Sjećate li se Republike Srpske Krajine, kojoj ste oduševljeno tepali da je „srpski Pijemont“ i „novo Kosovo“? Ne pitam to onu balavurdiju koja po zborovima i pod šatrama, uz mlako pivo, pjeva „patriotske“ by Baja Mali Knindža i busa se u srpske grudi junačke. Šta njih pitati, oni se u vrijeme „balvan-revolucije“ ne bijehu ni rodili, nemaju oni pojma čemu kliču!
Ali Srbi su, demografski gledano, prilično star narod. Većina Srba i Srpkinja su ljudi stariji od 45 godina, a to znači da bi, po sili bioloških zakona, trebalo da se i te kako dobro sjećaju Republike Srpske Krajine, kao što se, uostalom, sjećaju i „Bijelog dugmeta“ i farmerki iz Trsta.
A eto, ne sjećaju se!
Ni zvaničnici se, gle čuda, ne sjećaju Republike Srpske Krajine, iako su njeni savremenici. Zaboravili su je, valjda, po službenoj dužnosti. Ali se vješto koriste krajiškim žrtvama da bi na njihovoj muci flertovali sa svojim biračkim tijelom.
Podsjećamo, 5. avgusta je Republika Hrvatska pompezno proslavila 25. godišnjicu „vojno-redarstvene“ akcije „Oluja“. Svoj, kako vele, dan pobjede i dan domovinskog ponosa. Dan kad su, vele, „domovinu oslobodili od agresora i pobunjenika“.
A dan ranije, 4. avgusta, Aleksandar Vučić i Milorad Dodik, voždi vaskolikog srpstva, na mostu u Sremskoj Rači su prigodničarski teatralno oplakivati sudbinu Srba ubijenih i prognanih u toj istoj operaciji „Oluja“.
Prošlo je, dakle, 25 godina, a o avgustu 1995. svako priča svoju priču, bez i najmanje namjere da pošteno ispriča šta se, zapravo, dogodilo. I zašto se uzrocima i posljedicama „Oluje“ tako pomno bavio Haški tribunal.
To što jedna demokatska država, članica Evropske unije, kao najveću pobjedu i temelj domovinskog ponosa slavi akciju u kojoj je protjerala bar 200 000 svojih građana, ubijala starce i bolesnike, koji nisu uspjeli pobjeći od „oslobodilaca“ i opustošila skoro petinu svoje teritorije, priča je kojoj se, naprosto, nema šta dodati.
Ali šta je sa srpskom pričom? I Republikom Srpskom Krajinom?
Dakle, na mostu koji su prije 25 godina zakrčile nepregledne kolone njihovih očajnih sunarodnika, o srpskom jedinstvu i srpskom stradanju, 4. avgusta su besjedili gospodari Republike Srbije i Republike Srpske, Aleksandar Vučić i Milorad Dodik. I patrijarh srpski Irinej je održao prigodno slovo. I drugih visokih zvanica je tu bilo, od premijerke Srbije Ane Brnabić do predsjednice Republike Srpske Željke Cvijanović.
Na komemoraciji u Sremskoj Rači od „svih srpskih zemalja“, kako se to devedesetih govorilo, jedino najviših predstavnika Republike Srpske Krajine nije bilo. Nisu mogli doći.
Prvi predsjednik Republike Srpske Krajine i njen posljednji premijer, Milan Babić, ubio se u zatvoru 2006. godine. Ubio se nakon što je za ratne zločine osuđen na 13 godina robije. Babić je priznao krivicu, zamolio za oprost braću Hrvate i stavio se na raspolaganje sudu. Trebalo je da svjedoči protiv Slobodana Miloševića i Momčila Krajišnika. Nije svjedočio. Mrtva usta ne govore.
Drugi predsjednik Republike Srpske Krajine, Goran Hadžić, umro je 2016. od tumora na mozgu. Pred Haškim tribunalom mu je suđeno za zločine protiv čovječnosti. Nije dočekao kraj suđenja.
Treći i posljednji predsjednik Republike Srpske Krajine, Milan Martić, nije se ubio, iako mu je 4. avgusta 1995. godine, dok su hrvatski vojnici u „Oluji“ hrlili ka Krajini, tadašnji vožd svih Srba, Slobodan Milošević, poručio: „Ubij se, Martiću!“
Martić je osuđen na 35 godina zatvora za ratne zločine na području Republike Srpske Krajine. Kaznu izdržava u zatoru u Estoniji.
Republika Srpska Krajina je mrtva već 25 godina.
Ni patrijarh, ni Dodik, ni Vučić, pazite sad, nijedan jedini put nisu pomenuli Republiku Srpsku Krajinu. Pominjali su ptice i ribe, citirali nesretnog Branka Ćopića, a ponositu Srbiju i Republiku Srpsku pominjali su, u nebesa ih uzdižući, bar stotinu puta. Čak i ustašku Nezavisnu Državu Hrvatsku su pomenuli, brat bratu, bar dvadesetak puta. Republiku Srpsku Krajinu, jok! Iako su ti stradalnici koje su na Rači oplakivali svi redom, bili stanovnici Republike Srpske Krajine.
A šta je Republika Srpska Krajina, u stvari bila, od čega se sastojala, kome je i čemu služila? I zašto su svi njeni stanovnici u avgustu 1995. protjerani ili pobijeni?
O tome srpski političari ne govore. A trebalo bi.
Pa, da se podsjetimo, red je.
Republika Srpska Krajina je bila, kako navode hrvatski izvori, „srpska paradržava unutar Hrvatske, u funkciji stvaranja Velike Srbije“. Po srpskim izvorima ona je bila „kratkotrajna međunarodno nepriznata država“. Trajala je od 21. maja 1991. do 5. avgusta 1995. godine. Imala je svoju vojsku, policiju, skupštinu, vladu, valutu. Glavni grad Republike Srpske Krajine je bio Knin. Republika Srpska Krajina je obuhvatala skoro 14 000 kvadratnih kilometara prostora ili više od 18 odsto teritorije Hrvatske. Stanovnici su bili gotovo isključivo Srbi, jer su s teritorije Republike Srpske Krajine protjerani skoro svi stanovnici nesrpske nacionalnosti. Oni koji su tu ostali, a nisu bili Srbi, bili su najblaže rečeno građani drugog reda.
Kako je Republika Srpska Krajina nastala, tema je kojom bi se mogli ozbiljno pozabaviti istoričari, ako im je do toga. Tek, sjećanja i šturi sačuvani medijski izvještaji iz tog vremena svjedoče da je ova „kratkotrajna nepriznata država“, pojednostavljeno rečeno, uspostavljena nakon raspada Jugoslavije i pobune srpskog naroda u Hrvatskoj protiv tadašnje, otvoreno proustaške, Tuđmanove Hrvatske. A sve to u režiji vlasti u Beogradu pod vođstvom Slobodana Miloševića, te uz svesrdnu pomoć Jugoslovenske narodne armije.
Sve je počelo u aprilu 1990. godine, kada je na prvim višestranačkim izborima u tadašnjoj Socijalističkoj Repulici Hrvatskoj, jednoj od šest republika Jugoslavije, pobijedila Tuđmanova Hrvatska demokratska zajednica (HDZ). Suverenistička politika, zapaljivi govori, proustaška ikonografija, najava usvajanja novog ustava, sve je to doprinijelo da se Srbi u Hrvatskoj ne osjećaju nimalo lagodno. A to je išlo na ruku zvaničnom Beogradu. U režiji Srpske demokratske stranke organizovan je referendum o autonomiji Srba u Hrvatskoj. A to se nije svidjelo zvaničnom Zagrebu, koji je poslao specijalce u sjevernu Dalmaciju i Liku, centre srpskog autonomaštva. A to se, opet, nije svidjelo tamošnjim Srbima koji su osokoljeni signalima iz Beograda, postavili barikade da spriječe ulazak hrvatskih specijalaca. To bi bio prvi čin, poznatiji kao „balvan-revolucija“.
Uslijedilo je osnivanje Srpske autonomne oblasti (SAO) Krajina, koja će se kasnije udružiti sa SAO Zapadnom Slavonijom i SAO Istočnom Slavonijom i tako je formirana Republika Srpska Krajina. Sve to, naravno, ne bi bilo moguće da Miloševićeva vlast nije „dizala uši“ Srbima u Hrvatskoj, poručujući im „nikad neće biti dio nezavisne Hrvatske“. Zvanična politika Republike Srpske Krajine bila je „svi Srbi u jednoj državi“ i „ostanak u Jugoslaviji“. Poznato? Naravno, to je bio i zvanični narativ Miloševićeve politike.
To je vrijeme obilježeno masovnim mitinzima i zapaljivim govorima o srpskom jedinstvu, ćirilici, konstitutivnosti, vjeri, naciji, borbi protiv „komunjara“ i „ustaša“.
Uslijedili su oružani sukobi, pa otvoreni rat, u kojem se zvanično neutralna JNA sve otvorenije priklanjala srpskim snagama.
I kada se 1992. godine JNA povukla iz Republike Srpske Krajine, odnosno Hrvatske, krajiški Srbi su ostali u uvjerenju da se bore za odavno pokojnu Jugoslaviju. Potom su govorili da hoće da se pripoje „kakvoj takvoj Jugoslaviji“, pa da se ujedine s maticom Srbijom, a i ujedinjenje s „bratskom Republikom Srpskom“ bilo je bar desetak puta na dnevnom redu.
U svakom slučaju, Republika Srpska Krajina je bila potpuno zavisna od Srbije i trajala je dokle je Srbiji to bilo u interesu. A interesi su, pogotovo u ratu, vrlo prevrtljiva kategorija, koja nema mnogo veze s desetaračkim nacionalnim mitovima.
Republiku Srpsku Krajinu su u zvaničnom narativu kreiranom u Beogradu nazivali „Pijemontom srpstva“. U stvarnom životu u ovom Pijemontu se živjelo teško. Zajednica je bila siromašna i preplavljena korupcijom, a politička situacija krajnje turbulentna i nesigurna. Gorivo se u „srpskom Pijemontu“ kupovalo ispod ruke i plaćalo sedam njemačkih maraka po litru. Cigareta, hrane, lijekova … svega je nedostajalo. Republika Srpska Krajina je, faktički, preživljavala od onog što joj udijeli i pošalje Srbija.
Ipak, narod je ostajao u Republici Srpskoj Krajini, dok su funkcioneri, oni koji su bili po volji Miloševiću, sebi obezbijedili „rezervne položaje“ u vidu kuća i imanja od Beogrda i Novog Sada do Šumadije. Oni koji Miloševiću nisu bili po volji gubili su na izborima, a neki od njih su bili i hapšeni i odvođeni na „nepoznate lokacije“. Ili grubo marginalizovani, kakva je bila sudbina Jovana Raškovića, krajiškog „ćaće“ i osnivača Srpske demokratske stranke. Rašković je pao u nemilost, kad se suprotstavio oružanom ustanku i o sudbini Srba u Hrvatskoj pokušao da pregovara s predsjednikom Hrvatske Franjom Tuđmanom.
„Vodstvo“ Krajinom su preuzeli ambiciozni i Beogradu lojalni lokalni lideri. Tako su i nesretni Milan Martić, brkati provincijski policajac, i Goran Hadžić, predratni magacioner u poljoprivrednom kombinatu, proizvedeni u predsjednike Republike. Kada su ih kreatori njihovog lika i djela pustili niz vodu, bilo je već kasno za kajanje. Ako su se uopšte kajali.
Kad se na Krajinu sručila „Oluja“, bilo je kristalno jasno šta je „novo Kosovo“ bilo vlastima u Beogradu i na Palama.
Slabo naoružana i malobrojna Srpska vojska Krajine, zasnovna na principu narodne vojske, nije se prema procjenama njenih generala mogla suprotstaviti hrvatskoj vojnoj sili od skoro 200 000 vojnika. Da su prihvatili borbu, a nisu, mogli su pružati otpor tri do četiri dana. Nakon takve borbe rezultat bi bio isti, samo bi krajiški Srbi slavno izginuli.
Kada su ih, dakle, iz UNPROFOR-a, međunarodnih mirovnih snaga raspoređenih u tom dijelu Hrvatske, upozorili da će biti napadnuti, Krajišnici su se uzdali u „bratsku pomoć“, ali avaj!
Glavnokomandujući Vojske Republike Srpske general Ratko Mladić je na sastanku u Drvaru, netom prije „Oluje“, Krajišnicima rekao da im VRS „ne može pomoći“. Da li je stvarno postojao tajni sporazum Franje Tuđmana i Radovana Karadžića po kojem je, navodno, vođa Republike Srpske, u zamjenu za nemiješanje u krajiška posla, od Hrvatske dobio naftu i novčanu pomoć? Ili je u pitanju bila „samo“ naredba iz Beograda, podstaknuta ambicijom Slobodana Miloševića da se od „balkanskog krvnika“ (kako su ga zvali na Zapadu), prometne u „faktor mira na Balkanu“ (kako su ga zvali na Zapadu)? O tome postoje brojne špekulacije.
Tek, činjenica je da je Mladić mislio ozbiljno, kada je rekao da Vojska Republike Srpske ne može pomoći bratskoj Republici Srpskoj Krajini. Kada su izbjeglice, prvo iz zapadne Slavonije, nakon hrvatske operacije „Bljesak“, a potom iz kninske Krajine, nakon operacije „Oluja“, bježale u Republiku Srpsku, a hrvatske snage pucale na njih, oružje Vojske RS je – mirovalo.
A izostala je i pomoć matice Srbije, kreatora i pokrovitelja Republike Srpske Krajine.
Kada su se 4. avgusta 1995. godine, hrvatske snage približavale Kninu, predsjednik Republike Srpske Krajine i vrhovni komandant krajiške vojske, Milan Martić, očajnički je pokušavao da stupi u telefonski kontakt sa Slobodanom Miloševićem. Nije mu se dalo. Kada je konačno uspio, kako je svjedočio Milisav Sekulić, general Srpske vojske Krajine, Milošević mu je rekao da ne može da se miješa „da ne pokvari dobre odnose sa Hrvatskom“.
– Martić ga je molio da pošalje dva aviona, da nadlete nad Zagrebom, ne moraju dejstvovati. Milošević je rekao da ne može ni to. Onda ga je Martić pitao: „Pa, šta da radim, predsjedniče?“ a Milošević je odgovorio: „Ubij se, Martiću!“ – svjedočio je Sekulić u filmu Filipa Švarma „Pad Krajine“.
I tako je političko rukovodstvo Republike Srpske Krajine donijelo svoju posljednju odluku, odluku o evakuaciji stanovništva. Za stanovništvom je, i bez naredbe, krenula vojska da se nađe svojoj nejači.
Ali, to nije sve.
Kada su nepreglednu kolonu izbjeglica iz Republike Srpske Krajine na Petrovačkoj cesti u BiH, naočigled Vojske Republike Srpske, bombardovli hrvatski MIG-ovi, niko ih nije branio. Poginulo je desetoro ljudi, među njima i četvoro djece.
Kada su se po nesnosnoj vrućini, traktori i automobili puni izgladnjele djece kretali kroz srpske krajeve u BiH, hrleći ka Srbiji, sunarodnici su im, u nekim usputnim mjestima, prodavali veknu hljeba po 10 njemačkih maraka. U to vrijeme je s deset maraka porodica u „svim srpskim zemljama“ mogla preživjeti nekoliko dana.
Kada su izmučene krajiške izbjeglice stigle u Banjaluku, radio je pozivao Banjalučane da izađu na magistralu i sunarodnicima iznesu bar vode, ako već nemaju hrane.
Banjalučni su se masovno pravili da ne vide kolone, koje su preplavile ulice. Ispod glasa su ih nazivali „izdajicama, koji su napustili svoju zemlju, pa došli njima na grbaču“.
Jednako blesavi su se pravili i mediji i u Republici Srpskoj i u Srbiji. Kada je nakon nekoliko dana golgote na banjalučkim ulicama jedna novinarka, konačno, odlučila da piše priču o ljudima o koje se, naprosto, saplitala prolazeći gradom, urednik ju je pitao zašto bi baš to radila, koji je njen motiv i „ko stoji iza toga“.
Tek savremenici koji nisu potpuno izlapjeli, pamte da se tih dana u Banjaluku, takođe izmučenu trogodišnjim ratom, sručilo više od 100 000, po nekima čak i 200 000 izbjeglica. Većina njih se žalila da su pokušali nastaviti put ka Srbiji, ali da na pumpama nije bilo goriva, a policijske i vojne patrole ih nisu puštale dalje.
Tada je uslijedio dramatični sastanak kojem je prisustvovala i autorka ovog teksta.
U centru Banjaluke okupili su se predstavnici prognanog naroda: oficiri poražene vojske, gradonačelnici opština koje više ne postoje, poslanici skupštine u izbjeglištvu… Došli su da razgovaraju s vlastima iz Banjaluke i Beograda da vide šta će i kako će dalje.
Sve oči bile su uprte u Bratislavu Bubu Morinu, komesarku za izbjeglice Srbije koja je u Banjaluku, kako je sama rekla, došla kao lična izaslanica predsjednika Slobodana Miloševića.
- Predsjednik Milošević vam je poručio da ne dolazite u Srbiju. Ako krenete, neće vam dozvoliti da pređete granicu. Treba da ostanete ovdje, da naselite područja iz kojih su se iselili Hrvati i Muslimani – rekla je Morina.
Zavladao je haos. Krajišnici su vikali da će otići na granicu, a ako ih ne puste preko mostova svi će se, kolektivno, baciti u Drinu ili Savu.
- Ionako nemamo kud – zavapili su očajnici, na šta im je Morina odgovorila da ne treba na nju da se ljute, jer ona „samo prenosi poruku“.
- Takav je moj mandat. Ja nemam mandat da vam obećam to što tražite – rekla je izaslanica Slobodana Miloševiča.
I nije govorila ubudale. Na onom istom mostu na Savi, u Sremskoj Rači, gdje su nedavno voždi srpskog naroda prigodničarski odavali počast prognanim Krajišnicima, te su Krajišnike 1995. zaustavljale naoružane patrole. Tek nakon mnogo naguravanja pustili su ih da „prođu dalje“. To „dalje“ nije uključivalo i prijestolni grad Beograd. Nisu pustili kolone traktora i oronulih „jugića“ na široke bulevare Beograda, glavnog grada zemlje koja, zvanično, nije bila u ratu.
I tako, kako reče Filip Švarm u filmu „Pad Krajine“, nakon četiri vijeka, na prostoru koji se četiri godine zvao Republika Srpska Krajina, Srba više nije bilo. Prognani su za četiri dana „Oluje“.
A narod srpski, u „svim srpskim zemljama“ se, eto, baš ničeg ne sjeća? Ni ratnih pokliča, ni kolona izbjeglica, ni razorenih gradova i sela, ni TV dnevnika koji vrijeđaju zdrav razum. I baš ništa ih, u tom nesjećanju, ne žulja.
Da podsjetimo, tih turbulentnih devedesetih, kad se rađala, tavorila i umirala Republika Srpska Krajina, današnji srpski voždi, koji oplakuju krajiške žrtve i poručuju da „nikad više neće biti progona Srba, jer je Srbija danas jaka“, dakle ti svesrpski voždi su i devedestih bili politički faktori. I te kako.
Milorad Dodik je bio poslanik u Narodnoj skupštini Republike Srpske, koja se zalagala za ujedinjenje Republike Srpske i Republike Srpske Krajine.
Aleksandar Vučić je bio mlada uzdanica Vojislava Šešelja, lidera Srpske radikalne stranke, pola partije, pola paravojne formacije, koja je promovisala politiku istočne granice Srbije na liniji „Karlovac – Virovitica – Karlobag“ i dizala krajiške Srbe na pobunu.
Ivica Dačić, aktuelni potpredsjednik Vlade Srbije, bio je desna ruka Slobodana Miloševića i mlađahni portparol njegove partije.
Dakle, dobro oni pamte Republiku Srpsku Krajinu. Eto, pamte je, ali je ne spominju. Pogodite zašto!
Autor: Impuls
Tekst je napisan u avgustu 2020. godine