktobra 1940. godine, kada
vlada ograničava prava jevrejske djece na srednje i više obrazovanje. Kon je
tada s brojnim sarajevskim profesorima osnovala poseban prvi razred gimnazije
kako bi se Jevrejima omogućilo daljnje školovanje.
Položaj Jevreja se drastično pogoršao okupacijom
Jugoslavije u aprilu 1941. Kon je otpuštena iz službe, a zatim zatvorena u
koncentracioni logor Rab. Berta je stupila u pokret otpora iste godine, te je
opskrbljivala partizanske borce sanitetskim materijalom, liječila ih i davala
časove prve pomoći. Nakon oslobođenja logora 1943. Kon se domogla partizanske
teritorije i postala direktorica gimnazije u Glini. Njena djeca su se
pridružila partizanima; sin Mihael je poginuo u Dvoru na Uni, a kćerka Mirjana
(kasnije Papo) je zarobljena na Igmanu i odvedena u koncentracioni logor Ravensbrück.
Dr. Bergman je tokom rata dva puta hapšena, da bi 15. januara 1945. (Marijin
rođendan) bila odvedena u koncentracioni logor Jasenovac i ubijena.
Marija Kon i njena kćerka, kasnije sutkinja i profesorica
porodičnog prava, bile su među petinom sarajevskih Jevreja koji su preživjeli
holokaust. Kon je nastavila prosvjetnu karijeru u Mostaru i Sarajevu, a 1950.
pozvana je da učestvuje u stvaranju Katedre za njemački jezik i književnost
Filozofskog fakulteta u Sarajevu. Bavila se njemačkom književnošću od 17. do
20. stoljeća, a posebno prevodilačkim radom, te je prva vodila Odsjek za
germanistiku i anglistiku. Penzionisala se 1968. godine, ali je nastavila
voditi brigu o radu Odsjeka, koji je 1984. organizirao proslavu “izuzetnog
jubileja”, njenog 90. rođendana. Umrla je u Sarajevu 9. augusta 1987. godine.
Ni riječi o
dr. Berti Bergman i prof. dr. Mariji Kon nisam čuo ni pročitao u Gimnaziji
Mostar, školi u čije sam prostorije ušao 103 godine nakon njenih prvih učenica. Danas je to škola na čijem je čelu žena, škola u kojoj
žene čine preko dvije trećine administrativnog, tehničkog i nastavnog osoblja i
đačkog tijela. Svim prirodnim naukama podučavaju isključivo žene, a ja sam je
ipak završio ne znajući da je baš iz te škole ravno 100 godina ranije izašao “prvi ženski maturant u Bosni”, mostarska
“legendarna doktorica” Berta Bergman. Ni
prva žena s doktoratom u Bosni i Hercegovini, pionirka bosanskohercegovačke
germanistike, nije bila vrijedna spomena u školi koju je pohađala i u kojoj je radila,
a u kojoj danas isključivo žene predaju svih sedam zastupljenih jezika (uključujući
dva koja je Kon predavala kao “narodni”).
Za dojučerašnje nepoznavanje lika i djela sestara Bergman
ne krivim nijednog od svojih profesorica i profesora. Među njima je bilo i onih
koje mogu kriviti samo za to što me marginalizacija žena uopće interesuje. Ideologija
koja vlada Mostarom nezamisliva je bez te marginalizacije. Svega dvije ulice u
Mostaru nazvane su po ženama, ali budući da se radi o ulicama Kraljice Katarine
i Kraljice Jelene, jasno je da se na umu imalo propagiranje nacionalne
mitologije, a ne ukazivanje na postignuća žena ni odavanje počasti zaslužnim
Mostarkama. Jednoga dana kada se konačno promijene sporna imena pojedinih ulica,
možda se neko usudi spomenuti sestre Bergman. Možda se na Ulicu Alekse Šantića,
po kojem je nekada njihova škola nosila ime, bude nadovezivala ulica nazvana po
njima, a ne po čovjeku koji ih je slao u logore, odnosno u smrt. Možda.
(Amsal Mešić,Prometej.ba)
Izvori:
Anita Dremel; Lada Čale
Feldman; Lidija Dujić; Rada Borić; Sandra Prlenda; Maša Grdešić; Renata
Jambrešić Kirin: “Uzduž i poprijeko: brak, zakon i intimno građanstvo u
povijesnoj i suvremenoj perspektivi”, Centar za ženske studije, Zagreb,
2015
Cezar Danon: “Sjećanja”,
Glasnik Jevrejske zajednice Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2000
Jakov Danon, Verica
Stošić: “Memoari na holokaust Jevreja Krajine”, Jevrejska
opština Banja Luka,
2010
Christoph König: “Internationales
Germanistenlexikon 1800 – 1950”, Walter de Gruyter, 2003
Eli Tauber: “Pravednici među
narodima iz Bosne i Hercegovine” (predavanje na Filozofskom fakultetu
Univerziteta u Tuzli), 2014
U bespućima interneta nismo uspjeli pronaći nijednu sliku
Berte ili Marije Bergman, izuzev ove Bertine slike u naslovu teksta, koja je
pronađena u zborniku radova Bosna i
Hercegovina 1941: Novi pogledi, (Institut za istoriju u Sarajevu, Sarajevo
2012). Nadamo se da njihove fotografije negdje postoje: ako netko dođe do njih,
molili bismo da se javi na mejl [email protected].
(7.10.2016.)