U avgustu 1942., osam meseci nakon što su Sjedinjene Američke Države stupile u Drugi svetski rat, Supermen je na američkom radiju predstavljen kao branilac istine i pravde na američki način. To je bilo tri godine pošto je stripovska kreacija Boba Kejna, Betmen, postala hit. Pola veka kasnije (Superman/Batman, 2003-2011), dva najpopularnija stripovska superheroja razvili su prijateljstvo, ali za razliku od Supermena, Betmen originalno nije slikan svetlim tonovima karakterističnim za pobedničku jenki doktrinu.
Naime, tvorac Betmena, Bob Kejn i njegovi umetnički saradnici bili su ljubitelji nemačkih filmova Frica Langa, preteće film-noara. Ali, to ih nije sačuvalo od brutalnih napada moralista iz Ajzenhauerove ere spremnih da suzbiju horor stripove tokom krstaškog rata koji je predvodio psihijatar Fredrik Vertam. Njegova knjiga iz 1954., Zavođenje nevinosti, napala je partnerstvo Brusa Vejna i Dika Grejsona kao pritajeno slavljenje homoseksualnosti. Međutim, samo desetak godina kasnije, sa vorholvskom promocijom „dobrog ukusa za loš ukus“, Betmen postaje TV serija rađena u drečavim stripovskom koloritu. Ovaj kemp trend pratio je i film o Betmenu, kao i „Silver Age“ serijal u kome se Betmen bori za očuvanje momačkog života, dok Betvumen agituje za brak.
Sa evoluiranjem stripa u grafičku novelu, Tim Barton nas je, 1989. godine, pozvao da odustanemo od potrage za unutrašnjim detetom i potražimo naše mračne strane u Kitonovom Betmenu, protkanom hamletovskim nezadovoljstvom. Potom je, u osvit 11. septembra, Kristofer Nolan angažovan da reanimira franšizu koju je Džoel Šumaher ostavio na samrti. Da parafraziramo Skota Ficdžeralda, on se upustio u potagu za dušom Mračnog viteza gde je uvek tri sata ujutru.
Prvobitni rezultat bio je Betmen počinje, dekonstrukcija mita uz malo kung-fua, plus zapršku konspirologije iz Da Vinčijevog koda, i dašak Bonda pridodat Kejnovom siročetu. Usledio je Mračni vitez iz 2008., gde je Hit Ledžer odigrao anarhoidnog nihilistu Džokera, u maniru šizofreničara koje kapitalizam proizvodi kao „Manolo Blanik“ cipele.
Kristofer Nolan je u ovim filmovima uvek igrao dvostruku igru. On nastoji da oslika vernu i kanonsku priču o Betmenu (izvorni DC Comics lik, koji je izumeo Bob Kejn), i on protura svoju vlastitu agendu, koja je za nekog subverzivna ili alegorijska, i koja ponekad dolazi u konflikt sa većim delom industrije zabave. Tako, trilogija o Mračnom vitezu kritikuje američku ideologiju – pogotovo ideologiju individualističkog heroizma, osnovu američke politike još od Puritanaca, kao i njoj inherentni filmski aparat, dok istovremeno glorifikuje, upravo, iste te vrednosti.
Stoga se Vejn, filantropski milioner, koji jednom rukom daje (korporativna filantropija) ono što drugom rukom dobija (svet skrojen po vlastitom liku), na kraju, nameće kao otelovljenje individualizma, plemenitosti i samožrtvovanja. Međutim, okoštali stripovski arhetip po kome dobro uvek trijumfuje nad zlim, dok su neki ljudi nepotkupljivi – nisu dogma pred kojom se Nolan bespogovorno klanja (ovo se u proteklim dekadama izmenilo i u stripovima, zahvaljujući i revizionističkom, proto-fašističkom Betmenu, Frenka Milera u Povratku Mračnog viteza iz 1980-ih, kome Nolanova saga dosta duguje). Kako nagoveštava Betmen počinje i nedvosmisleno čini jasnim Mračni vitez, Ra’s i Džoker su Betmenovi dvojnici, ničeanski nadljudi koji nameću svoju volju svetu baš kao što to čini i on. I nije reč o tome da postoji tanušna linija koja ih deli, već ta linija uopšte ne postoji, i razlike su tu semantičke ili estetske… To se potvrđuje i u završnom delu trilogije gde likovi ponovo funkcionišu kao dvojnici i ogledala jedni drugima (glavni zlikovac Bejn išao je doslovno u istu školu kao i Betmen). Ali, na kraju sva tri filma Betmen je hodajuća oda sveameričkog heroizma.
U Usponu mračnog viteza, Gotamom vlada teror statusa-kvo, cinični režim utemeljen na „korisnoj laži“, lažnim herojima i sistemskoj nejednakosti – proizašao pravo iz priručnika gurua neokonzervativizma Leo Štrausa – koji korumpira čak i pristojne ljude poput poručnika Gordona. Ali, takozvana revolucija koja nosi sve pred sobom, predvođena nemilosrdnim plaćenikom Bejnom, u poređenju sa sistemom samo je orvelijanski košmar atavizma, bezumlja i anarhije. Stoga možemo reći da je naravoučenije filma, kao u stripu Batman Anarky (1999), da je anarhični poredak gori od onog koji je smenio.
Jer, u filmu većina (99%) je osuđena na šaćicu (1%) onih koji se dobro staraju o etičkoj higijeni. Oni, koji predstavlaju 1%, moralna „policija“ Gotama, nude model društvene moralizacije kao lek za klasnu podelu i urbano postindustrijsko siromaštvo. Potvrdu ovih reči dobijamo u grandioznim, gotovo apokaliptičnim akcionim sekvencama, epski rekonstruisanih Dnevnika RTS -a iz 90-ih, u kojima su mase zločinačke, dok su njihovi gospodari heroji.
Masu potlačenih predvodi Bejn, robespjerovski zlikovac s hanibal-lektorovskom maskom (Bejnova maska je inspirisana Bejkonovom Studijom o babunu) i glasom Darta Vejdera. Ova vreća mišića upriličuje dva velika događaja u filmu. Prvi je uništavanje berze a drugi podizanje u vazduh fudbalskog stadiona, čime Bejn udara na simbolička mesta svetskog spekulativnog kapitala. Ali, iako, u trenutku preuzimanja kontrole nad Gotamom, on govori da to čini u ime naroda, doslovno zatvarajući policajce i oslobađajući zatvorenike, njegov metod govori drugačije od njega: on iako nema bradu jeste džihadista, što ne treba da nas čudi, ako znamo da je ocrnjivanje Arapa omiljeni holivudski biznis.
Zbog svega toga, liberalni kritičar Endrju O’Hehir kaže da je univerzum „Mračnog viteza”, ni manje ni više, nego – fašistički. Jer, kako kaže Hehir, Nolanov scenario slika ljudsku istoriju kao triumf volje pojedinca, priču o simboličkom heroizmu i žrtvovanju uperenom protiv društva ogrezlog u korupciji. Svakako da je preveliko pojednostavljivanje reći da je ovo najčistija forma ideologije koja je Ničea izjednačila sa Hitlerom, ali bio fašistički ili ne, Uspon mračnog viteza je sjajan film.
Boreći se protiv malaksalosti tako uobičajene za završna poglavlja entertejment serijala, Nolan i njegov tim uradili su nesumnjivo veliki i značajan posao. To je jasno već iz spektakularne scene otvaranja, koja omažira donekle sličnu uvodnu scenu koju je Ronald Dal osmislio za Bond film You only live twice (1967), kao što je jasno i iz sjajne glume glavnih protagonista.
Kristijan Bejl nikada nije bio ranjiviji nego kao obogaljeni Vejn, koji otkriva krhkost svog tela. Optužen za zločin koji nije počinio, on je poniženi heroj u izgnanstvu, umnogome nalik na Filokteta, grčkog strelca koga je Odisej namamio da se vrati i okonča Trojanski rat (Filip Frenč, Guardian). Nakon klasičnog početka, dramamtičan zaokret u filmu pretvoriće Betmena u požrtvovanog Sidnija Kartona, što je sasvim u skladu sa Nolanovim prizivanjem užasa olujniih noći, narodnog ustanka i revolucije, po uzoru na Dikensovu Priču o dva grada.
Suprotstavljeni impresivnom ali maskom sputanom Bejnu (Tom Hardi), Betmena okružuju odlični Geri Oldman, primetno stariji Majkl Kejn i Morgan Frimen, i sjajni Džozef Gordon-Levit, u ulozi mladog idelistikog policajca koji je detinje fasciniran Betmenom. Posebno se izdvaja lik Seline Kajl, biseksualne devojke čiji je moral jednako fleksibilan kao njeno telo, a koju odlično tumači En Hatavej, unoseći dašak razigranog Erosa u Betmenov svet Tanatosa.
Sve ovo se odvija na bezmalo realističnoj pozornici Gotama, koji ovoga puta po atmosferi dezintegracije društvenog poretka podseća na zemljotresom opustošeni Gotam iz stripa No Man’s Land (1999). Grad deluje kao živi organizam, čiji građani predstavljaju kolektivnog junaka, čija, pak, psiha izvire iz nesvesnog Gotama, na kome je utisnut žig 11. septembra.
Povoljan utisak kvare impotentne scene borbe (nemaštovite scene pesničenja Bejna i Betmena), standardna Nolanova slaba tačka, kao i nepodnošljivo jeftine replike koje razmenjuju Betmen i Alfred. Ipak, ove manjkavosti u konačnom zbiru ne okrnjuju previše viziju autorskog spektakla za 21. vek, koju je zacrtao Kristofer Nolan.
Na kraju, kao kod Dikensa, sve je u najboljem redu. Ostaje nam samo da zaključimo kako je ovaj naš svet divan, kada Betmen može da očuva poredak. A kako u jednom trenutku filma kaže Vejn, Betmen može da bude svako od nas. Problem je samo što je to, naravno, laž. Ali, kako nas uči Nolanova trilogija o Betmenu: nije li upravo laž ono što nas jedino može spasiti?
The Dark Knight Rises (Warner Brothers Pictures, 2012)
Reditelj: Kristofer Nolan
Scenario: Kristofer Nolan i Džonatan Nolan, prema priči Kristofera Nolana i Dejbida S. Gojera
Trajanje: 2 sata i 45 minuta
Uloge: Kristijan Bejl (Brus Vejn/Betmen), Majkl Kejn (Alfred), Geri Oldman (komesar Gordon), En Hatavej (Selina Kajl), Tom Hardi (Bejn), Marion Kotijar (MirandaTejt), Džozef Gordon-Levit (Blejk) i Morgan Frimen (Lusius Foks).